Kazimierz M. Czarnecki
Teoria profesjonalnych zmian
rozwojowych człowieka :
podstawowe twierdzenia
Problemy Profesjologii nr 2, 69-74
Problemy Profesjologii 2/2015
Kazimierz M. Czarnecki
TEORIA PROFESJONALNYCH ZMIAN
ROZWOJOWYCH CZŁOWIEKA
(PODSTAWOWE TWIERDZENIA)
StreszczenieTreść referatu zawiera:
− informacje o podziale i znaczeniu teorii w nauce,
– objaśnienia terminów podstawowych: „teoria”, „profesja” i terminy pochodne, „zmiana”, „rozwój”, „człowiek”,
− główne twierdzenia teorii i ich uzasadnienie, − twierdzenia „ostrzegające” i ich uzasadnienie.
Słowa kluczowe: teoria, profesja, zmiana, rozwój, człowiek.
THEORY OF HUMAN DEVELOPMENTAL CHANGES IN PROFESSION (BASIC STATEMENTS)
Abstract
This paper discusses:
– information on division and importance of theory in science
– basic terms: „theory”, „profession” and terms derived thereof: „change”, „development”, „human”
– main statements of theory and their rationales – „warning” statements and their rationales
Key words: theory, profession, change, development, human.
Wprowadzenie
Istniejące na rynku księgarskim i w bibliotekach pedagogicznych prace psychologiczne po-siadają (przykładowo) tytuły:
− Bieg życia ludzkiego Ch. Büchler, 1999.
− Rozwój człowieka J. S. Turner, D. B. Helms, 1999. − Psychologia rozwoju człowieka H. Bee, 2004.
− Psychologia rozwoju człowieka J. Trempały (red.), 2011.
Nie ma pracy zatytułowanej – „zmiany rozwojowe człowieka”. Nie ma w podanych przy-kładowo pracach teorii – „profesjonalne zmiany rozwojowe człowieka”. Są natomiast ogólne teorie, ujęte w czterech grupach:
1) biologiczne, np. zużywania się; komórkowa; odporności; równowagi;
70 KAZIMIERZ M. CZARNECKI
3) psychologiczne, np. psychodynamiczna; rozwoju osobowości, psychospołeczna; po-znawcza, poznawczo-rozwojowa, przetwarzania informacji;
4) teorie inne, np. społecznego uczenia się; etologiczna; humanistyczna; ekologiczna. Żadna z wymienionych teorii nie ujmuje w system naukowy problemu profesjonalnych zmian rozwojowych człowieka, które są zjawiskiem obiektywnie istniejącym w życiu, rozwo-ju i działaniu każdego człowieka.
Autor prezentowanej teorii dokonał w pracy: Psychologia zmian rozwojowych człowieka 2015 (praca w druku) obszernej analizy zmian rozwojowych w poszczególnych kategoriach ogólnego rozwoju człowieka: biologicznej, psychicznej, uczuciowej, erotycznej, moralnej, społecznej, osobowościowej i profesjonalnej.
Profesjonalne zmiany rozwojowe stały się podstawą do opracowania zarysu teorii, jako szczegółowa egzemplifikacja ogólnej „teorii miejsca i przestrzeni społeczno-zawodowej
człowieka w podziale zawodów i pracy ludzkiej”. 1. Objaśnienia terminów podstawowych
Dla lepszego rozumienia twierdzeń „teorii profesjonalnych zmian rozwojowych człowieka” (dzieci, młodzieży, dorosłych) cytuję definicje pojęć znajdujących się w tytule opracowania. Są to: „teoria”, „profesja”, „zmiana”, rozwój”, „człowiek”.
1.1. Teoria. Pojęcie to jest zdefiniowane jako „ogólna koncepcja oparta na poznaniu i zrozumieniu istotnych czynników kształtujących pewną sferę rzeczywistości (np. w zakresie praw przyrody, procesów społecznych”; (Słownik języka polskiego, 1981. tom III, s. 494).
1.2. Profesja. Termin ten jest zdefiniowany jako „praca zawodowa, stałe zatrudnienie, zaję-cie, fach, zawód”, a terminy pochodzące od „profesji” oznaczają:
− profesjonalista lub profesjonał to człowiek dobrze znający swój zawód; posiadają-cy wyksztalcenie i kwalifikacje oraz kompetencje w określonej dziedzinie, konkret-nym zawodzie, np. elektryk;
− profesjonalizacja to proces wyodrębniania się nowych zawodów, specjalności i specjalizacji; ograniczanie się zainteresowań człowieka do zagadnień związanych z jego zawodem lub specjalnością; również przekształcanie się zainteresowań i czynności w zawód, np. profesjonalizacja dyscyplin naukowych, pracy twórczej; − profesjonalizm to uprawianie zawodowo jakiejś sztuki, zawodu, dyscypliny
sporto-wej;
− profesjonalizować się oznacza ulegać profesjonalizacji; stawać się profesjonalnym, stawać się profesjonalistą;
− profesjonalnie oznacza zawodowo, nie po amatorsku;
− profesjonalny oznacza będący specjalistą w jakiejś dziedzinie; zajmujący się czymś zawodowo (Słownik języka polskiego 1979, tom II, ss. 929-930); oraz dwa terminy, których nie ma w Słowniku języka polskiego z 1979 roku i nie ma ich w Słowniku
wyrazów obcych PWN 2007, s. 759;
− profesjografia oznacza opis zawodów, charakterystyka zawodów, opis własnego rozwoju zawodowego; metodę profesjograficzną (KMC);
− profesjogram to napisany własny życiorys profesjonalny (zawodowego rozwoju) (KMC).
1.3. Zmiana. Termin ten zdefiniowany jako „fakt, że ktoś staje się innym, coś staje się inne niż dotychczas” (Słownik… 1981, tom III, ss. 1038-1039). Człowiek jest przez całe
ży-cie ten sam, ale nie taki sam, z wyjątkiem biologiczno-medycznej zmiany płci. Jego
rozwój filogenetyczny (gatunkowy) i rozwój ontogenetyczny (jednostkowy)
nieustan-nie różnicuje się pod wpływem zadatków genetycznych; środowiska
społeczno-kulturowego, zdarzeń życiowych oraz relacji, jakie zachodzą między człowiekiem a jego środowiskiem rozwojowym również zmieniającym się. W psychologii zmian
rozwojo-wych człowieka (K. M. Czarnecki 2015) wyróżniłem przykładowo: zmiany zaistniałe;
zmiany zachodzące; zmiany progresywne i zmiany regresywne. Zmiany już zaistniałe
występują głównie u dzieci i młodzieży, np. marzenia prozawodowe, zainteresowania zawodowe, motywacja wyboru zawodu. Zmiany zachodzące występują głównie u mło-dzieży i studentów, którzy wybrali określoną dziedzinę zainteresowań zawodowych, np. medyczną i uczą się wybranego zawodu. Zmiany zachodzące występują również u mło-dych oraz doświadczonych pracowników, jako adaptacja, identyfikacja, stabilizacja
zawodowa oraz samodoskonalenie, dokształcanie się zawodowe, zmiany charakteru
pra-cy lub zawodu.
1.4. Rozwój. Termin ten oznacza „proces przeobrażeń, zmian, przechodzenia do stanów lub form bardziej złożonych lub pod pewnym względem doskonalszych” (Słownik… 1981, tom III, s. 131).
1.5. Człowiek. Termin ten jest pojęciem wieloznacznym. Jest ono zdefiniowane jako „Homo sapiens, istota żywa z rodziny człowiekowatych, z rzędu naczelnych wyróżniająca się wśród innych najwyższym rozwojem psychiki i życia społecznego, jedyna posiadająca kulturę i zdolność do jej tworzenia” (Słownik… 1978, tom I, s. 340).
Istotnymi cechami życia, działania i zmian rozwojowych człowieka są: − stała temperatura ciała (360),
− pionowa postawa i chód na dwóch kończynach,
− duży ciężar mózgu! (mężczyzny – 1375g; kobiety – 1225; niemowlęcia – 350g), − mowa ludzka,
− myślenie twórcze,
− tworzenie kultury i jej ochrona, − życie społeczne,
− wychowanie celowe i świadome,
− przystosowywanie się do zmiennych warunków życia, − świadomość swojego istnienia i działania,
− tworzenie własnej (indywidualnej) rzeczywistości życiowej, − świadomość przemijania (narodzin, śmierci),
− przezwyciężanie materii, przestrzeni i czasu,
− tworzenie, używanie i przechowywanie narzędzi pracy (Jak powstał człowiek?, „Świat
Nauki”. Wydanie specjalne 1/2006).
W języku łacińskim istnieje szereg określeń indywidualnych cech człowieka, jak np.: 1. Homo erectus – człowiek wyprostowany,
72 KAZIMIERZ M. CZARNECKI
2. Homo habilis – człowiek zręczny,
3. Homo faber – człowiek pracy (pracujący), 4. Homo creatus – człowiek tworzący (twórczy), 5. Homo ludens – człowiek zabawy (bawiący się), 6. Homo religiosus – człowiek religijny (wierzący), 7. Homo sapiens – człowiek rozumny.
2. Główne twierdzenia teorii
C. S. Hall i G. Lindzey, psycholodzy amerykańscy, w pracy Teorie osobowości 2001, ss. 20-36, stwierdzili m.in., że:
− „teorie nigdy nie są prawdziwe lub fałszywe”,
− „teoria jest zbiorem założeń stworzonych przez teoretyka”, − „nie istnieje żaden przepis na stworzenie owocnej teorii”, − „teoria może być tylko użyteczna lub nieużyteczna”.
J. S. Turner i D. B. Helms psycholodzy amerykańscy stwierdzili w pracy Rozwój
człowie-ka 1999, s. 76, że „Charakterystyczną cechą teorii jest ich tymczasowy charakter oraz to, że
są one stale sprawdzane i doskonalone. W miarę wyłaniania się nowych faktów, teorie są kwestionowane, podważane, modyfikowane, a nawet odrzucane”.
Autor proponowanej „teorii profesjonalnych zmian rozwojowych człowieka” całkowicie zgadza się z twierdzeniami cytowanych uczonych i swoją teorię poddaje wymienionym sprawdzianom i ocenie.
Główne twierdzenia „teorii profesjonalnych zmian rozwojowych człowieka” są następu-jące:
2.1. Teoria profesjonalnych zmian rozwojowych jest pierwszym zarysem naukowego ujęcia warunków, procesu i widocznych zmian w całym biegu życia człowieka (dzieci, mło-dzieży, dorosłych). Nie można twierdzić, że jest ona „użyteczna lub nieużyteczna”, bo musi być empirycznie zweryfikowana.
2.2. Cały świat istot żywych (rośliny, zwierzęta, ludzie) ulegają zmianom ilościowym, jako-ściowym, progresywnym, regresywnym, normalnym i patologicznym.
2.3. W całożyciowym rozwoju człowiek jest ten sam jako niemowlę, dziecko, młodzieniec, dorosły, starszy, stary, staruszek.
2.4. Przez całe życie pojawiają się u człowieka, w odpowiednich okresach zmiany biologicz-ne, psychiczne i wolicjonalne.
2.5. Zmiany rozwojowe ujawniające się wraz z wiekiem życia są mniej lub więcej wyraźne; przebiegają wolniej lub szybciej; jakościowo lub ilościowo jednorodne lub wyraźnie
zróżnicowane.
2.6. Profesjonalne, normalne zmiany rozwojowe widoczne są: − u dzieci – jako przedzawodowe,
− u młodzieży – jako szkolno-zawodowe, − u dorosłych – jako zawodowe, pracownicze, − u emerytów i rencistów – jako postzawodowe, − u niepełnosprawnych – jako zawodowo ograniczone.
2.7. Profesjonalne, normalne i ograniczone zmiany rozwojowe są warunkowane stałym
dą-żeniem człowieka do „bycia kimś” (potrzebnym, znaczącym) i zajmowania się „czymś”
(potrzebnym i wartościowym społecznie) zgodnie z posiadanymi zainteresowaniami i zdolnościami zawodowymi.
2.8. Istotnym przejawem profesjonalnych zmian rozwojowych jest prozawodowa, zawodowa i pozawodowa aktywność dzieci, młodzieży, dorosłych pracujących, emerytów i renci-stów oraz osób niepełnosprawnych.
2.9. Profesjonalne zmiany rozwojowe są ściśle powiązane:
− z wielością i różnorodnością dziedzin gospodarki i kultury narodowej: techniczną, rolniczą, leśną, budowlaną, transportową, handlową, administracyjną, komunikacyjną, medyczną, oświatową, kulturową, naukową, militarną, religijną;
− z wielością i różnorodnością zawodów, specjalności, specjalizacji, zadań roboczych i konkretnych czynności wykonawczych;
− z różnorodnością i dostępnością dzieciom, młodzieży i dorosłym do realnych warun-ków progresywnego, profesjonalnego rozwoju;
− ilością i jakością kwalifikowanej kadry specjalistów (nauczycieli i instruktorów) wspomagających profesjonalne zmiany rozwojowe uczących się zawodu i pracujących zawodowo.
2.10. Podstawą teorii zmian rozwojowych są trzy główne pojęcia: − proces zmian,
− zaistniała zmiana rozwojowa, − znak zmiany rozwojowej.
Najpierw występuje proces zmian, a więc coś co się dzieje w człowieku, ale nie jest jeszcze wyraźnie widoczne. Przebiegający bez zakłóceń proces zmian kończy się określoną mniej lub więcej widoczną zmianą rozwojową. Zaistniała zmiana rozwojo-wa, jako wynik procesu rozwojowego, staje się widocznym znakiem rozwojowym, który staje się integralnym składnikiem, cechą, właściwością, symptomem zmiany fi-zycznej lub psychicznej oznaczającej zmianę profesjonalną np. dojrzała, przemyślana, uzasadniona i odpowiedzialna decyzja wyboru:
− dziedziny zainteresowań zawodowych,
− konkretnego zawodu, w ramach wybranej dziedziny,
− określenie poziomu kwalifikacji zawodowych (zasadnicze, średnie, wyższe), − wyboru konkretnej szkoły zawodowej lub uczelni wyższej,
− określenie lokalizacji terenowej szkoły zawodowej lub uczelni wyższej.
2.11. Profesjonalne zmiany rozwojowe ujawniają się w całym biegu naszego życia, jako kon-kretne prawidłowości, które stanowią okresy zmian i są to:
− okres preorientacji zawodowej dzieci, − okres orientacji zawodowej młodzieży,
− okres uczenia się zawodu przez młodzież i studentów, − okres pracy zawodowej dorosłych,
− okres reminiscencji i refleksji postzawodowej emerytów i rencistów oraz osób nie-pełnosprawnych (jako emerytów lub rencistów).
74 KAZIMIERZ M. CZARNECKI
2.12. W każdym z wyróżnionych okresów profesjonalnych zmian rozwojowych konieczne jest pełne wsparcie przez odpowiednie instytucje i kompetentne osoby rzeczywistej
aktywności prozawodowej dzieci i młodzieży i zawodowej dorosłych oraz osób
niepeł-nosprawnych.
2.13. Podstawą fizycznych zmian profesjonalnych jest indywidualny, biologiczny potencjał
energetyczny dzieci, młodzieży, dorosłych, warunkowany genetycznie. Podstawą
umy-słowych zmian profesjonalnych jest psychiczny potencjał energetyczny, warunkowa-ny genetycznie i kulturowo.
2.14. Przedsiębiorcy i pracodawcy wszystkich dziedzin gospodarki i kultury narodowej są
odpowiedzialni moralnie, społecznie i materialnie za progresywne, zmiany
profesjo-nalne wszystkich zatrudnionych pracowników, zgodnie z ich potencjalnymi i rzeczywi-stymi możliwościami rozwojowymi.
2.15. Potencjał energetyczny dzieci, młodzieży, dorosłych pracujących nie może być
nad-miernie wykorzystywany przez rodziców, opiekunów, nauczycieli, a szczególnie
pra-codawców, gdyż prowadzi to do jego szybkiego osłabienia, a w skrajnych przypadkach – zniszczenia, co powoduje obniżenie poziomu zmian lub całkowite zahamowanie pro-fesjonalnych zmian rozwojowych człowieka.
2.16. Zmieniający się i rozwijający profesjonalnie człowiek dorosły nie może być traktowany przez przedsiębiorców i pracodawców jako przedmiot, którym można w dowolny
spo-sób manipulować. Powinien być traktowany jako podmiot współtworzący dobra
mate-rialnie i kulturę narodową, posiadający własną tożsamość i godność osobistą.
2.17. Jeżeli pragniemy być narodem wysoko cywilizowanym to musimy stale mieć na
uwa-dze zmieniający się świat istot żywych, w którym zmieniający się ludzie uczestniczą
według własnych możliwości biopsychicznych i przekonań światopoglądowych. Stale musimy dbać o optymalne, profesjonalne zmiany rozwojowe naszych dzieci, młodzieży i dorosłych.
2.18. Nie może być tak, jak jest obecnie w naszym kraju, że znaczna część młodzieży nie uczy się zawodu; znaczna część młodzieży wykształconej zawodowo nie posiada pracy, a znaczna część dorosłych, wykształconych zawodowo i posiadających bogate do-świadczenie jest zwalniana z pracy, często przed emeryturą. Takie postępowanie przed-siębiorców i pracodawców prowadzi do postępującej degradacji psychicznej młodego i starszego pokolenia Polaków, co może grozić wybuchem poważnych niepokojów spo-łecznych.
