Architektura i rzeźba renesansowa zamku w Pieskowej Skale

Alfred Majewski

Architektura i rzeźba renesansowa

zamku w Pieskowej Skale

Ochrona Zabytków 1/3/4, 130-134

, 168

w a n ą cegłą i p o d Nr. 28 re s z tk a p o r ta l u obłożonego p r o filo w a n ą cegłą g l a z u r o w a n ą w k i lk u b a rw a c h , co s ta n o w i j a k d o ty ch c z a s u n ik a t. C ie ­ k a w e są znalezisk a p r z y ul. J e zu ic k ie j 6 w d o m u d a w n ie j b i s k u p ó w p o z n a ń sk ic h . Nie ty lk o e le w a c ja w p a rte rz e , ale w iększość ścian jest p o c h o d z e n ia gotyckiego, a n a je d n e j z nich w n ę k a b liź n ia c z a ostro- l u k o w a w e w nę c e p ó łkolistej ze w s p o rn ik ie m z cegły fo rm o w a n e j p o ­ ś r o d k u (ryc. 91). R e w e la c ją jest p iw n ic a ze sklepieniem g o ty ck im w s p a r t y m n a d w ó c h filarach.

W b ard ziej zagruzow anych ulicach, ja k Ś w iętojańska, P iw n a tru d n o jeszcze rozeznać się w m u rach z oddalenia. G dzie dostęp jest ła ­ tw iejszy, tam poszukiw ania zostają nagrodzone; i ta k na ty łach kościoła św. M arcina p rzy ul. P iw n ej w zachow anych m u rach obronnych u k a ­ zały się trzy lu k i gotyckie o znacznej rozpiętości. Z przeciw ległego k o ń ca m urów obronnych przeprow adzone odgruzow anie i w y b urzen ie w ydobyło na św iatło dzienne całą dolną część w schodniej stro n y ob­ w arow an ia m ostu Nowom iejskiego z 2 basztam i z trom pam i (ryc. 92) i lu k a m i m ostow ym i oraz odsłoniło n a całej w ysokości b arb ak a n , zw ień­ czony a tty k ą (ryc. 93).

T rudno jeszcze w tej chw ili dokładnie określić epokę poszczegól­ n y ch reliktów , gdyż użyty tu przew ażnie w ątek gotycki (wozówka- g łów k a na przem ian) w y stęp u je n a naszym terenie od XIV do XVI w ieku. D opiero przeprow adzona s k ru p u la tn a analiza m urów i pom ie­ rzen ie cegieł i profilów da możność zestaw ienia ich z innym i elem en­ tam i gotyckim i z K atedry, kośc. P a n n y M arii na Nowym Mieście, B er­ n ardy nó w . Zam ku czy w dalszej okolicy, co w raz z w yzyskaniem źró­ d eł pisanych pozwoli na ustalenie w przybliżeniu d at budow y poszcze­ gólnych domostw.

ARCHITEKTURA I RZEŹBA RENESANSOWA

ZAMKU W PIESKOWEJ SKALE

A L F R E D M A J E W S K I

W czasie p r a c k o n s e rw a to rsk ic h i stu d ió w p r o w a d z o n y c h w z a m k u w P ie sk o w e j Skale (ryc. 94) z i n ic ja t y w y K o m ite tu O d b u d o w y i A d a p ­ t a c j i Z a m k u w P ie sk o w e j Skale, p o w ołanego p rzez M in istra K u l t u r y i S z tu k i d la p r z y w r ó c e n ia do życia tego cennego p o m n ik a polsk iej a r ­ c h i t e k t u r y d o k o n a n o szeregu d o niosłych o d k r y ć a rc h ite k to n ic z n y c h .

O d k r y c ia te d o ty cz ą szczególnie k r u ż g a n k ó w a r k a d o w y c h dzie­ d z iń c a w e w n ę trz n e g o z a m k u , k tó re g o d o ty c h c z a s o w y w y r a z a r c h i te k ­ to n ic z n y pochodzi z c zasó w o sta tn ie j p r z e b u d o w y , d o k o n a n e j w połow ie w i e k u X V III p rzez H ie ro n im a W ielopolskiego. P r z e b u d o w a ta zresztą i n a całości z a m k u pozo staw iła sw o je piętno.

D ziś j u ż m o ż n a stw ie rd z ić w w y n i k u d o k o n a n y c h o d k ry ć, że p r z e ­ b u d o w a t a nie b y ł a szczęśliwa, j a k stw ierdzono n a p o d s ta w ie o d b ija n ia t y n k ó w i częściow ych ro zb iórek m u ró w . Istn ie ją c e od w ie k u XVI, a z b u ­ d o w a n e w k a m ie n iu p rze z S z a fr a ń c ó w p ię k n e k r u ż g a n k i a r k a d o w e o s m u k ły c h f ila ra c h i półk o listy ch a rc h iw o lta c h z o sta ły przez W ielo­ polskiego o m u ro w a n e m u re m ceg la n y m od s tr o n y w e w n ę tr z n e j ,wokoło zaś d z ie d z iń c a u s ta w io n o w z d łu ż c a łych k r u ż g a n k ó w n a wysokości od t e r e n u do g z y m s u n o w y m u r k a m ie n n o -c e g la n y o g ru b o śc i od 30 d o 50 cm, w k t ó r y m to m u r z e w y k o n a n o n o w y w y k r ó j k r u ż g a n k ó w o m a ­ ły c h o tw o ra c h p ó łk o listy c h n a I p iętrze i ko sz o w y c h n a I I piętrze. P r z y ­ c z y n ą tej p r z e b u d o w y W ielopolskiego b y ł y d w a w z g lę d y : s ta n zacho­ w a n i a k r u ż g a n k ó w k a m ie n n y c h S z a fr a ń c ó w groził w w ie lu m ie jsc a c h zaw a le n iem , p o n a d to o t w a r t e k r u ż g a n k i j a k o p r z e s trz e ń k o m u n ik a ­ c y j n a z w n ę tr z a m i m ie s z k a ln y m i b y ł y j u ż w w ie k u X V III z b y t uciąż­ liw e d la m ie s z k a ń c ó w Z am ku . W tra k c ie tej p r z e b u d o w y p o d w y ż s z o n o ró w n ież m u r y p od d a sza , w k t ó r y c h w y k r o j o n o e lip ty c z n e o k i e n k a str y c h o w e o r a z z a m u r o w a n o o t w a r t e a r k a d y p a rte ro w e . Całość doko­ n a n e j p r z e b u d o w y k r u ż g a n k ó w a rk a d o w y c h , w s k u t e k z acieśnienia d ziedzińca, p o d w y ż s z e n ia m u r ó w s try c h o w y c h , zm nie jsz e nia o tw o r ó w k r u ż g a n k o w y c h , p r a w ie sześciokrotnego p o g ru b ie n ia fila ró w a r k a d o ­ w y c h , s p o w o d o w ała w r a ż e n ie ciasnoty i z a tr a c iła p i e r w o t n ą ideę a rc h i­ tektoniczną. Ju ż za c zasó w H ie ro n im a W ielopolskiego s ta r a n o się oży­ wić p r z e b u d o w a n e k ru ż g a n k i, d e k o ru ją c e lew acje dzie d z iń c a a r k a d o

R yc. 95 i %. P ieskow a Skała. O dkryto m a s/k a ro n y w nodw orcu a rk a d o w y m /a m k ii.

w e g o d w u k o lo r o w y m i fresk am i Unijnymi w stylu e p o k i. — W alor p l a ­ s ty c z n y ciężkiej a rc h i te k t u r y k r u ż g a n k ó w n adaw a! j e d n a k d o m in u ją c e

p ię tn o tej części za m k u.

P r z e p ro w a d z o n e w ciągu bieżącego la ta roboty b u d o w l a n e w y k a ­ z a ły . że w e w s z y s tk ic h (za w y jątk ie m 3) ceglanych f ila ra c h a rk a d o w ych z n a j d u j ą się utopio n e filary k a m ie n n e k w a d r a to w e o p r z e k r o j u około 40 cm z k a m ie n ia pińczow skiego: z tegoż k a m ie n ia w y k o n a n e są r ó w ­ nież archiwTolty z profilem na I p. i gład kie na II piętrze. Po częściow ym rozebraniu, m u r u , k tó ry m j a k w s p o m n ia n o o b u d o w a n o w7 X V III w ie k u k r u ż g a n k i S z a fra ń c ó w , z a ry s o w a ła się pierw otna, s z la c h e tn a w swoich p r o p o rc ja c h a r c h i te k t u r a k ru żg a n k ó w 7 ren e sa n so w y c h , o p rze ź ro c z a c h p ó łk o listy c h a r k a d n a I i na II piętrze. W t r ó jk ą ta c h s f e r y c z n y c h m ię­ d z y archi woltami, t a k na 1 j a k i na II piętrze o dsłonięto d w a rzę d y

(fol. S. k o l o w c a ) .

rz e ź b io n y c h w k a m ie n iu piń czo w skim m asz k a ro n ó w (ryc. 95 i 96). N a ś c ia n ie n a w p r o s t b r a m y n a I piętrze w miejscu m asz k a ro n ó w odsło­ n ięto p ię k n ie rze ź bio n e d w a k a rtu s z e z herbem S z a fra ń c ó w „ S t a r y K o ń “ i h e rb e m „ R a w i c z “ A n n y S z a fra ń c o w e j z dom u Dębieńskiej. ż o n y S t a n i s ł a w a S z a f r a ń c a , w o je w o d y sandomierskiego, k t ó r y około r o k u 1578 g r u n t o w n i e z a m e k p rze b u d o w ał. P r z e p ro w a d z o n e b ad a n ia w y k a ­ za ły , że w o w y m czasie ś c ia n y w e w n ą tr z k ru ż g a n k ó w b y ły polich ro ­ m o w a n e . o c z y m ś w ia d c z ą z a ch o w a n e w znikomej ilości resztki p oli­ c h ro m ii re n e s a n s o w e j o te m a ty c e roślinnej. P olichrom ią d e k o ro w a n e b y ł y r ó w n ie ż za cz asów S z a fr a ń c ó w w n ę trz a poszczególnych k o m n a t, co p o t w i e d z a j ą o d k r y t e polichrom ie figuralne w szpalecie o k ie n n y m j e d n e j z k o m n a t II p ię tra o ra z resztki polichromii w pokoju we w ie ż y

R yc. 97. P iesk o w a Skała. F ragm ent ścia n y zam ku z o d k rytym i m aszkaronam i (fot*

S. Kolo m ca).

n a II p ię trz e 1). Liczne węzły, k tó re łączyły ród Szafrańców z dworem' królew skim w sk azy w ały b y n a to, że dziedziniec w aw elski b y ł n atch n ie­ niem dla S tanisław a S zafrańca, kiedy zlecił zbudow anie k ru żg an k ó w ark a d o w y ch w Pieskow ej Skale zapew ne jednem u z m istrzów włoskich,, k tó rz y w owym czasie p rzeby w ali w K ra k o w ie 2).

R ek o n stru k cja k ru żg an kó w Zam ku w Pieskow ej Skale rozpoczęta obecnie n a sk u tek decyzji Głównego U rzędu Konserwatorskiego, p rz y ­ w róci naszej arch itek tu rze renesansow ej jeszcze jeden k lejn o t bud o w ­ n ictw a zabytkow ego, staw iając go w rzędzie tej m iary zaby tkó w ja k Zam ek K rólew ski n a W aw elu, zam ki w Baranow ie, K rasiczynie i W i­ śniczu.

*) D u t k i e w i c z J., „N ow ood k ryte dekoracje m alarsk ie“, O chrona Z ab ytk ów nr 2,. str. 72—73.

2) C harakter m aszk aron ów jak i a rch itek tu ry zdaje się w sk a zy w a ć częścio w o na ś w ia t pojęć a r ty sty czn y ch p ó łn o cy , co n iew ą tp liw ie w y ja śn ią jeszcze d alsze bad an ia n au k ow e. (Przyp. Red.).

pas. C ette m éthode est de beaucoup supérieure a u x p récédentes, cliim icpies et m écan iq u es qui a vaien t une action n ocive sur la p o ly ch ro m ie et la p e in tu ­ re. Les exp ériences d éjà opérées en ce sens ont donné des résultats positifs. LES FO U IL LE S D U WAWEL

Sur l’in itia tiv e de Ja D irectio n G én é­ rale des M'usées et de la P rotection des M onum ents, 011 a entrepris cette année des fou illes en v u e de retrouver des couches cu ltu relles anciennes, h isto ri­ ques et préhistoriques. O n creusa d eu x fossés dont l’un traverse la collin e du Wavvel. O n a trou vé les fondations de d eu x , églises du XLV-e s., des couches cu ltu relles du X U l-e ain si que de l ’é p o ­ que de la cultu re „ lu sitzien n e“ et du néolithc. D ans le second fossé, à une p ro­ fondeur d ’environ 6 111., on a trouvé le profil de l’ancien mur de d éfen se avec des reste de p alissad e du X llf - e s., lo r ­ sque le château de la co llin e du W aw el était en bois.

LES FO U IL LE S D E O PO LE

Lors des fo u illes com m encées cette année à O pole, on a d écou vert des fr a g ­ m ents des m urs d ’un ch âteau -fort aimsi que les restes d ’une station p lu s a n cien ­ ne. C es m urs rem ontent â diverses ép o ­ ques, du X III-c au X V -e s. La station constitue la couche la plus basse du ter­ rain étu d ié; on y a retrouvé des restes de chaum ières et de rues, ainsi qu’une grande quantité d’objets en bois et en m étal.

D EC O U V ER TES D ’A R C H IT E C T U R E G O T H IQ U E A V AR SOVIE

A près la destruction barbare de la V ieille V ille de V arsovie par les A lle ­ m ands, on a découvert, lorsq u ’on en le­ v a it les décom bres et que l’on renforçait les murs, de nom b reu x fragm ents d ’ar­ chitecture bourgeoise gothique, tout à fait inconnus auparavant. Ce sont, pour la plupart, des p ortails, des niches

et des parties de constructions de murs

gothiques. O n en tiendra com pte lors de la reconstruction p rojetée de V arso­ vie.

L’A R C H IT E C T U R E ET LA SC U L PTU R E DE STYLE R E N A ISSA N C E D U C H A ­ TEA U D E P IE SK O W A SK AŁA

Le ch âteau de P iesk o w a S k ała a é té construit par la grande fa m ille des Sza- franiec. Il p erdit entièrem ent son carac­ tère p rim itif après les transform ations opérées au X V II-e, X V III-e et au X IX -c s. O11 a réu ssi actu ellem en t, lors de tra ­ v au x de conservation entrepris à une grande éch elle, à découvrir les galeries à arcades — entièrem ent m urées — de la cour R enaissance, arcades appuvées sur des p iliers quadrangulaires en p ier­ re. O11 a m is à jour dans les p endentifs des arcs de la cour d eu x rangs de m asca- rons scu lp tés en pierre, m agn ifiq u es de caractère et de force dans l ’exp ression . LES SA R C O P H A G E S D E S SIE N IA W SK I D A N S LES C O L LE C T IO N S

D U WAW EL

Les collection s du W aw el renferm ent des sarcop h ages scu lp tés en étain qui p rovien n en t de l’ancienne ch a p elle du château de B rzeżany. Q uatre d’entre eu x ont, sur le couvercle, des figures scu lp tées des m em bres d éfu n ts de la fa ­ m ille des S ien iaw sk i. A la su ite d ’une an a ly se p rofon d e de style, l’auteur id en ­ tifie les diverses figu res des sarcop h a­ ges avec les personnes de A dam Jérôm e, N icolas, A lexan d re et Procope S ien ia w ­ ski. T. M ańkow ski attribue le sarcophage de P rocope au ciseau de Jean P fister, les trois autres à celu i de Bernet D e- cam bos (D ikeruin). Les sarcophages abîm es par la lèpre de l’étain, son t soum is actu ellem en t à des tra v a u x de conservation dans l ’atelier de K. P ień ­ kow sk i. On leur a rendu, à cette occa­ sion, leur p o ly ch ro m ie prim itive, or et argent.

C E N A N r 3/4 zł 200.—

W arunki prenum eraty: prenum erata roczna — 450 zł. — P renum eratę przyjm u je A d m i n i s t r a c j a : K raków , ul. Jagielloń sk a 8, S p ółd zieln ia P racy i U ż y tk o w n ik ó w

„ C z y t e l n i k “. — Konto P. K. O. K raków IV - 5162. W y sy łk a w prenum eracie następuje po dokonaniu p rzed p łaty.

M - 44844 — P apier kl. V, 70 X 100 ilustr. 90 g PK ZG TK raków, W ielopole 1 — 2.000 — Żarn. 1581 — XI. 48.