STEFAN KRZYSZTOF KUCZYŃSKI
In tag lio rzy m sk ie ja k o p iec z ę ć p rz y d o k u m en c ie tra k ta tu to ru ń sk ieg o
z 1466 ro k u
W zbiorae dokum entów pergam inowych Archiw um Głównego A kt D aw nych w W arszawie znajduje się dokum ent oznaczony sygnaturą 1140, w ydany 19 paź dziernika 1466 w Toruniu, m ocą którego K azim ierz Jagiellończyk, król polski wraz z dygnitarzam i K rólestw a Polskiego zawiera pokój z w ielkim m istrzem Ludwikiem von Erlichshausen, kom turam i i 'ziemiami Zakonu K rzyżack iego». Znaczenie te go dokum entu jest bardzo doniosłe. Uwidacznia się to rów nież w jego cechach zew nętrznych: dokum ent posiada form ę poszytu złożonego z ośm iu kart pergam i nowych, z których pięć zapisano dwustronnie, jes.t opatrzony na końcu form ułą notarialną ze znakiem i uwierzytelniony dużą ilością pieczęci.
Na dokum encie znajdują się ślady po 115 pieczęciach, przy 55 aktualnie zacho wanych odciskach. N ie m a jednak pew ności, czy w szystk ie ślady po pieczęciach niezachowanych m ogą świadczyć o faktycznym niegdyś istnieniu pieczęci. Pow yż sze ob liczenie uwzględnia bowiem w szystkie otw ory na sznury pieczętne; otwory te przechodzą przez karty pergam inow e poszytu, a na karciie zew nętrznej roz m ieszczone są w zdłuż grzbietu po law ej stronie karty. N iektóre otw ory w ogóle pozbawione są sznurów i trudno obecnie ustalić, czy sznury były kiedykolw iek przez n ie przeciągnięte. Przy tak d u ż e j. liczbie sygnatariuszów układu m ogło się zdarzyć, iż kilka lub kilkanaście osób n ie przyłożyło sw oich pieczęci pod tekstem traktatu, w zw iązku z czym otw ory na sznury pozostały niew yp ełn ion e. N atom iast pozytywnym śladem istn ien ia niegdyś pieczęci są sznury przeciągnięte przez otw o ry, ale pozbawione obecnie odcisków , które odpadły na skutek zniszczenia (ogółem 105 sznurów).
Zachowane przy dokum encie pieczęcie ułożone są, jak to spotyka się rów nież przy innych średniow iecznych dyplom ach, w edług pew nego porządku hierarchicz nego. Na pierw szym m iejscu u góry poszytu zawieszona była pieczęć królew ska K azim ierza Jagiellończyka, tzw . średnia, po której zachował się sznur jedwabny
biało-czerwono-czarny Na drugim m iejscu przywieszona jest na sznurze jedwab
nym czerwonym pieczęć Rudolfa von Rüdeshedm, biskupa law antyńskiego, który
1 P o r . w y d a n ia te g o d o k u m e n t u M . D o g i e l , C o d e x d i p l o m a t i c u s R e g n i P o lo n ia e e t M a g n i D u c a t u s L i t h u a n i a e t . IV , W iln o 1764, s . 162 n n „ n r 122; V o l u m i n a l e g u m t . I, W a r s z a w a 1732, s . 202 n n . o ra z t o ż t . I w w y d a n i u J . O h r y z k l , P e t e r s b u r g 1859, s. 92 m i. W e d łu g e g z e m p la r z a z a r c h i w u m w K r ó le w c u d o k u m e n t w y d a je w z o ro w o E . W e l s e , D ie S t a a ts v e r tr ä g e d e s D e u t s c h e n O r d e n s i n P r e u s s e n i m 15. J a h r h u n d e r t t . I I (.1438—1467), M a r b u r g 1955, s. 262 n n ., n r 403. T a m ż e c y to w a n e d a ls z e w y d a n i a o r a z r e g e s ty i t ł u m a c z e n i a d o k u m e n t u .
2
P ie c z ę ć m a j e s t a t y c z n a K a z i m i e r z a J a g ie llo ń c z y k a , k t ó r e j n a le ż a ło b y s ię t u t a j s p o d z ie w a ć z e w z g lę d u -na z n a c z e n i e d o k u m e n t u , z a p e w n e n i e i s t n i a ł a j u ż w c z a s ie , g d y s p is y w a n o t r a k t a t y to r u ń s k i e . P r z y j m u j e s ię , że p ie c z ę ć t a z a g i n ę ł a w b i t w i e p o d C h o j n i c a m i 18 w r z e ś n i a 1454. P o r . o s t a t n i o n a t e n t e m a t K . W y c z a ń s k a , O z a g i n i o n y c h p ie c z ę c ia c h K a z i m i e r z a J a g i e l l o ń c z y k a , P H X L I X , 1958, z . 3, s . 534. C o s ię t y c z y o d m i a n y p ie c z ę c i ś r e d n i e j k r ó le w s k ie j p r z y w ie s z o n e j d o d o k u m e n t u , t o s ą d z ić n a le ż y , i ż b y ł a t o z a p e w n e o d m i a n a tz w . b e z k r z y ż y k a , k t ó r e j w y s t ę p o w a n ie j e s t p o ś w i a d c z o n e ź ró d ło w o d o 1468 r . T a m ż e , s. 535 i r e p r o d u k c j a t e j p ie c z ę c i i l u s t r . З а o r a z M . G u m o w s k i , P i e c z ę c ie k r ó ló w p o l s k i c h , K ra k ó w 1910, ta-bl, IX . n r 28. P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T o m LV — z e s z y t 2IN T A G L IO R Z Y M S K IE
303
pośredniczył jako legat papieski w układach pokojowych ·’. Następne z kolei p ie częcie rozm ieszczone są w trzech pionowych rzędach biegnących rów nolegle do grzbietu poszytu. W pierwszym rzçd'zie (ślady po 48 pieczęciach) zaw ieszone są pieczęcie najdostojniejszych polskich sygnatariuezów układu: Konrada III Rude go, księcia m azow ieck iego4, Jana Gruszczyńskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego i p ry m a sa 5, arcybiskupa lw ow skiego, biskupów, dygnitarzy K rólestw a oraz w oje wodów i kasztelanów , na ogól w edług porządku, w jakim w ystępują oni w for m ule św iadków dokumentu. W drugim rzędzie (ślady po 45 pieczęciach) w ystępują w dalszym ciągu pieczęcie kasztelanów , podkomorzych i chorążych oraz pieczęcie m iejskie. W trzecim rzędzie (ślady po 22 pieczęciach) spotykam y riadal pieczęcie chorążych, pieczęcie sędziów ziem skich oraz kilka pieczęci nierozpoznanych. Wśród pieczęci rzędu drugiego (29 od góry) i trzeciego (8 od góry) spotykam y powtarza jący się bardzo in teresujący, zgoła n iezw yk ły odcisk pieczętny (por. ilustr. 2).
Interesująca nas pieczęć w rzędzie drugim zaw ieszona jest na sznurze jedwab nym plecionym czerw ono-niebieskim . Odcisk w w osku zielonym , ow alny (wym ia ry 12 X 18 mm), um ieszczony jest w m isce z w osku bezbarwnego, ob ecn ie nieco w y kruszonej. Pieczęć n ie posiada legendy ani innego napisu. Obraz w polu pieczęci przedstaw ia upozowaną nagą postać stoijącą, zapewne m łodzieńca, z lew ą ręką w yciągniętą w kierunku gałęzi winnej, która pnie się ku górze obok postaci. Z ga łęzi zw ieszają się d w ie kiście .winogronowe, u stóp postaci widoczny jest kosz w y - pełniohy zebranym i owocam i. Pieczęć .w rzędzie trzecim .posiada identyczny jak w y żej rysunek, w yciśnięty bez w ątpienia tym sam ym tłokiem pieczętnym . Odcisk rów nież w wosku zielonym , um ieszczony jest w m isce w oskow ej, bezbarwnej. P ie częć ta zawieszona jest na sznurze jedw abnym plecionym fioletow o-zielonym .
Opisana pieczęć, zarówno ze w zględu na sw ój kształt i form ę rzeźby rysunku, jak też głów nie ze wzglądu na wyobrażenie na niej w ystępujące, różni się w yraź nie od innych pieczęci, w przeważającej części herbowych, zaw ieszonych przy dokumencie traktatu. Nie znajdziem y też dla niej analogii w całej sfragistyce polskiej X V w iek u , co w ięcej — zam knięta w m iniaturow ym cw ału scena zbie rania owocórw nie leży w ogóle w duchu średniow iecznego rytow nictw a pieczęci. Cechy sty lo w e i tem atyczne odróżniające powyższą pieczęć od innych średniow iecz nych pieczęci pozw alają natom iast przypuszczać, że jest to intaglio rzym skie użyte jako pieczęć sygnetow a.
M otyw zbierania owoców, jak i w ogóle zajęć ogrodniczych, spotykany jest dosyć często w gliptyce rzym skiej, głów n ie italskiej, w I—III w ieku n.e., n,a
inta-3 w e d ł u g e g z e m p la r z a p rz y w ie s z o n e g o d o d o k u m e n t u p o k o jo w e g o s t r o n y k r z y ż a c k ie j p i e c z ę ć t ę o m a w ia T . K a r c z e w s k a , P r z e g lą d p ie c z ę c i p r u s k i c h z d o k u m e n t ó w t r a k t a t u t o r u ń s k ie g o z 1466 r o k u , „ K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e “ n r 4 (7 8 ), 1962, s . 756. 4 w f o r m u l e ś w ia d k ó w d o k u m e n t u w y s t ę p u j e K o n r a d I I I R u d y , k s ią ż ę m a z o w ie c k i, n a t o m i a s t p ie c z ę ć , z a c h o w a n a s z c z ą t k o w o , n a l e ż y d o o j c a je g o B o le s ła w a IV . T ę p o z o r n ą s p r z e c z n o ś ć w y j a ś n i a f a k t , ż e K o n r a d I I I o r a z b r a c i a je g o — K a z im ie r z , J a n u s z 1 B o le sła w , k s i ą ż ę t a m a z o w ie c c y , u ż y w a li w t y m c z a s ie p ie c z ę c i o jc o w s k ic h — w ie lk ie j ( m a j u s ) i ś r e d n i e j ( m e d i o c r e ) , c o p o d k r e ś l a l i w f o r m u l e s i g i l l a c y j n e j w y s t a w i a n y c h p r z e z s ie b i e d o k u m e n t ó w ( p o d k r e ś l e n i a m o j e — S .K .K .) : I n c u i u s r e i t e s t i m o n i u m s i g i l l u m p r e c la r i p r i n c i p i s d o m i n i B o le s la i fe l i c i s r e c o r d ii d u c i s M a z o w ie e tc ., p a t r i s n o s t r i c a r is s im i, m a j u s d e c e r ta n o s t r a s c i e n d a p r e s e n - t i b u s e s t a p p e n s u m . P o r . P r z y w ile je k r ó le w s k ie g o m i a s t a s t o łe c z n e g o S t a r e j W a r s z a w y 1376— 1772, w y d . T . W i e r z b o w s k i , W a r s z a w a 1913, s . 18, n r 13 (1461 r . ) 1 p o d o b n i e t a m ż e , s. 19, n r 14 (1469 r . ) : I n c u i u s r e i t e s t i m o n i u m s i g i l l u m p r e c la r i p r i n c i p i s d o m i n i B o le s la i f e lic is r e c o r d ii d u c i s M a s o n ie e tc ., p a t r i s n o s t r i c a r is s im i m e d i o c r e p r e s e n t i b u s e s t a p p e n s u m . P o r . K M a z L , s. 235, n r 214 1463 r . ) . O d c is k i p ie c z ę c i w ie lk ie j B o le s ła w a IV o m a w ia K . S t r o n c z y ń s k i , P o m n i k i k s ią ż ę c e P ia s tó w , l e n n i k ó w d a w n e j P o l s k i, P io t r k ó w 1888, s . 121. P r z y d o k u m e n c i e t r a k t a t u p r z y w ie s z o n a J e s t p ie c z ę ć ś r e d n i a ( m e d io c r e ) k s . B o le s ła w a z w y o b r a ż e n ie m t a r c z y c z t e r o - p o lo w e j z o r łe m n l e k o r o n o w a n y m i s m o k ie m s k r z y d l a t y m (d r a c o v o la n s ) w p o l a c h n a p r z e m i a n - le g ły c h . P ie c z ę c i t e j n i e p o d a j e K . S t r o n c z y ń s k i w p o w o ła n e j p r a c y . s P ie c z ę ć t ę o m a w ia P . P l e k o s t ń s k i w „ S p r a w o z d a n i a c h K o m i s j i d o B a d a n i a H is to r ii S z t u k i w P o ls c e “ t . V II, K r a k ó w 1906, s . X X I I I i r e p r o d u k c j a t a m ż e , fig . 10.
Rys. 1. Widok ogólny dokum entu pokojow ego strony polskiej, Toruń 19 paździer nika 1466 r.
( s t r z a ł k a m i z a z n a c z o n o m i e js c e z a w ie s z e n ia o d c is k u i n t a g l l a ) . F o t o A. L i p k a
gliach i k a m e a ch 6. Z licznych przykładów znane są scen y zbierania ow oców , naj częściej winogron, p rzez E r o sa 7 lub kilk u E ro só w 8, także przez satyra*, w yobra żone w kam ieniu szlachetnym lub półszlachetnym . Z podobnych m otyw ów częste jest rów nież w yobrażenie Erosa lu b postaci nieokreślonej, zw ykle młodzieńca, sięgającego po p tak a na g a łę z i10, przy czym m odelunek i kształt gałęzi zbliżają to w yobrażenie do interesującej nas pieczęci.
o N a o g ó ł b r a k r o z r ó ż n i e n i a t y c h t e r m i n ó w . B ó ż n i c a p o le g a n a r o d z a j u r z e ź b y — i n t a g l i o r y t e j e s t w k lę s ło , a k a m e a w y p u k ło . P o r . s z e r z e j n a t e n t e m a t J . G r z e g o r z e w s k i , R z e ź b a w k l e j n o t a c h i K o n s t a n t y S z m i d t - C i ą ż y ń s l c i , z a ło ż y c i e l p ie r w s z e j p u b l i c z n e j d a k t y l i o t e k i w P o l s c e . P r z y c z y n e k d o d z i e j ó w k a m e i i g e m m w k l ę s ł y c h , W a r s z a w a 1884, s . 6 n . i o s t a t n i o J . Z 1 o - m e с к 1, T e c h n i k a g l i p t y k i w s t a r o ż y t n e j G r e c ji. Z a r y s s t a n u b a d a ń n a d t e c h n i k ą o b r ó b k i k a m i e n i s z l a c h e t n y c h i p ó ł s z l a c h e t n y c h , „ P r a c e Z a k ł a d u A rc h e o lo g ii A n ty c z n e j IH K M P A N “ z . 17, W a r s z a w a I960, s . 36. г P o r . A . F i i r t w a n g l e r , D ie A n t i k e G e m m e n . G e s c h i c h t e d e r S t e i n s c h n e i d e k u n s t i m k l a s s i s c h e n A l t e r t u m t . I , L e ip z ig —B e r l i n 1900, t a b l . X X IV , n r 58 o r a z o p is t a m ż e t . I I , s. 122. 8 p 'o r. T h e T h o r w a ld s e n M u s e u m . C a ta lo g u e o f t h e a n t i q u e e n g r a v e d g e m s a n d c a m e o s b y P . P o s s l n g , C o p e n h a g u e 1929, s . 234, n r 1735 1 r e p r o d u k c j a t a m ż e , t a b l . X X ; A c a ta lo g u e o f e n g r a v e d g e m s i n t h e B r i t i s h M u s e u m , L o n d o n 1888, s . 119, n r 901.
o P o r . S . B e i n a o h , P ie r r e s g r a v é e s d e s c o lle c ti o n s M a lb o r o u g h e t d ’O r lé a n s , d e s r e c u e ils
d ’E c k h e l, G o ri, L e v e s q u e d e G r a v e lle , M a r ie tte , M i l l i n , S t o s c h r e u n i e s e t r é é d ité e s , P a r i s 1895,
t a b l . 41, n r 86, 7 (w g A . P . G o r l ) .
îo P o r . T h e T h o r w a l d s e n M u s e u m , s . 157, n r 998 o r a z r e p r o d u k c j a t a m ż e , t a b l . X I I ;
G . L 1 p p o I d , G e m m e n u n d K a m e e n d e s A l t e r t u m s u n d d e r N e u z e i t , S t u t t g a r t b .r. w y d „ t a b l . X X V I, n r 13.
IN T A G L IO R Z Y M S K IE
305
D w a sym etryczne w głęb ienia w m isce opisanej pieczęci w skazują, że tłok, którym odiOiśnięto obraz pieczętny b y ł osadzony w sygn ecie. N ależy w ięc sądzić, że albo m am y tu do czynienia z oryginalnym pierścieniem pochodzenia rzym skiego, w zględnie że d aw n e intaglio rzym skie opraw ione zostało w now y pierścień, użyty jako sygn et pieczętny.
S fragistyka średniow ieczna, głów n ie w cześniejsza, m a w ie le przykładów uży w ania gem m starożytnych jako pieczęci — przeważnie sekretnych i pieczęci odwro- cia (contrasigillum) u . W czasach karolińskich próbowano jeszcze naśladow ać gem m y antyczne przy w yrobie p ie c z ę c i12. U żyw anie gem m jako tłoków pieczętnych znane jest rów nież w sfragistyce polskiej, przede w szystkim wśród pieczęci ksią żęcych. I tak Mieszko III Stary używ ał intaglia z w yobrażeniem Erosa skrzydla tego ma koniu i dodanym napisem: MESICO DVX. jako pieczęci m n ie js z e j13. Odcisk tego intaglia zachow ał się przy dwóch dokum entach — rzekomo z 1145 i 1177 r o k u 14. M ściwoj II, książę Pomorza gdańskiego, posiadał m ałą pieczęć, zapew ne w łaśn ie intaglio, na której przedstaw iona była scena w alk i Sams ona z lw e m 15. Wśród p ie częci Przem yśla II, księcia w ielkopolskiego, w ystęp u je sygn et przedstaw iający nagą postać bachiczną z laską, w spartą o pień, z przydanym dokoła napisem: t PREMISL SECVNDVS le. Gemmy, być m oże pochodzenia rzym skiego, z w yobra żeniem w ojow n ika konnego w alczącego z bestią, z napisem w otoku, używ ał w la tach 1268—69 biskup W ładysław, regen t śląski, od którego przeszła ona w ręce jego bratanka H enryka IV, k sięcia w ro c ła w sk ieg o 17. Także B ogusław IV, książę
и P o r . L e e o y d e l a M a r c h e , L e s s c e a u x , P a r i s 1889, s. 18, 21 п п .; P . d e M é 1 y, D u r ô le d e s p ie r r e s g r a v é e s a u M o y e n A g e , „ R e v u e d e l ’A r t C h r e tie n “ t . IV , z . 3, t a b l . V; G . A . S e y 1 e r , G e s c h i e n t e d e r S ie g e l, L e ip z ig 1895, s. 104 п п .; A. P ü r t w a n g 1 e r , o p . c it., t . I I I , s. 374 n . i w ie lu I n n y c h a u to r ó w . P o r . t e ż M . G u m o w s к 1, М . H а 1 s 1 g, S . Μ 1 к u с к 1, S f r a g i s t y k a , W a r s z a w a I960, s . 65. 12 T y p o w y m p r z y k ł a d e m j e s t tz w . p ie c z ę ć L o t a r a z k r y s z t a ł u g ó rs k ie g o z a n t y k i z o w a n y m p r o f i l e m w ła d c y , p r z y p is y w a n a L o t a r o w i I l u b je g o s y n o w i L o t a r o w i I I . P o r . р . E . S c h r a m m , P . M U t h e r e i c h , D e n k m ä l e r d e r d e u t s c h e n K ö n i g e u n d . K a is e r . E i n B e itr a g s u r H e r r s c h e r g e s c h i c h t e v o n K a r l d e m G r o s s e n b is F r ie d r i c h I I . (768— 1250), M ü n c h e n 1962, s . 125, n r 30 ( k a t a l o g ) o r a z r e p r o d u k c j a t a m ż e , s . 235. P o r . i n n e p r z y k ł a d y z e s t a w i o n e u L e c o y d e l a M a r c h e , lo c . c i t . 18 P o r . P . P i e k o s i ń s k i p r z y w s p ó ł u d z ia le E . D i e h 1 a , P ie c s ę c ie p o l s k i e w ie k ó w ś r e d n i c h c z . I , D o b a p ia s t o w s k a , K r a k ó w 1899, s . 26, n r 7 i r e p r o d u k c j a t a m ż e , f i g . 5. A. S c h u l t z w p r a c y D ie s c h l e s i s c h e n S ie g e l b is 1250, B r e s l a u 1871, t a b l .I , n r 6 m y l n i e p r z y p is y w a ł t o I n t a g l i o M ie s z k o w i I P l ą t o n o g i e m u , k s ię c iu ś l ą s k i e m u , r a c i b o r s k i e m u i o p o ls k ie m u ( z m . w 1 2 'l l r . ) . U s t a l e n i e t o p r z y j ą ł ró w n ie ż G . A. S e y 1 e r, o p . c it., s . 105 n i e u w z g l ę d n i a j ą c w c z e ś n ie js z e g o s p r o s t o w a n i a c . G r ü n h a g e n a co d o o d n o ś n e g o d o k u m e n t u i p o w y ż sz e j p ie c z ę c i ( p o r . R e g e s t e n s u r s c h le s is c h e n G e s c h ic h te , w y d . I I , C D S t . V II, s . 4 7 ). Z k o le i S t . K ę t r z y ń s k i , Z a r y s n a u k i o d o k u m e n c i e p o l s k i m w ie k ó w ś r e d n i c h t . I, W a r s z a w a 1934, s . 184, p r z y p . 1 n ie ś c iś le n a z y w a n i n i e j s z e i n t a g l i o c o n tr a s ig illu m ·, b y ło o n o u ż y w a n e s a m o i s t n i e , a n i e n a o d w ro c ie i n n y c h p ie c z ę c i. i i P o r . Z. K o z ł o w s k a - B u d k o w a , R e p e r t o r i u m p o l s k i c h d o k u m e n t ó w d o b y p i a s t o w s k i e ) z. I , D o k o ń c a w i e k u X I I , K r a k ó w 1937, n r 40 i 87. P o r . o p is i n t a g l i a w g e g z e m p la r z a z a w ie s z o n e g o p r z y d o k u m e n c i e rz e k o m o z 1145 r . ( o b e c n ie S t a d t a r c h i v w K o lo n ii) u T . P r z y p k o w s k i e g o , P r z y w ie s z e n ie p ie c z ę c i M ie s z k a S ta r e g o u f a l s y f i k a t u lą d z k i e g o w K o lo n ii, „ W ia d o m o ś c i N tu m lz m a ty c z n o - A r c h e o lo g ic z n e '‘ t . X I I , 1930, s. 89. O d le w i n t a g l i a z t e g o ż e g z e m p la r z a z n a j d u j e s ię w z b i o r a c h A G A D w W a r s z a w ie ( t a m ż e f o t o k o p i a d o k u m e n t u ) . 15 o p ie c z ę c i t e j p o r . w d o k u m e n c i e M ś c iw o ja I I z 1283 r ., g d z ie m o w a j e s t o i n n y m d o k u m e n c i e ( z 1269 r . ) te g o k s ię c ia cu m . m i n o r i s ig illo , i n q u o c o n t i n e n t u r S a m s o n c u m le o n e . P o m m e r e llis c h e s U r k u n d e n b u c h , w y d . M . P e r l b a c h , D a n z ig 1882, s . 328, n r 361 o r a z p o r. t a m ż e , s . 195, n r 239. ιβ P o r . Ε . M a j k o w s k i , P r z y c z y n k i d o s f r a g i s t y k i p o l s k i e j o k r e s u P ia s tó w , „ W ia d o m o ś c i N u m iz m a ty c z n o - A r c h e o lo g ic z n e “ t . X , 1926, s . 57 o r a z r e p r o d u k c j a t a m ż e , t a b l . I I I , n r 1. 17 P o r . M . G u m o w s k i , P i e c z ę c ie ś lą s k ie d o k o ń c a X I V w i e k u , H is to r ia ś l ą s k a o d n a j d a w n i e j s z y c h c z a s ó w d o r o k u 1400 t . I I I , K r a k ó w 1936, s . 285, 305 п ., 425 o r a z r e p r o d u k c j a ta m ż e , t a b l . L X X X V II, n r 9. L i t e r a t u r ę p o ś w i ę c o n ą t e j g e m m ie c y t u j e Z. M i c h n i e w i c z , O w y o b r a ż e n i u s m o k a n a p ie c z ę c ia c h , m o n e t a c h i w h e r a ld y c e P i a s tó w . „ W ia d o m o ś c i N u m i z m a t y c z n e " r . IV , 1960, z . 1— 2, s . 60, p r z y p . 42.
pomorski, pan n a W ołogoszczy, posiadał intaglio z wyobrażeniem bogini Victorii wręczającej laur w ojow nikow i i używ ał go jako p iec zę ci,8.
Gemmy antyczne jako sygn ety pieczętne sipotyka się rów n ież w Polsce poza sfragistyką książęcą i biskupią. Przy dokumencie Henryka Brodatego z 1237 r. przywieszona jest pieczęć kom esa Stefana, kasztelana kolejno: czchow skiego i san dom ierskiego, później w ojew ody krakow skiego, z wyobrażeniem głow y im peratora
Rys. 2. Intaglio rzym skie jako pieczęć przy dokum encie traktatu toruńskiego
(w p o w ię k s z e n iu w g e g z e m p la r z a w d r u g i m rz ę d z ie p ie c z ę c i) . F o t o A. L ip k a
w prom ienistej k o r o n ie 10. Przy dokum encie Leszka Czarnego z 1-286 r. zachowała się pieczęć Sułka, kasztelana krakow skiego przedstaw iająca pień albo gałązkę. Przedstaw ienie pow yższe w yryte było na odwrocie intaglia osadzonego w złotym pierścieniu, który odnaleziono w połow ie X IX w ieku. Intaglio to przedstawiało głow ę sprofilow aną, bliżej n ieo k reślo n ą 20. Dokument w yroku w spraw ie zatargu m iędzy klasztorem zw ierzynieckim a m iastem Krakowem z 1375 r. opatrzony jest m. in. odciskiem intaglia z wyobrażeniem głow y satyra z profilu. N ależało ono do
18 P o r . M . G u m o w s k i , P i e c z ę c ie k s i ą ż ą t p o m o r s k ic h , „ Z a p is k i T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n i u “ t . X V I, n r 1— 4, T o r u ń 1950, s . 34, n r 26 o r a z r e p r o d u k c j a t a m ż e , t a b l . W . ie P o r . A. M a ł e c k i , S t u d i a h e r a l d y c z n e t . I I , L w ó w 1890, s . 16; F . P 1 e к o s 1 ń s к 1, P i e c z ę c ie p o ls k i e , s . 88, n r 109 o r a z r e p r o d u k c j a t a m ż e , f ig . 85; t e n ż e , R y c e r s t w o p o ls k i e w ie k ó w ś r e d n i c h t . I I I , K r a k ó w 1901, s . 79. 20 P o r . I . P o l k o w s k i , P i e c z ą t k a S u l k o n a , k a s z t e l a n a k r a k o w s k ie g o z r o k u 1243, RA U w h f t . V U !, K r a k ó w 1878, s . 1— 10 ( w t y t u l e o m y łk a ; p o w in n o b y ć „ z r o k u 1286“ ) ; A. M a ł e c k i , o p . c i t . t . I I , s . 99 n .; F . P l e k o s i ń s k l , P ie c z ę c ie p o ls k i e , s . 130 n ., n r 193— 195 o r a z r e p r o d u k c j a t a m ż e , fig . 147— 149; t e n ż e , R y c e r s tw o p o ls k i e t . I I I , s . 141. ,
IN T A G L IO R Z Y M S K IE
307
Janisław a, plebana b iec k ie g o 21. Intaglia powyższe, poza beznapisową pieczątką Janisław a, posiadały specjalnie dorobione napisy w otoku z im ieniem w łaściciela pieczęci. Jedynie intaglto Sułka, kasztelana krakowskiego, posiada po stronie, gdzie znajduje się w izerunek głow y, napis: AVE MARIA GRACIA.
Przykłady użycia in tagliów jako pieczęci pryw atnych i pieczęci w ogóle, nie s ą w P olsce liczne. N ie jest jednak wykluczone, że w ogromnej m asie nie objętych inw entarzem pieczęci, głów n ie rycerstw a i szlachty, przechow ywanych w archiwach i w innych zbiorach, dałoby się odnaleźć w ięcej takich intagliów . Stanowią one n ie tylko interesujący m ateriał sfragistyczny, ale są rów nież jednym z przejaw ów tradycji antyku w Polsce, w związku z czym zasługują na przypom nienie nauce.
U stalen ie do kogo należała opisana w yżej pieczęć, nastręcza trudności. Przede w szystk im w yjaśnienia w ym aga dwukrotne (występowanie odcisku intaglia przy d okum encie traktatu (w rzędzie drugim i trzecim). W ydaje się, że m am y tu do czy niem a ze zjaw iskiem carencia sigilli, braku pieczęci u jednego z sygnatariuszów układu. Sygnet został w ięc zapewne użyczony przez w łaściciela osobie n ie posiada jącej w łasnej pieczęci (być m oże kreiwnemu, znajomemu z tytułu stanow iska lub funkcji, krajanow i ?). N ie sposób obecnie ustalić, gdzie należałoby szukać faktycz nego w łaściciela pieczęci — czy wśród osób, które ze w zględów hierarchicznych odcisnęły sw oje pieczęcie w rzędzie drugim, czy w trzecim. Brak napisu, czy cho ciażby inicjałów n a pieczęci n ie pozw ala na żadne dom ysły. Także w nioskow anie z kolejności zaw ieszenia ipieczęci w edług porządku na liście św iadków dokum entu zawodzi, poniew aż kolejność ta, na ogół zachowana w rzędzie pietrwszym, w yka zuje duże niekonsekw encje w rzędach następnych. Ponadto liczne ubytki wśród pieczęci rzędu drugiego i trzeciego w ręcz uniem ożliw iają zestaw ienie listy św iad k ów z zachowanymi pieczęciam i. W szystko, co obecnie pow iedzieć m ożna o w łaści cielu powyższego in taglia zam yka się w stw ierdzeniu, że była to osoba świecka
stanu szlacheckiego, której zapew ne szukać by n ależało wśród kasztelanów , podko m orzych lub chorążych ziem skich — sygnatariuszów układu toruńskiego.
Problem prow eniencji opisanego intaglia i okoliczności, w jakich znalazło się on o w Polsce, nasuwa w zasadzie dwa rozwiązania. Mimo, iż analogicznie pierścienie i in taglia rzym skie odnajdyw ane są przy różnych pracach w ykopaliskow ych 2\ w ątp ić raczej należy, iż powyższy' egzem plarz trafił do w łaściciela joiko znalezisko. Z w iększym , jak się wydaje, prawdopodobieństwem przypuszczać można, że intagho to zostało nabyte poza Polską albo przyw iezione tutaj przez nieznanego obecnie podróżnika lub kupca jako precjozum , ciekawostka zbieracka.
Pow yższe Intaglio stanow i zapewne jeden z późniejszych przykładów zastoso w ania gem m y antycznej jako pieczęci. W sfragistyce rycerskiej i szlacheckiej X V w ieku panował już niepodzielnie typ pieczęci herbowej, najczęściej też z im ie n iem w łaściciela w legendzie, a w saelkie inne rodzaje pieczęci, n aw et sygnetów , zaliczały się do bardzo rzadkich w yjątków . O dnotowujem y zatem i opisane intaglio jako rzadki, interesujący w yjątek, jeden z nielicznych przecież śladów antyku w Polsce średniowiecznej.
2 1 P o r. F . P i e k o s i ń s k l , P i e c z ę c i e p o l s k i e , s. 267, n r 517 o ra z re p ro d u k c ja ta m ż e , i i g . 323.
