Emilia Gałczyńska
http://orcid.org/0000-0003-4324-2141
Instytut Filologii Polskiej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Lola Szereszewska (1895–1943) –
zapomniana poetka pogranicza
I prześwituje domysł, że może pogranicza wcale nie trzeba szukać daleko w czasie i przestrzeni. Pogranicze jest blisko. Niektórzy uważają, że nazbyt. Tak blisko jak drugi człowiek.
W. Panas: Pismo i rana…1
Gdy wszystkie inne narody mają peryferie, gdzie stykają się z in-nymi narodami (a więc i inin-nymi kulturami narodowymi), mniej więcej ściśle geograficznie ograniczone. […] my Żydzi, rozpro-szeni po całym świecie, mamy tych peryferyj takie mnóstwo, iż właściwie nic innego nie mamy, jak tylko same peryferie, to znaczy wszędzie żyjemy na „pograniczach”, wszędzie jesteśmy znikomą mniejszości.
W. Berkelhammer: Problem asymilacji…2
Bycie Żydem, to bycie różnicą.
W. Panas: Pismo i rana…3
Zygmunt Bauman w książce Obcy u naszych drzwi, wydanej w 2016 roku, przybliża czytelnikowi zagadnienia związane z wykluczeniem i wyobcowaniem. Powołując się na pojęcia i teorie z zakresu socjologii i filozofii oraz opierając się na wydarzeniach między innymi z życia politycznego, próbuje scharakteryzować
fi-gurę „innego” – „obcego”4 w kontekście kultury nowoczesnej: „Uchodźcy uciekają
przed bestialstwem wojny i despotyzmem lub barbarzyństwem […] od zarania
1 W. Panas: Pismo i rana. Szkice o problematyce żydowskiej w literaturze polskiej. Lublin
1996, s. 74.
2 W. Berkelhammer: Problem asymilacji. „Nowe Życie” 1924, z. 5, s. 288, cyt. za: E.
Pro-kop-Janiec: Międzywojenna literatura polsko-żydowska jako zjawisko kulturowe i artystyczne. Kraków 1992, s. 62.
3 W. Panas: Pismo i rana…, s. 50.
nowoczesności pukali do cudzych drzwi. Z punktu widzenia tych, którzy stoją po
drugiej stronie drzwi, ci przybysze byli zawsze – tak jak i teraz – obcymi”5.
„Obcość” uobecnia się w symbolicznym podziale na zakorzenionych w prze-strzeni i tych, których chce się pozbawić do niej prawa. Już samo rozróżnienie jest aktem przemocy jednej grupy wobec drugiej oraz impulsem do stawiania barier pomiędzy poszczególnymi jednostkami. Uczony zauważa, że są to
prob-lemy uniwersalne i ponadczasowe6 – dodałabym, że są one także powiązane
z przestrzenią. Bywa ona przez agresorów wykorzystywana przeciwko „innemu” oraz eksplorowana przeciw sobie samej.
Kategoria „obcego” pozwala lepiej przyjrzeć się problemom współczesności. Pojawia się ona w dyskursie literaturoznawczym i kulturoznawczym, ale też so-cjologicznym, politologicznym – szeroko rozumianych nauk humanistycznych. Stała się przedmiotem badań interdyscyplinarnych, które potrafią ukazać skom-plikowane mechanizmy wykluczenia, wyobcowania, odgradzania, tworzenia się podziałów i konfliktów. Zależność między „dalekim” i „bliskim” rozgałęzia swoje znaczenie w konkretnej sytuacji. Jej twórcza analiza pozwala przyjrzeć się reprezentatywnym osobowościom i ich zachowaniom: „Kontekst bliskości- -i-odpowiedzialności, w którym kształtują się i powstają prywatne wyobrażenia, otacza je grubą moralną barierą praktycznie nieprzeniknioną dla argumentów
»czysto abstrakcyjnych«”7. Odpowiedzialność zakłada postawę świadomą
i rozumienie, że utożsamienie „obcego” z konkretnym człowiekiem to jedynie tworzenie wyobrażeń o tejże jednostce.
We wspomnianej pracy Baumana8 daje się zauważyć związek między etyczną
postawą a strachem doświadczanym w sytuacjach kryzysowych, granicznych. Wskazana korelacja jest także ciekawą soczewką, przez którą warto przyglądać się aktualnym sytuacjom polityczno-społecznym na świecie, aby dostrzec pewne schematy charakterystyczne zarówno dla przeszłości, jak i teraźniejszości. Podobną refleksję dostrzegam w wierszu Loli Szereszewskiej o znaczącym tytule:
Uchodźcom9
Dom pozostaw otwarty i pole pozostaw niezżęte, jeśli za tobą dom płonie, to dom pozostaw płomieniom,
5 Z. Bauman: Obcy u naszych drzwi. Przeł. W. Mincer. Warszawa 2016, s. 14. 6 Tamże, s. 15.
7 Z. Bauman: Nowoczesność i Zagłada. Przeł. T. Kunz. Kraków 2009, s. 386.
8 Autor sam doświadczył wyobcowania i aktów agresji. W związku z nacjonalistycznymi
zamieszkami podczas jego wykładu na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego nie przyjął w lipcu 2013 r. tytułu doktora honoris causa nadanego mu przez Dol-nośląską Szkołę Wyższą we Wrocławiu. Zob. też: Nie na miejscu. Rozmowa z Zygmuntem Bauma-nem. W: J. Roszak: Słyszysz? Synagoga. Wychodząc spod poznańskiej synagogi przy Wronieckiej. Lublin–Warszawa 2015, s. 35–39.
a zboże jeśli dojrzałe, sierpom się skłoni najeźdźcy.
Na próżno zbierasz oczami wszystko, coś sercem spamiętał, groźba zawisła nad tobą czarnym pękniętym sklepieniem, patrz: pod brzemieniem niesławy obcy padają i bliscy. Ciężko powędruj na oślep, a łożem ci będą kamienie, gorycz jedynym posiłkiem. Przed tobą wzgórza rumiane, przed tobą niebo wzgardliwe i źródła blade jak mleko.
Człowiek cię z domu wypędził, dal cię przygarnie westchnieniem, a obce rzeki i źródła oczom spłakanym nieznane
wargi ochłodzą spieczone i obolałe powieki.
To nic, że ślady nakreślasz płynną czerwienią swej rany, to nic, że dziecko po drodze ziemi zostawisz skostniałej, za tobą tobie podobni w obłędzie idą i bliznach.
Zewsząd wypełzli wygnańcy, krążą bez celu, bez planu. Do ziemi zimnej i szorstkiej przywarły ciała sczerniałe. I nasłuchują, i słyszą: w sercach im płacze Ojczyzna.
Lola (Leonia) Szereszewska, z domu Rotbard, jest we współczesnej recepcji badawczej i czytelniczej – z małymi wyjątkami – nieobecna. Tymczasem w dwudziestoleciu międzywojennym, na który to okres przypada jej działalność artystyczna, była autorką rozpoznawalną. Wydała pięć tomów wierszy i prozy poetyckiej: Kontrasty (1917), Trimurti. Fantazje historyczne (1919), Ulica (1930),
Niedokończony dom (1936) i Gałęzie (1938). Wszystkie one zostały opublikowane
w liczących się wydawnictwach, między innymi w Składzie Głównym Księgarni Gebethnera i Wolffa czy w Księgarni Ferdinanda Hoesicka (gdzie ukazały się także książki Maurycego Szymla, Romana Brandstaettera, Adama Madlera). Jej teksty odnajdziemy w takich czasopismach, jak: „Okolica Poetów”, „Szpilki”, „Kamena”, „Nasza Opinia”, „Ilustrowany Dziennik Ludowy”, „Merkuriusz Polski
Ordynaryjny” i „Chwila”10. Tomiki Szereszewskiej recenzowali między innymi
Stanisław Czernik11 („Okolica Poetów” 1937, nr 4 (25)) oraz Bolesław Dudziński12
10 W związku z tym warto przywołać spostrzeżenie Eugenii Prokop-Janiec: „Fakt, że
litera-tura polsko-żydowska docierała do polskiego czytelnika głównie poprzez książki funkcjonujące samodzielnie, by tak rzec, na polskim rynku literackim, wyrwane w pewnym sensie z kontekstu polsko-żydowskiego literackiego obiegu, pozbawione tła polskojęzycznej kultury żydowskiej – miał decydujący wpływ na percepcję tej twórczości w kręgach polskich” (Taż: Międzywojenna literatura…, s. 98).
11 Recenzja dotyczy tomu poetyckiego Niedokończony dom: „Bardzo jeszcze niewyraźna
za-powiedź poezji. […] Dążność do prostoty, dbałość o czystość zdania. Nie ma szarlatanerii w po-staci zalewu młodopolszczyzny, a to już świadczy o smaku i krytycyzmie autorki […]” („Okolica Poetów” 1937, nr 4 (25), s. 23 (47)).
12 Krytyk pisał m.in.: „Pierwszy tomik liryki p. Szereszewskiej dobrze świadczy o
kwalifi-kacjach autorki i jest bezspornie obiecującą zapowiedzią na przyszłość. Od intymnych wyznań, westchnień i wspomnień przychodzi poetka stopniowo do bardziej szerokich i ogólnych trenacyj,
(„Gazeta Robotnicza” z 14 lipca 1938 roku). Była również kandydatką do nagrody za najlepszą książkę w plebiscycie czasopisma literackiego „Skawa” w 1939 roku, a już w 1917 roku za nowelę Amenophis IV została wyróżniona w konkursie
„Sfinksa”. W swoim pamiętniku wspominał ją Eryk Lipiński13.
Dzisiaj na próżno szukać informacji o Szereszewskiej w antologiach dwudzie-stolecia międzywojennego, słownikach, pracach dotyczących literatury XX wieku czy programach konferencji. Do wyjątków należy znany tom eseistyczny Pismo
i rana… Władysława Panasa, który wymienia poetkę z imienia i nazwiska. Uczony
podkreślał „nieobecność” w powszechnej świadomości autorów żydowskiego pochodzenia, znajdujących się często na „śmietniku” literatury i jej recepcji:
Na skraju galaktyki Gutenberga znajduje się wysypisko, na którym groma-dzą się odpady cywilizacji pisma i druku […]. Pamiętajmy jednak, że w pyle i kurzu szpargałów ukrywa się u Schulza Księga. Tam odnalazł jej ślady. Na śmietniku jest może miejsce każdej Księgi? Z tego śmietnika słychać szept. Kto mówi z tego miejsca? Kto mówi z tego miejsca? […] Mosze Szymel […], Anda Eker […], Roman Brandstaetter […], Irma Kanfer […], Lola Szereszewska14.
Przeglądając gazety wydane tuż po wojnie, odnalazłam nekrolog15, który jest
nieocenionym źródłem biograficznym, ale też wskazuje na konieczność dalszych kwerend:
Ś. P z Rotbardów Leonia Szereszewska, Literatka, żyła lat 48 córki Jej Ś.P. Dagmara Zofia Szereszewska, żyła lat 23 Ś. P. Elżbieta Mirosława Szereszewska, żyła lat 21 zginęły śmiercią tragiczną dnia 1 lutego 1943 r.
Nabożeństwo żałobne odbędzie się w kaplicy Św. Karola Boromeusza na Po-wązkach dnia 6 lipca 1946 r, t. j. w sobotę o godzinie 11 m. 40. Po którym nastąpi wyprowadzenie zwłok na cmentarz miejscowy do grobu rodzinnego, o czym zawiadamia się krewnych, przyjaciół, kolegów i znajomych pogrążeni w głębokim smutku:
nieobecny MĄŻ i OJCIEC. MATKA I BABCIA. BRAT I RODZINA.16.
Można się z niego dowiedzieć, że poetka wraz z córkami pierwotnie była pochowana poza cmentarzem Powązkowskim, a przeniesienie zwłok nastąpiło
dając w takich np. wierszach jak »Hiszpańskie pomarańcze«, »Szkoła«, »Węgiel« żywe i poddaw-cze przekroje współpoddaw-czesności. P. Szereszewska posługuje się z upodobaniem i umiejętnie metodą poetyckiej przenośni, a niektóre z jej wierszy są w całości metaforą, rozszerzoną do ram wie-lostrofowych. Tę miłą i młodą lirykę cechuje świeżość odczucia, zmysłowa chłonność i wdzięk oryginalnego talentu” („Gazeta Robotnicza” z 14 lipca 1938 r., s. 5). Trzeba jednak zauważyć, że była to trzecia książka autorstwa Szereszewskiej, drugi zaś tom poezji.
13 E. Lipiński: Drzewo szpilkowe. Warszawa 1989, s. 11. 14 W. Panas: Pismo i rana…, s. 59.
15 „Gazeta Ludowa” z 5 lipca 1946 r., s. 2. 16 Zapis oryginalny.
dopiero po wojnie, gdy grób wykupił w 1946 roku jej brat Henryk. Okoliczno-ści śmierci matki i córek są nieznane. Wojnę przeżył mąż poetki, a część jego
rodziny przebywa w Stanach Zjednoczonych17. Życiorys Szereszewskiej, który
na razie powoli odkrywam, ukazuje los kobiety za życia wprawdzie rozpozna-wanej w kręgach literackich, lecz zarazem wyobcorozpozna-wanej ze względu na swoje pochodzenie i zapomnianej po śmierci. Siłą przekazu cytowanego utworu
Uchodźcom18 jest jego ponadczasowy charakter, który można odnieść zarówno do żydowskiego losu poetki, jak i do współczesnych praktyk wykluczania imigrantów, do czego jeszcze wrócę. Najpierw jednak, chcąc zawęzić i jed-nocześnie dookreślić znaczenie wiersza w kontekście historycznoliterackim, skupię się na jego usytuowaniu wobec literatury polsko-żydowskiej okresu międzywojennego.
Zagadnienia związane z literaturą polsko-żydowską zostały obszernie opisane między innymi w pracach Eugenii Prokop-Janiec, a także w tomach zbiorowych
pod redakcją Aliny Molisak i Zuzanny Kołodziejskiej19 czy we wspomnianym
eseju Panasa oraz w szkicu O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego
w XX wieku. (Rzecz, którą nie ja powinienem napisać) Artura Sandauera.
Cie-kawe wydaje się skonfrontowanie wiedzy na temat literatury polsko-żydowskiej, zestawienie „pograniczności” tej kategorii z twórczością Loli Szereszewskiej oraz sprawdzenie przydatności jej poszczególnych ujęć.
Prokop-Janiec zauważa: „Oto poruszamy się po regionach, których granic nie da się wytyczyć, stosując wyłącznie literackie, czysto artystyczne kryteria. Musimy kierować się tu też racjami, najogólniej rzecz ujmując,
socjologicz-nymi […]”20. Założeniem badaczki jest prowadzenie intensywnych i pogłębionych
badań biograficznych, które mają pomóc w znalezieniu interpretacyjnego klucza. Prokop-Janiec podkreśla zarazem, że przyjmując taką perspektywę, nieustannie napotyka się problemy w dotarciu do historycznych dokumentów ujawniających i potwierdzających wydarzenia z życia autora lub autorki. „Niekiedy nie dys-ponujemy wręcz żadnymi informacjami o autorach… Jedynym świadectwem pozostaje zatem twórczość. Oparcie się jednak wyłączne na niej również nie jest
całkowicie bezdyskusyjne”21.
Myślę, że punktem wyjścia powinno być nieszablonowe założenie scalające, aktywizujące się w poszczególnym akcie badawczym nad konkretnym utworem,
17 Informacje o rodzinie przebywającej w USA uzyskałam od Pani Anny
Przybyszewskiej--Drozd z Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie.
18 Pierwodruk w „Ilustrowanym Dzienniku Ludowym” z 8 kwietnia 1939 r.
19 Mowa o takich tytułach, jak m.in.: Literatura polsko-żydowska 1861–1918. Studia i szkice.
Red. Z. Kołodziejska-Smagała, M. Antosik-Piela. Kraków 2018 czy Żydowski Polak, polski Żyd. Problem tożsamości w literaturze polsko-żydowskiej. Red. A. Molisak, Z. Kołodziejska--Smagała. Warszawa 2011.
20 E. Prokop-Janiec: Międzywojenna literatura…, s. 10. 21 Tamże, s. 11.
dziełem literackim, którego lektura nieustannie wykracza poza własne granice. Ustalenie/oszacowanie wartości artystycznej stanowi dla Prokop-Janiec kolejny etap postępowania interpretacyjnego. Polega ono na odnalezieniu w utworze tematów żydowskich. Od razu nasuwa się pytanie o elementy wiersza, które jed-noznacznie nazwać można żydowskimi, mało żydowskimi lub nieżydowskimi. Kategoria literatury polsko-żydowskiej w dwudziestoleciu międzywojennym obejmowała węższe znaczenie: „[…] gdzie ważne było połączenie kryte-rium tematyki utworu i krytekryte-rium samoidentyfikacji narodowej i kulturowej
pisarza”22, oraz szersze: „[…] kiedy na plan pierwszy wybijało się biograficzne
kryterium samoidentyfikacji twórcy”23.
Sytuacja komplikuje się, jeśli czytając utwory autorki polsżydowskiej, ko-rzystamy z dzisiejszej szczegółowej wiedzy historycznej i współczesnych narzędzi badawczych. Fragmentaryczność źródeł biograficznych powinna nakierowywać na wartości artystyczne, mogą one także pozwolić dostrzec wątki żydowskie. Jestem jednak przekonana, że interpretacja nie powinna nigdy być zależna od biografii. Warto przemyśleć, jak omawiana kategoria może oświetlić twórczość Szereszewskiej, powodując nie tyle podziały, ile „kwitnienia interpretacyjne”.
Zastanawiająca jest obecność wierszy poetki w zbiorze Międzywojenna
poe-zja polsko-żydowska. Antologia24, ponieważ w wybranych przez redagującą go Prokop-Janiec czterech tekstach zatytułowanych: Sonet tatrzański, O pośpiechu,
Jabłka, Oczekiwanie, trudno doszukać się jakiegokolwiek kontekstu żydowskiego,
nie zostaje wykorzystany żaden motyw, wątek, który moglibyśmy według węż-szego znaczenia przypisać do literatury polsko-żydowskiej. W biogramie znaj-dziemy zaś błędne daty narodzin i śmierci autorki. Spodziewam się, że powodem umieszczenia tekstów poetki w antologii mogła być jej literacka aktywność na
łamach czasopism polsko-żydowskich25. Zarazem publikowała Szereszewska
w prasie konserwatywnej, nieprzychylnej żydowskim autorom. Należała do
Aka-demickiej Korporacji Syjonistycznej „Zelotia”, w piśmie tygodniowym „Ewa”26
22 Tamże, s. 21. 23 Tamże.
24 E. Prokop-Janiec: Międzywojenna poezja polsko-żydowska. Antologia. Kraków 1996,
s. 450–451.
25 Badaczka zaznacza: „Prasa stanowiła […] bez wątpienia najważniejszą instytucję
polsko--żydowskiej kultury i fundament polsko-żydowskiego obiegu literackiego” (E. Prokop-Janiec: Międzywojenna literatura…, s. 40) oraz „Potężny rozwój polskojęzycznej prasy żydowskiej świad-czy o tym, że w okresie międzywojennym polonizacja świad-czyniła szybkie postępy” (tamże, s. 50).
26 „Jedyne pismo kobiece, jakie zdobyło ogólnopolski rozgłos i utrzymało się na rynku
wy-dawniczym ponad pięć lat – »Ewa. Pismo tygodniowe« – stało się przedmiotem badań Evy Plach, Katrin Steffen, Marii Antosik-Pieli i Moniki Szabłowskiej-Zaremby” (M. Szabłowska-Zarem-ba: Dziennikarki międzywojennej prasy polsko-żydowskiej (wstępne rozpoznanie). „Archiwum Emigracji. Studia – Szkice – Dokumenty” 2014, z. 1–2 (20–21), s. 34). Autorka w przypisie skru-pulatnie wymienia prace poświęcone tygodnikowi. Innym przydatnym artykułem jest studium
odnajduję informację, że na Balu Korporacji pełniła wraz z innymi koleżankami
obowiązki gospodyni27. Również na łamach tego czasopisma publikowała swoje
utwory, w „Naszym Przeglądzie” zaś została odnotowana enigmatyczna infor-macja o „Wieczorze poezji Wizo”, w którym poza Lolą brały udział Sulamita
Szapiro, L. Salomonowa, Mely Anders i Thea Wenberżanka28. Działalność poetki,
jako kontekst zewnątrztekstowy, także mogła być impulsem, aby umieścić jej wiersze we wspomnianej antologii. Trudno na razie, z powodu nielicznych źró-deł biograficznych, odpowiedzieć, czy środowisko artystów polsko-żydowskich było jej środowiskiem, czy się z nim utożsamiała.
Przy interpretacji utworu poetki pochodzenia żydowskiego przydatny i inspi-rujący okazuje się referowany przez Prokop-Janiec model polisystemu kultury
au-torstwa Chone Shmeruka29, w którym liczy się poszukiwanie przestrzeni zarówno
wspólnych, jak i osobnych, nachodzących na siebie dwóch kultur. Ta „druga” nie jest przy tym rozumiana jako obca, inna i – w konsekwencji – niechciana:
Wśród nowych metodologicznie ujęć ważne miejsce przypada pracom Moshe Rosmana, który – odwołując się do antropologii interpretatywnej i jej koncepcji kultury jako systemu znaczeń – proponuje, by badać polsko-żydowskie związki kulturowe na poziomie wartości przyjmowanych przez obie społeczności30. Ujmowanie literatury polsko-żydowskiej jako obszaru ruchomego pozwala przyjrzeć się pojedynczemu tekstowi – świadectwu doświadczenia kultu-rowego. Obrana perspektywa nie przekreśla dążeń do kumulacji konkretnych przeżyć, ale jednocześnie przeciwdziała ryzyku „gettoizacji” autorów pochodze-nia żydowskiego. Jak zauważa Paweł Pijanowski:
[…] niezbędne będzie także podkreślenie jednostkowości każdego opisywa-nego przypadku, co skłania do tego, by mówić o jednej z wielu (często
prze-Mariana Fuksa: Warszawska prasa żydowska w języku polskim. „Rocznik Historii Czasopiśmien-nictwa Polskiego” 1976, T. 15, z. 2, s. 205–237.
27 Zob. też: „Ewa. Pismo tygodniowe” 1929, nr 1, s. 8. 28 Zob. „Nasz Przegląd. Warszawa” 1930, nr 32, s. 8.
29 Badaczka tak charakteryzuje tę perspektywę: „Od lat 80. XX wieku w pracach
powsta-jących w Izraelu, Stanach Zjednoczonych i Polsce zasadniczym narzędziem stał się już jednak model polisystemu kultury, który również dziś wydaje się wyjątkowo funkcjonalny i fortunny w ujmowaniu transformacji i przekształceń modernizacyjnych. Teoria polisystemów eksponuje bowiem zjawisko heterogeniczności kultury, śledzi rolę procesów interferencji i transferu kul-turowych wzorców, a przepływy kulturowe traktuje jako kluczowy czynnik rozwoju i utrzyma-nia witalności zarówno kulturowych systemów, jak ich złożonych konfiguracji. Opis nowoczes-nej kultury żydowskiej w Polsce jako trójjęzycznego polisystemu przedstawił w połowie lat. 80. w klasycznym już dziś studium Hebrew – Yiddish – Polish. The Trilingual Jewish Culture izraelski historyk Chone Shmeruk” (E. Prokop-Janiec: Kulturowe i literackie kontakty polsko-żydowskie. W: Polacy – Żydzi. Kontakty kulturowe i literackie. Red. E. Prokop-Janiec. Kraków 2014, s. 12–13).
ciwstawnych) perspektyw, postaw, strategii czy „reakcji psychicznych”. Próba wyodrębnienia jednego idiomu zasymilowanych Żydów nieuchronnie prowa-dziłaby do […] „gettoizacji”, wszak, jak zauważa Artur Sandauer, „mówić o ce-chach żydowskich, to – już otwierać drogę do rasizmu”31.
Jednym z wierszy, który można odczytywać w ramach modelu polisystemu kultury, jest właśnie przytoczony utwór Uchodźcom. Podmiot liryczny nawołuje w nim do ucieczki, którą przedstawiono jako proces pozostawiania i żegnania własnej przeszłości oraz tożsamości. Uchodźca nie jest „obcym” i „innym”. Tę „rolę” przejmuje najeźdźca, chcący przywłaszczyć mienie, odebrać prawo do istnienia drugiej istoty. Pozbawienie kogoś fundamentalnych przymiotów życia codziennego łączy się z pozbawieniem go „znaczenia” w świecie: „Zadanie działającej jednostki polega na tym, by doprowadzić do sytuacji, w której inny
straci znaczenie i stanie się nieistotny”32. Jedyną własnością uchodźcy pozostaje
pamięć.
Słowem kluczem pierwszej strofy jest „dom”, który należy pozostawić oprawcy. W wierszu zbudowana została rama kompozycyjna oparta na relacji „dom” – „Ojczyzna”. Paradoksalnie, nie zawsze są to słowa synonimiczne. Właś-nie ten rozdźwięk oraz proces oddalania się tego, co domowe, od tego, co zwią-zane z Ojczyzną, jest tematem utworu. Dom przestaje być Ojczyzną (co ważne, pisaną wielką literą), a Ojczyzna już nigdy nie stanie się domem. Dwa znaczenia odnajdują swoją realizację memorialną w poczuciu nieopłakanej straty.
Bohaterem wiersza nie jest żadna konkretna osoba, ale los uchodźczy re-prezentujący uniwersalne doświadczenie utraty i lęku: „za tobą tobie podobni w obłędzie idą i bliznach”. Ukazane są tu zmagania jednostki pozbawionej przestrzeni, w której spędziła najprawdopodobniej swoje dotychczasowe życie. Jest to sytuacja nagła, wiążąca się z przeżyciem traumatycznym i granicznym. Autorka nieustannie, za pomocą czasowników w trybie rozkazującym, buduje atmosferę ruchu i pośpiechu. W utworze nie ma czasu na zadumę nad tym, co zostanie utracone, ani na rozważania skoncentrowane wokół ucieczki: „Zewsząd wypełzli wygnańcy, krążą bez celu, bez planu”.
W żadnej strofie nie zostaje zachowane opisane wcześniej rozróżnienie między „obcym”/„innym” a „swoim”/„oprawcą”. Wiersz ukazuje, jak mylne jest postrzeganie świata przez pryzmat uproszczonych opozycji, które sprawiają, że dochodzi do podziałów i rozgraniczeń. Różne perspektywy pozwalają dostrzec w obcym oprawcę. Ofiarami są i jedni, i drudzy: „patrz: pod brzemieniem niesławy obcy padają i bliscy”. Bauman zaznaczał: „»Inny« jako kategoria
abstrakcyjna nie ma nic wspólnego z »innym«, którego znam”33. To, co inne
31 P. Pijanowski: Bezdroża asymilacji. Przełom 1914–1918 w twórczości Józefa Wittlina.
W: Polacy – Żydzi…, s. 212.
32 Z. Bauman: Nowoczesność i Zagłada…, s. 371. 33 Tamże, s. 386.
i obce, funkcjonuje jedynie w niebezpiecznym imaginarium zawierającym się w procesach wykluczenia.
Przestrzeń daje nadzieję na lepszą przyszłość, jednak i ona może nie sprzyjać ucieczce: „Przed tobą wzgórza rumiane / przed tobą niebo wzgardliwe i źródła blade jak mleko”. Także i ona może być obca, ale właśnie w tym przypadku obcość pozwala na „odnalezienie się” w zastanym miejscu: „a obce rzeki i źródła oczom spłakanym nieznane / wargi ochłodzą spieczone i obolałe powieki”.
Pisząc o problematyce związanej z literaturą polsko-żydowską okresu mię-dzywojennego, można analizować wiersz Loli Szereszewskiej nie tylko jako tekst artystyczny, ale i dokument świadczący o przeczuciu zbliżającej się katastrofy. Polemiki i dyskusje wokół sztuki tego okresu odzwierciedlają mentalność różnych warstw społecznych, reprezentujących krzyżujące się poglądy, w tym również te antysemickie.
Żydowska społeczność w międzywojennej Polsce, licząca około trzech milio-nów osób, a więc jakieś 10 procent obywateli, była drugą największą społecz-nością Żydów na świecie w liczbach bezwzględnych i największą proporcjo-nalnie. Dla porównania, międzywojenne Niemcy zamieszkiwało około pół miliona Żydów, czyli mniej niż 1 procent ludności tego kraju. Społeczność polskich Żydów mówiła głównie w jidysz i nie była zasymilowana, a jednocześ-nie odgrywała jednocześ-nieproporcjonaljednocześ-nie dużą rolę w handlu i zawodach właściwych wyższej klasie średniej, jak finanse i medycyna34.
Kontaktów żydowsko-polskich okresu międzywojnia nie można – jak wia-domo – nazwać symbiotycznymi. Do takich relacji dojść nie mogło, zważywszy na mechanizmy rządzące sytuacją wyjściową. Żydzi byli traktowani jako „obcy”, „dalecy”. Teodor Herzl podkreślał:
Jesteśmy narodem, jedynym narodem. Wszędzie próbowaliśmy uczciwie wto-pić się w otaczające nas społeczeństwa, a zachować jedynie wiarę naszych oj-ców. Nie pozwolono nam na to. […]. O tym, kto jest obcym, a kto obywatelem kraju, może decydować większość, gdyż jest to – jak wszystko w relacjach mię-dzy narodami – kwestią siły35.
Pochodzące ze znanego dzieła Państwo żydowskie słowa Herzla, ale i wiersz Szereszewskiej, ukazują także uniwersalny charakter doświadczenia związanego z wykluczeniem. Jeśli miałabym wybrać utwór Szereszewskiej do antologii poezji polsko-żydowskiej, byłby nim właśnie Uchodźcom. Los uchodźczy znajduje
odnie-34 P. Brykczyński: Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej
Polsce. Przeł. M. Sutowski. Warszawa 2017, s. 22.
35 Cyt. za: A. Elon: Bez wzajemności. Żydzi – Niemcy 1743–1933. Przeł. K. Bratkowska,
sienie w historii Żydów36. Ma on również charakter procesualny i niedomknięty. Władysław Panas pisał: „Żydzi to jedno z imion Innego. Obcy, bo Inny; Inny, bo
nie Ten Sam”37. To, co pierwotnie było ucieczką, staje się po czasie nieustanną
podróżą. Tymczasem Monika Adamczyk-Garbowska zauważa, że podróż jest jednym z „przewodnich motywów i tematów przewijających się w twórczości
pisarzy żydowskich”38. Autorka wymienia Podróże Benjamina Trzeciego (Masoes
Binjomin haszliszi) Mendela Mojcher Sforima i powieści Jakuba Glatsztejna.
Analiza wiersza przynosi też cień zwątpienia: a może dziś – po Jedwabnem, w obliczu wciąż przyrastającej wiedzy o współudziale Polaków w Zagładzie – pisanie o literaturze polsko-żydowskiej, żydowsko-polskiej jest skazane na porażkę? Wydaje się, że nie, jednak należy wiedzieć, czemu w interpretacji mają służyć konkretne odniesienia zewnątrztekstowe związane między innymi z biografią pisarza. Niewątpliwie bowiem rozpoznania poczynione na gruncie badań nad literaturą polsko-żydowską międzywojnia mogą okazać się pomocne oraz inspirować dodatkowe, i jednocześnie bardzo ważne, odczytania twórczości Szereszewskiej. Trafnym podsumowaniem problemów piętrzących się w związku z tym zagadnieniem wydają się spostrzeżenia Władysława Panasa:
Literaturę polsko-żydowską i żydowsko-polską wyróżnia także – do pewnego stopnia – specyfika podmiotu utworu (czy też jak mówi się w polskiej termi-nologii teoretycznej: hipotetycznego podmiotu czynności twórczych) i świa-ta przedsświa-tawionego (tematyka i topika przede wszystkim). Nadawca utworu (jednak nie mylić z autorem!), podmiot, czy narrator bywa w wielu utworach konkretyzowany jako Żyd, który mówi o sprawach żydowskich. Wydaje się, że k r y terium osobowo-tematyczne [podkr. – E.G.] stanowi wyłączny znak tej literatury. […] Jednakże kryterium to – jak każde zresztą kryterium tema-tyczne – ma wartość jedynie pomocniczą i orientacyjną39.
Odpowiedzi ostatecznej na pytanie dotyczące aktualności i nośności omawianych kwestii nie znam, wierzę jednak, że literatura tworzy kulturę otwartości. Znajduje się w niej nie tylko piśmiennictwo polsko-żydowskie, ale także pogranicze tegoż. To na tych pograniczach odnajdziemy autorów, którzy funkcjonowali w obu obiegach literackich i wymykali się omawianej kategorii.
Wiersz Uchodźcom niejako odzwierciedla podział, jaki dokonał się w litera-turze polskiej w dwudziestoleciu międzywojennym. Zarówno w świecie rzeczy-wistym, jak i w świecie poetyckim wykreowanym przez Szereszewską słowem kluczem jest różnica między „obcym” a „swoim”:
36 Zob. też: K. Kuczyńska-Koschany: „Все поэты жиды“. Antytotalitarne gesty poetyckie
i kreacyjne wobec Zagłady oraz innych doświadczeń granicznych. Poznań 2013.
37 W. Panas: Pismo i rana…, s. 11.
38 M. Adamczyk-Garbowska: Odcienie tożsamości. Literatura żydowska jako zjawisko
wie-lojęzyczne. Lublin 2004, s. 21.
Tym, co wyróżnia zasadniczo całe żydowskie piśmiennictwo polskojęzyczne, co modeluje od wewnątrz, od samych podstaw ten dyskurs, jego stylistykę i se-mantykę, poetykę i etykę, tym, co jest ukryte, i tym, co jest jawne, w struktu-rze głębokiej i powierzchniowej, tym, co stanowi prawdę tego dyskursu – jest różnica. Różnica fundamentalna, źródłowa, archetypowa: między „swoim” i „obcym”, „takim samym” i „innym”, „tożsamym” i „nietożsamym”40.
Przytoczony utwór należy – biorąc pod uwagę wiek poetki w chwili śmierci – do późnej, dojrzałej twórczości Szereszewskiej. Nie doczekał się on publika-cji w książce. Znacząco różni się od liryków zawartych w pierwszych tomach jej prozy poetyckiej, Ulicy i Niedokończonym domu. Bliski jest zaś Gałęziom, gdzie autorka odnalazła swój jednostkowy głos, przedwcześnie przerwany.
To niejedyny wiersz, którego nie znajdziemy w żadnym tomiku41. Pod koniec
lat 30. Szereszewska drukowała w różnych czasopismach, w jej tekstach bardzo
łatwo usłyszeć ton katastroficzny i spotęgowany lęk o przyszłość42. Tematyka
żydowska, jeśli mówić o niej w odniesieniu do utworów tej autorki, uaktywnia się podskórnie w kontekście historycznoliterackim i społecznym, ale nie znosi to jej uniwersalnego wymiaru. Poetka, co ważne, jako autorka zapomniana reprezentuje twórczość „pomiędzy”, czekającą na nowe, pierwsze interpretacje. Zadaniem badacza jest uświadomienie sobie, że „między biegunem żydowskich
treści i mową polską wchodzi coś trzeciego: literatura”43.
Bibliografia
Adamczyk-Garbowska M.: Odcienie tożsamości. Literatura żydowska jako zjawisko
wielojęzyczne. Lublin 2004.
Bauman Z.: Nowoczesność i Zagłada. Przeł. T. Kunz. Kraków 2009.
40 Tamże, s. 48.
41 Warto odnotować, że Piotr Śliwiński umieścił ten wiersz w autorskiej antologii Wolny
wybór. Stulecie wierszy 1918–2018. Poznań 2019; utwór jest także dostępny w Internecie: https:// nowe-peryferie.pl/index.php/2017/02/lola-szerszewska-poezje/ [data dostępu: 21.07.2019].
42 Jednym z bardziej przejmujących wierszy jest utwór Współczesność, którego recenzję
(opa-trzoną inicjałami „j.p.”) oraz przedruk odnajduję w czasopiśmie „Tydzień Literacki Polski Zbroj-nej: nauka, literatura, sztuka” (1938, nr 40): „Dyktatorowie z balkonów władczo podnoszą dłonie, / rzucają słowa jak żagiew, a tłum słowami płonie. / I budzi się w tłumie świadomość ściśniętej ostro pięści, / wysportowane mkną nogi, walczą rozkazy patosem, / naładowana energia pogar-dą napina mięśnie / i tysiąclecia nad książką milkną w ogólnym chaosie. / Już brzęczy szkło na ulicach / pięść łamie szyby z rozmachem / cegły fruwają ze świstem, / ktoś płacze śmiesznie ze strachu / ktoś modli się po swojemu; / a nie hasłami ze stali: wytryśnie mózgiem na bruku” (s. 2). Szereszewska nie mogła wiedzieć o „nocy kryształowej”, do której doszło około miesiąc po opublikowaniu wiersza, lecz mogła ją przewidzieć (jak to poeci mają w zwyczaju).
Bauman Z.: Obcy u naszych drzwi. Przeł. W. Mincer. Warszawa 2016.
Benedyktowicz Z.: Portrety „obcego”. Od stereotypu do symbolu. Kraków 2000. Brykczyński P.: Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja w
międzywojen-nej Polsce. Przeł. M. Sutowski. Warszawa 2017.
Elon A.: Bez wzajemności. Żydzi – Niemcy 1743–1933. Przeł. K. Bratkowska, A. Gel-ler. Warszawa 2012.
„Ewa. Pismo tygodniowe” 1929, nr 1.
Fuks M.: Warszawska prasa żydowska w języku polskim. „Rocznik Historii Czasopiś- miennictwa Polskiego” 1976, T. 15, z. 2, s. 205–237.
„Gazeta Ludowa” z 5 lipca 1946 r. „Gazeta Robotnicza” z 14 lipca 1938 r.
Kuczyńska-Koschany K.: „Все поэты жиды“. Antytotalitarne gesty poetyckie i
krea-cyjne wobec Zagłady oraz innych doświadczeń granicznych. Poznań 2013.
Lipiński E.: Drzewo szpilkowe. Warszawa 1989.
Literatura polsko-żydowska 1861–1918. Studia i szkice. Red. Z. Kołodziejska-Smagała,
M. Antosik-Piela. Kraków 2018. „Nasz Przegląd. Warszawa” 1930, nr 32. „Okolica Poetów” 1937, nr 4 (25).
Panas W.: Pismo i rana. Szkice o problematyce żydowskiej w literaturze polskiej. Lublin 1996.
Polacy – Żydzi. Kontakty kulturowe i literackie. Red. E. Prokop-Janiec. Kraków 2014.
Prokop-Janiec E.: Międzywojenna literatura polsko-żydowska jako zjawisko kulturowe
i artystyczne. Kraków 1992.
Prokop-Janiec E.: Międzywojenna poezja polsko-żydowska. Antologia. Kraków 1996. Roszak J.: Słyszysz? Synagoga. Wychodząc spod poznańskiej synagogi przy Wronieckiej.
Lublin–Warszawa 2015.
Szabłowska-Zaremba M.: Dziennikarki międzywojennej prasy polsko-żydowskiej
(wstępne rozpoznanie). „Archiwum Emigracji. Studia – Szkice – Dokumenty” 2014,
z. 1–2 (20–21), s. 34–48.
Szereszewska L.: Uchodźcom. „Ilustrowany Dziennik Ludowy” z 8 kwietnia 1939 r., s. 5.
Śliwiński P.: Wolny wybór. Stulecie wierszy 1918–2018. Poznań 2019.
Żydowski Polak, polski Żyd. Problem tożsamości w literaturze polsko-żydowskiej. Red.
A. Molisak, Z. Kołodziejska-Smagała. Warszawa 2011.
Emilia Gałczyńska
Lola Szereszewska (1895–1943) – the Forgotten Poet of the Peripheries
Summar y
This article aims at reading “Uchodźcom” [“To Refugees”] in the context of Polish-Jewish literature. A forgotten poet of the interwar period in Poland, Lola (Leonia) Szereszewska (1895–1943, born Lola Rotbard) is mostly unknown to readers and academics; she was, however,
a respected author in after World War I. She published five volumes of poetry and poetic prose: Kontrasty [Contrasts] (1917), Trimurti. Fantazje historyczne [Trimurti. Historical Fancies] (1919), Ulica [The Street] (1930), Niedokończony dom [The Unfinished Home] (1936), Gałęzie [Branches] (1938), all in prestigious publishing houses. Reading her poems allows us to investigate the uni-versal processes of exclusion and alienation.
Key words: Polish-Jewish literature, borderland, oblivion, poetry of 1920s and 1930s, refugees, Jewish women’s literature, anti-Semitism
