Katarzyna Murawska
Ewidencja zabytków architektury i
budownictwa w Anglii
Ochrona Zabytków 35/3-4 (138-139), 214-217
1982
nięciam i cyzelerki książkow ej i równocześnie przykłady ich m aksym alnego uproszczenia o raz sprow adzenia do elem entów wyłącznie funkcjonalnych. T a druga tenden cja w ystępow ała w przypadku, gdy tw órca nowego typu opraw y usiłow ał uczynić zapięcie możliwie najm niej czytelnym , uw ażając je za anachroniczne stylowo, lecz konieczne ze względów technicznych.
O konieczności stosow ania zapięć już w spom niałem . W ynikała ona z szeregu przyczyn, jedna wszakże — wy konanie okładek z drew na w ykazującego stałe tendencje do paczenia się — w ykluczała możliwość ich odrzucenia. T a k a możliwość zaistniała z chw ilą zastąpienia drew na tekturą, nie ta k skłonną do deform acji, lżejszą i dogod niejszą w pracy introligatora. Pow szechne zastosow anie jej do opraw zakończyło kilkuw iekow ą obecność na nich okuć i zapięć, k tó re istnieć m ogły jedynie na d o statecznie m ocnym podłożu, jakim było drewno. Prze trw ały one jednak w księgach o szczególnym przezna czeniu, o szczególnie chronionej treści zaw artej na ich k artach — w m szałach, kronikach, księgach cechowych. Piękno starych ksiąg, okuć i zapięć odżyło w X IX w.
pod wpływem rom antyzm u. Szczególnie zapięcia stały się ulubioną ozdobą album ów , sztam buchów , książeczek do nabożeństw a itp. Z m ontow ane z te k tu rą były oczy wiście tylko elem entam i zdobniczym i.
W n i o s k i
Z powyższego om ów ienia roli ochronnej elementów opraw y książkow ej w ynikają następujące wnioski: — Istnieje p otrzeba prow adzenia b ad ań nad technolo gią w ykonania okuć i zapięć dla uzupełnienia istniejącej
wiedzy o książce;
— U znając jako kryterium sposób zapinania rozróżnia się dziesięć typów zapięć;
— W zależności od rodzaju połączenia rozróżnia się trzy typy przym ocow ania zapinki do okładki;
— Pierw otną funkcją okuć jest ochrona opraw y, w tórną jej dekoracja; podczas konserw acji, szczególnie w re konstrukcji, należy uwzględnić oba te fakty.
mgr Wojciech Kurpik Akadem ia Sztuk Pięknych w Warszawie
COMMENTS ON SOME ELEMENTS OF BINDINGS A N D THEIR ROLE IN THE PROTECTION OF BOOKS
A relatively ample bibliographical literature that is found in Polish libraries does not however contain thorough studies on the protective function of ferrules and clasps. This flows from the fact that as a rule authors are preoccupied with historic, stylistic and artistic values of book bindings and not with their utilitarian or protective roles. The lack of this kind of infor mation can be noticed particularly in conservation work. Throughout the ages the ferrules strengthening the binding and protecting the book acquired an optimum construction. As
a fundamental element of protection the clasps had different forms depending on the kind of the book. Taking as a criterion a mode o f tastening we can distinguish ten types of clasps, whilst depending on the type of attaching them to bindings, three modes of fixing may be singled out. A replacement of cardboard bindings with wooden ones eliminated ferrules. They survived only in books used for special purposes such as missals, chronicles, guild books. The beauty of old ferrules and clasps was restored in the 19th century under the influence of romanticism but then they served merely as adornment.
KATARZYNA M URAWSKA
EW IDENCJA ZABYTKÓW A R C H ITEK TU R Y I BUDOW NICTW A W ANGLII
W potężnym Fortress H ouse, zbudow anym w latach m iędzywojennych w eleganckiej dzielnicy L ondynu M ayfair, znalazły pom ieszczenie dw ie głów ne instytucje, k tó re w A nglii zajm ują się ew idencją zabytków arch i tektury i budow nictw a. D z iałają niezależnie od siebie i funkcjonują w ram ach odrębnych stru k tu r a d m in istra cyjnych. N ależący do rządow ego D epartam entu Śro dow iska — D epartm ent of A ncient M onum ents and H istoric Buildings ustala listy obiektów zabytkow ych A nglii i W alii (Szkocja m a swój odrębny system) oraz roztacza nad nim i opiekę praw ną. M ieszczący się piętro niżej N ational M onum ents R ecord, podlegający R oyal Com m ission on H istorical M onum ents, grom adzi m ate riały ikonograficzne oraz dokładniejsze dane na tem at w ybranych obiektów.
214
System ochrony i konserw acji zabytków w A nglii i W alii obejm uje: 1) tzw. „pom niki przeszłości” (ancient
m onum ents), do których należą stanow iska archeolo
giczne, ruiny, opuszczone zam ki i kościoły (ok. 12 500); 2) budow le o szczególnym znaczeniu architektonicznym lub historycznym , tj. w szystkie — zazwyczaj zam ieszka łe — budynki zasługujące zgodnie z obow iązującym i kryteriam i na ochronę (ok. 273 tys.) oraz 3) tzw. strefy ochrony konserw atorskiej (conservation areas), jak frag m enty zabudow y m iasta czy wsi, ulice o historycznym układzie, przy których m ogą stać rów nież dom y nie sta now iące przedm iotu zainteresow ania konserw atora, ale nabierające znaczenia jako fragm enty interesującego ze społu (ok. 500).
/. Blaise H am let niedaleko Bristolu, arch. J. Nash, 1811 r. (fot. K . Murawska)
1. Blaise Ham let near Bristol (arch. J. Nash, 1811)
tej jeszcze w końcu X IX w. k am p an ii o utw orzenie list obiektów zabytkow ych zasługujących na ochronę oraz praw ne jej usankcjonow anie. W ielka ak cja spisywania budow li o szczególnym znaczeniu architektonicznym lub historycznym , nazw ana przez A nglików „listing” , rozpo częła się w 1944 r. n a podstaw ie uchw ały P arlam entu
(Tow n and C ountry Planning A ct), a w trzy la ta później
idąca w ślad za n ią uchw ała uczyniła to statutow ym obow iązkiem w ładz lokalnych na terenie całego kraju. N a obszarze A nglii ak c ja ta zo stała k ilk a la t tem u z a kończona. D o końca 1980 r. wciągnięto n a listę około 273 tys. obiektów , a każdego roku przybyw a na niej kilka tysięcy nowych, gdyż lista ta nie m a ch arak teru zam kniętego i ze względu n a zm ieniające się kryteria podlega nieustannej rewizji. O becnie trw ają prace nad sporządzaniem spisu takich obiektów dla W alii, nad czym nad zó r spraw uje także D epartm ent of E n v iro n ment.
H asła odnoszące się do kolejnych obiektów opracow y wane są przez w yjeżdżających w teren „ewidencjone- rów” , którzy rów nież dokonują w stępnej selekcji. Każdy obiekt opisany jest w edług ustalonego schem atu, zaw ie rającego nazwę, adres oraz typ budow li, określenie jej klasy oraz zwięzłe kilkuw ierszow e dan e n a tem at czasu jej pow stania, historii budowy, arch itek ta, budow nicze go, m ateriału , konstrukcji, podziałów elewacji, układu oraz w yposażenia w nętrza. K ażde hasło opatrzone jest ponadto kolejnym num erem n a liście oraz oznaczeniem w skazującym , czy dany obiekt tw orzy w raz z innymi zespół o określonych cechach stylowych bądź w a rto ściach historycznych czy technicznych.
przed 1700 r., zachow ujące w jakiejś m ierze swe orygi nalne cechy, większość zbudow anych w latach 1700—
1840 oraz w ybrane obiekty z lat 1840— 1914, przy czym do tych ostatnich należą zazwyczaj główne dzieła czo łowych architektów . Od niedaw na akcją „listing” obej m ow ane są też budow le pow stałe w okresie dw udziesto lecia międzywojennego; do tej pory przebadano pod tym k ątem około dw ustu obiektów . Listy w ydaw ane są w postaci oddzielnych zeszytów dla każdej najm niejszej jednostki adm inistracyjnej w Anglii, a w zeszytach p o szczególne obiekty grupow ane są w edług nazw ulic (bez podziału na pałace, kościoły, budynki użyteczności publicznej, kam ienice itd.), w kolejności alfabetycznej. Przy w yborze obiektów decydujące znaczenie m ają; — szczególne cechy stanow iące o przynależności d a n e go obiektu do określonego typu, wyodrębnionego tak z p u n k tu w idzenia arch itek tu ry i urbanistyki, ja k i so cjologii oraz historii gospodarczej (np. arch itek tu ra przem ysłow a, dw orce, szkoły, szpitale, ratusze, banki, dom y opieki społecznej, w ięzienia, młyny),
— nowe rozw iązania technologiczne lub w ykonawstwo (np. zastosow anie żelaza, prefabrykatów , wczesne wy korzystanie betonu),
— zw iązek ze znanym i osobam i lub wydarzeniam i, — w artości zespołowe, zwłaszcza w w ypadku zespołów urbanistycznych.
Przy klasyfikow aniu obiektów Anglicy posługują się trójstopniow ą skalą, w obrębie której w yróżniają klasę I, II oraz II oznaczoną gw iazdką. Do klasy I należą obiekty w ybitne — jest ich bardzo niewiele, gdyż z a ledwie ok. 5% ogółem zewidencjonow anych; d o klasy
ochronę konserw atorską, wśród nich szczególnie cenne oznaczone są dodatkow o gw iazdką, tw orząc tym sam ym osobną grupę. Początkow o istn iała jeszcze k lasa III, ale zrezygnow ano z niej przenosząc niektóre z obiektów do klasy II.
Pod względem zasięgu oraz zakresu inform acji odnoszą cych się do każdego uwzględnionego obiektu — „listing” m ożna porów nać (pom im o szeregu różnic, polegających m.in. n a b ra k u źródeł ikonograficznych n a listach a n gielskich) z pierw szą pow ojenną całościow ą ew idencją zabytków a rchitektury i budow nictw a n a terenie Polski w postaci tzw. „k a rt zielonych” O środka D okum entacji Z abytków . Jej rezultatem był w ydany n a p o czątku lat siedem dziesiątych Spis za b ytkó w architektury i b u d o w
nictwa w Polsce w 17 zeszytach, d la poszczególnych
w ojewództw. T akże w eryfikujący go now y spis ad reso wy zapoczątkow any w 1977 r. przez tę sam ą instytu c ję — przebiega w oparciu o k ry teria zbliżone do u sta lonych przez ekspertów angielskich, rozszerzone, zgodnie z polską specyfiką, o obiekty budow nictw a ludowego. W odróżnieniu od budow li figurujących w spisie a d re sowym O D Z — w A nglii każdy w ciągnięty n a listę b u dynek otoczony jest o chroną p raw n ą i traktow any ja k zabytek. W praw dzie fak t, że d any obiekt znajduje się na liście, nie znaczy, że m usi on być zachow any bez względu na okoliczności, ale jego ro zb ió rk a jest n ie dozw olona, zanim nie zostanie on do k ład n ie przebadany oraz wszelkie przebudow y m uszą dążyć do zachow ania jego pierw otnego charakteru. Postępow anie w brew t a kim zasadom trak to w an e jest jako naruszenie praw a i k ara n e grzyw ną w wysokości nieograniczonej p rzep i sem, rocznym aresztem lub jednym i drugim . Praw o określa też bardzo d o k ład n ie m ożliw ości uzyskania re fundacji kosztów rem ontu przeprow adzanego indyw i d ualnie przez w łaściciela obiektu oraz szczegółowe zasady jego przeprow adzenia w odniesieniu do poszcze gólnych elem entów budynku.
U stalanie listy obiektów o szczególnym znaczeniu arc h i tektonicznym lub historycznym to pierwszy etap ew i dencji zabytków architektury, ujm ujący w szystkie z a słu gujące w danym m om encie n a uwagę obiekty n a terenie kraju. L isty te stanow ią p u n k t wyjścia dla dalszych b a r dziej szczegółowych badań. W tym m iejscu kończy się zakres działan ia D ep artm e n t of A ncient M onum ents and H istoric Buildings a rozpoczyna pole aktyw ności N ational M onum ents R ecord. G łów nym zadaniem tej instytucji jest przygotow anie m ożliw ie najpełniejszego zbioru źródeł ikonograficznych — w postaci fotografii oraz planów — d la budow li figurujących n a listach D e partm e n t of E nvironm ent. O bow iązkiem jej pracow ni ków jest d o k u m en tacja tych zew idencjonow anych o b ie k tów , któ ry m grozi ro zb ió rk a lu b przebudow a. K ażdego roku w pływ a do N atio n al M onum ents R ecord blisko tysiąc podobnych apelacji, przepływ ających uprzednio przez odpow iednie oddziały D ep artm en t of A ncient M onum ents and H istoric Buildings. Sekcja archeologii N ational M onum ents R eco rd przechow uje dokum entację stanow isk archeologicznych (obecnie przenoszoną n a m ikrofisze), a sekcja zdjęć lotniczych — fotografie w y korzystyw ane dla potrzeb b a d a ń archeologicznych oraz studiów urbanistycznych. L iczb a fotografii zgrom adzo nych w H istorie Buildings Section 30 kw ietnia 1976 г. w ynosiła 856 982, a planów — 14 906. Negatyw y w licz bie około 750 tys. z b ra k u m iejsca przechow yw ane są w osobnym gm achu — G re a t W estm inster H ouse. Z d ję cia w postaci odbitek pozytyw ow ych uporządkow ane są w układzie topograficznym (podział n a hrab stw a oraz 216
2. M ay’s Folly w Hadlow, Kent (fot. K. M urawska)
2. May's Folly at Hadlow (Kent)
okręgi) i udostępniane instytucjom zw iązanym z ochro ną zabytków , studentom , naukow com , wydaw nictw om itd.
W posiadaniu N atio n al M onum ents R ecord znajduje się wiele unikalnych zdjęć budow li już nie istniejących, zniszczonych wiejskich pałaców czy opuszczonych k o ściołów. F otografie te po k azu ją nie tylko architekturę, ale rów nież d etale oraz w yposażenie wnętrz. O prócz zdjęć współczesnych, w ykonyw anych przez pracow ni ków instytucji oraz kupow anych od zaw odow ych fo to grafików , do poszczególnych obiektów dołączane są wycinki prasow e o raz wszelkie inne dostępne źró d ła ikonograficzne, z w yjątkiem oryginalnych planów i ry sunków. Ich grom adzeniem zajm uje się bow iem R oyal Institut of B ritish A rchitects oraz szereg innych insty tucji, takich ja k Sir Jo h n Soane’s M useum czy biblio tek a C ourtauld In stitu t w Londynie.
W ynikiem b a d ań zagrożonych obiektów są nie tylko fotografie, ale też dokładniejsze studia historyczno- -architektoniczne. Są to rozszerzone opisy bryły, ele w acji oraz podziału w nętrza z uw zględnieniem ro zw ar stwień stylowych i chronologicznych. Tow arzyszą im także współczesne p lany oraz kserokopie oryginalnych projektów i rysunków . Z ak res zaw artych ta m inform acji porów nać m ożna do treści nowej „białej k a rty ” zab y t ków architektury i budow nictw a O środka D okum entacji
Z ab y tk ó w — i porów nanie w ypada n a korzyść tej o sta t niej. M a teriał ten jest jednym ze źródeł, na podstaw ie których R oyal C om m ission on H istorical M onum ents w ydaje stopniow o bardzo szczegółowe inw entarze z a bytków arch itek tu ry na terenie Anglii. U k azu ją się one w postaci grubych tom ów , z których każdy poświęcony jest osobnem u hrab stw u lub naw et jego części, zaw ie ra ją pełny zestaw inform acji historycznych, a rch itek to nicznych, źródeł ikonograficznych, archiw alnych oraz szczegółow ą bibliografię. Ich w ad ą jest to, że w ydaw ane są bardzo pow oli (do dziś ukazało się ich zaledw ie k il kanaście) i m ają c h a rak te r skończonych inw entarzy, k tó re nie m ogą uw zględniać nieustannie zm ieniających się kryteriów uznaw ania poszczególnych obiektów za godne udokum entow anie. Spod generalnego system u ew idencji w yłam uje się L ondyn. L isty budynków o szczególnym znaczeniu architektonicznym lub h isto rycznym kom pletow ane są przez H istorie Building Division, d ziałającą przy G reater L ondon Council. In stytucja ta zajm uje się tak że przeprow adzaniem konser w acji oraz ad ap tacji niektórych z tych budynków dla
p o trzeb R ad y M iejskiej L ondynu. C zuw a także nad p ra cam i tego rodzaju w ykonyw anym i przez inne instytucje lu b pryw atnych właścicieli budynków znajdujących się n a liście. W jej ram ach d ziała też sekcja p raw n a oraz sekcja inw entarzy, odpow iedzialna za dokum entację p o szczególnych obiektów , publikacje oraz w ydaw anie u k a zującego się w kolejnych to m ach od początku X X w. Pow szechnego Inw entarza A rchitektury Londynu.
mgr Katarzyna M urawska M uzeum N arodow e w Warszawie
Bibliografia:
Historie Buildings and Conservation Areas — Policy and Pro cedure, Circular from Department o f the Environment, 23/77, 12/81, Appendix A.
N otes on Conservation in England, Department of the Environ ment, b. d.
Historic Buildings D ivision, Greater London Council, b, d. J. Earl, Listed Buildings and the Laws of Preservation, Char tered Surveyor, February 1972
THE RECORDING OF M ONUM ENTS OF ARCHITECTURE A N D BUILDING IN E N G LA N D
The Fortress House in Mayfair (London’s district) is the seat of the institute that makes lists of historic structures in England and Wales (Scotland has its own system) placed under its legal protection (Department of Ancient Monuments and Historic Buildings). Another institution is the N ational M onu ments Record which compiles iconographie materials with detailed data on the structures.
The system of monuments protection in England and Wales covers: (1) the so-called monuments of the past such as archaeological sites, ruins, abandoned castles and churches, (2) buildings o f particular significance, and (3) zones of con servation protection.
The campaign to record buildings, taken up in 1944, was com pleted a few years ago. By 1980 it covered 273 thousand monuments. The list is being regularly updated. In England buildings are qualified according to the follow ing classes: 1st class — outstanding buildings (5 per cent of the total), 2nd class — most of the buildings that deserve protection; the
structures asterisked represent objects of particular care. Class 3 has been given up, with part of its buildings transferred into class 2.
The author compares English recording system with the Polish one, carried out by the Centre for Monuments Documentation attached to the Ministry of Culture and Arts in Warsaw. The Polish recording comprises also specifically Polish structures, i.e. wooden and folk buildings. An object placed on the list in England is automatically covered by legal protection. In Poland it has to be on the list of historic monuments. In 1976 there were in England 856.982 photographs of historic buildings, 14.906 layouts and 750.000 photographic negatives. Concluding the author says that Polish recording cards (for architecture) are better than English. In England the publishing o f inventories takes a very long time and then the publications are final items, without a chance for any complements to be introduced. For its own purposes, London has been publishing inventories from the begining of the 20th century (the so-called A General Catalogue of the Architecture of London).
JA N PIOTR PRUSZYŃSKI
PR O B L E M Y PR A W N EJ O C H R O N Y ZABYTK Ó W R UCH O M YCH SZTUKI SA K R A L N E J
Do najszlachetniejszych czynności ducha ludzkiego słusznie zalicza się sztuki piękne, zw łaszcza sztukę religijną i jej szczyt, mianowicie sztukę kościelną.
(Konst. Sob. Wat. II z 4.XI.1963 r., VII.1)
K ościoły polskie spotykał w przeszłości los, k tó ry był udziałem w szystkich dziedzin życia społeczeństw a. O k ra d an e d la w artości m aterialnej precjozów , niszczone jak o ostoja polskości i patriotyzm u, w ostatniej w ojnie ucier piały p o n ad to od grabieży dzieł sztuki prow adzonej z iście teu to ń sk ą system atycznością. T ym w iększa jest
odpow iedzialność duchow ieństw a i ogółu w iernych za zachow ane dzieła sztuki sakralnej i tym większe są o b o w iązki w zakresie ich ochrony konserw atorskiej, och ro ny przed zniszczeniem lub kradzieżą, by zasób zab y tk o wy naszych kościołów przekazać przyszłym pokoleniom w stanie nieuszczuplonym . Z atrzym ajm y się n a zag ad nieniach ochrony przed zniszczeniem lub kradzieżą. P odstaw ochrony praw no-karnej należy doszukiw ać się w dw u ak ta c h praw nych: K odeksie karnym z 19.IV. 1969 r. i Ustawie o ochronie dó b r ku ltu ry i o m uzeach z 15.11.1962 r.
