• Nie Znaleziono Wyników

Braki informacji w badaniach z zastosowaniem wywiadu kwestionariuszowego w socjologii

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Braki informacji w badaniach z zastosowaniem wywiadu kwestionariuszowego w socjologii"

Copied!
61
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA SOCIOLOGICA 9 , 1984

Anna K u b ia k *

BRAKI INFORMACJI W BADANIACH

Z ZASTOSOWANIEM WYWIADU KWESTIONARIUSZOWEGO W SOCJOLOGII

Z a g a d n ie n ie braków i n f o r m a c j i s ta n o w i J e d y n i e p rz y c z y n e k do ro z w aża ń n ad problem em m etod w e r y f i k a c j i i o c e n y n a r z ę d z i w b a d a -n i a c h z w y k o rz y sta -n ie m wywiadu k w e stio -n a r iu s z o w e g o w s o c j o l o g i i . A r ty k u ł n i n i e j s z y s ta n o w i k o n ty n u a c ję ro z w aża ń p rz e d s ta w io n y c h w s p ó ln ie z W. R o sto c k im we w stępnym r a p o r c i e z b a d a ń prow adzo-n y ch p r z e z adzo-n a s z z e s p ó ł , z a ty tu ło w a n y m "O p eraty w n o ść p y ta ń kwe-s t i o n a r i u kwe-s z a " . 4Uznano z a c e lo w e p rz y p o m n ie n ie , a n aw et p o w tó rz e -n i e t y c h ro z w a ż a ń , k t ó r e d o ty c z ą p r z e d s ta w io n y c h w l i t e r a t u r z e t e o r e t y c z n y c h a s p e k tó w braków i n f o r m a c j i z a w ie r a J e c z ę ś ć I n i -n i e j s z e g o a r t y k u ł u , W d a l s z y c h c z ę ś c i a c h z a w a r te s ą j u ż w y n ik i a n a l i z e m p iry c z n y c h . I . B r a k i I n f o r m a c j i ja k o ź r ó d ło z n i e k s z t a ł c e ń w b a d a n ia c h s o c j o l o g i c z n y c h

P ow ierzchow na o b s e r w a c ja może s tw a r z a ć w r a ż e n ie , i ż dokonywa-n i e s z c z e g ó ło w y c h a dokonywa-n a l i z p o św ię c o dokonywa-n y c h brakom i dokonywa-n f o r m a c j i w b a d a -n i a c h s o c j o l o g i c z -n y c h z z a s to s o w a -n ie m wywiadu k w e s tio n a r iu s z o w e g o j e s t wyrazem p r z e s a d n e j w r a ż liw o ś c i m etodologów . J a k w k a ż d e j j e d -n ak d z i a ł a l -n o ś c i p o z -n a w c z e j, b l i ż s z e z a p o z n a n ie s i ę z t ą p r o b l e m atyką w s k a z u je na k o n ie c z n o ś ć z b a d a n ia ró ż n y c h a sp e k tó w z a g a d n ie -n i a b ra k u i -n f o r m a c j i , gdy J e s te ś m y z a i n t e r e s o w a n i r z e t e l n o ś c i ą , i n f o r m a c j i u z y sk a n y c h w s o c j o l o g i c z n y c h b a d a n ia c h su rv e y o w y c h . W n i n ie js z y m a r t y k u l e p r z e d s ta w i o n e z o s t a n ą w y n ik i badari wery-f i k a c y j n y c h , k t ó r e s t a n o w i ł y w ł a ś n i e pewną p r ó b ę o s z a c o w a n ia *Mgr. s t . a s y s t e n t w I n s t y t u c i e S o c j o l o g i i UL. [611

(2)

s t o p n i a w a r t o ś c i d an y ch s o c j o l o g i c z n y c h u z y sk iw a n y c h z a pomocą sta n d a rd o w e g o k w e s t i o n a r iu s z a w ywiadu. W yniki t e u w z g lę d n ia ją p r z e d e w sz y stk im z a g a d n ie n ie braków i n f o r m a c j i . J a k w iadom o, p ro w a d z e n ie b a d a ń su rv ey o w y ch wymaga o p ró c z s p e -c y f i -c z n i e s o -c j o l o g i-c z n e g o p o s tę p o w a n ia , z a s to s o w a n ia z n a c z n e g o a p a r a t u s t a t y s t y c z n e g o . S tą d t e ż b ł ę d y , J a k i e p o j a w i a j ą s i ę w to k u b a d a n ia , s ą p rz ed m io te m z a in t e r e s o w a n ia n i e t y l k o s o c j o l o -gów, l e c z ró w n ie ż s t a t y s t y k ó w . R ozpatrzm y w ięc na w s t ę p i e b ł ę -dy i z n i e k s z t a ł c e n i a spowodowane n ie u z y s k a n ie m i n f o r m a c j i od n i e -k t ó r y c h j e d n o s t e -k p r z e w id z ia n y c h do b a d a n ia , b ą d ź n ie u z y s k a n ie m i n f o r m a c j i o pew nych c e c h a c h ty c h j e d n o s t e k , p rz y jm u ją c p u n k t wi-d z e n ia s ta t y s t y k ó w .

B a d a ją c pewną z b io ro w o ś ć ( p o p u l a c j ę g e n e r a l n ą ) , chcemy w ykryć w y s tę p u ją c e w n i e j p r a w id ło w o ś c i. J e d n o s t k i , z k t ó r y c h s k ł a d a s i ę p o p u l a c j a g e n e r a l n a , o d z n a c z a ją s i ę o k re ś lo n y m i ce ch am i i s ą o n e z ró ż n ic o w a n e pod w zględem w a r t o ś c i t y c h ro z p a try w a n y c h c e c h . War* t o ś ć ro z p a try w a n a £ o t 1) w p rz y p a d k u c e c h y m ie r z a ln e j - l i c z b a j e d n o s t e k m ia r y , w edług k t ó r e j wyrażamy w ie lk o ś ć c e c h y , 2 ) w p rz y p a d k u c e c h y n i e m i e r z a l n e j - t o l i c z b a n p . 1 , j e ś l i d an a j e d -n o s tk a p o s i a d a rozw aża-ny w a r i a -n t c e c h y , n a to m ia s t l i c z b a 0 , j e ś l i d an a je d n o s t k a n i e p o s ia d a rozw ażan eg o w a r i a n t u c e c h y n i e m i e r z a l -n e j . Za w a r to ś ć p raw dziw ą u z n a j e s i ę d a n ą l i c z b ę w te d y , gdy w a r-t o ś ć c e c h y z o s r-t a ł a o k r e ś lo n a z g o d n ie z p r z y j ę t ą d e f i n i c j ą . P r z y j -m uje s i ę t u z a ł o ż e n i e , i ż “z b i e r a j ą c d a n e d o ty c z ą c e w a r t o ś c i pew-n e j c e c h y o p ie ra m y s i ę pew-na o k re ś lo pew-n y m k r y t e r iu m , co pod tym w z g lę-dem rozumiemy w k o n k re tn y m p rz y p a d k u * ^ . A b s t r a h u je s i ę t u od s y -t u a c j i w y s -t ę p u j ą c e j w b a d a n ia c h s o c j o l o g i c z n y c h , w k t ó r e j n i e za w sz e można z d e f in io w a ć p ra w d ziw ą w a r to ś ć c e c h y b a d a n e j je d n o -s t k i . J e ż e l i t e r a z X^ o z n a c z a w a r to ś ć p ra w d ziw ą c e c h y X p r z y u s t a -l a n i u sumy w a r t o ś c i t e j c e c h y , d l a k - t e j j e d n o s t k i p o p u l a c j i g e -n e r a l -n e j ( k - 1 , 2 , . . . N ) - wówczas szaco w an a suma X w a r t o ś c i b a-d a n e j c e c h y w y n o si

1

R. Z a s ę p a , S z a c o w a n ie n i e d o k ł a d n o ś c i wyników b a d a ń e t a t y s t y c z n y c h , " B i b l i o t e k a W iadomości S t a t y s t y c z n y c h " 1 9 6 9 , n r 7 , Z a s t o s o w a n i e metod m ate m a ty c z n y c h w s t a t y s t y c e , s , 26.

(3)

J e ż e l i w m i e js c e p ra w d z iw e j w a r t o ś c i Xk o trzy m u jem y Yk 4 Xk t o b łęd em j e s t r ó ż n ic a m iędzy obu ty m i w a r to ś c ia m i. B łą d in d y w i-d u a ln y ( i-d k) o i-d p o w ie i-d z i i-d l a k - t e j j e i-d n o s t k i p o p u l a c j i g e n e r a l n e j w y n o si

• D) . Tak z d e fin io w a n y b ł ą d o d n o s i s i ę zarów no do b łę d u in d y w i-d u a ln e g o i-d l a i-d a n e j j e i-d n o s t k i , j a k i do b łę d u g lo b a ln e g o d l a w szy-s t k i c h j e d n o szy-s t e k w b a d a n iu z e w zględu, na d an ą c e c h ę . Omówiona wy-ż e j d e f i n i c j a b łę d u n a j l e p i e j c h a r a k t e r y z u j e b łę d y nazw ane p r z e z R. Z a sę p ę b łę d a m i o d p o w ie d z i c z y l i b łę d a m i o b s e r w a c j i . Ten sam au-t o r w y ró ż n ia j e s z c z e dw ie In n e g ru p y b łęd ó w :

1 ) b łę d y p o k r y c ia c z y l i b łę d y w k o m p le tn o ś c i z b i e r a n i a d an y ch - s ą spowodowane o m in ię c ie m n i e k t ó r y c h J e d n o s te k b a d a n ia b ą d i t e ż dwu- czy k ilk a k r o tn y m u w z g lę d n ie n ie m pewnych j e d n o s t e k . W bada-n i a c h r e p r e z e bada-n t a c y j bada-n y c h s ą w ybada-nikiem bada-n ie w ła ś c iw e g o o p e r a t u l o s o -w a n ia .

2) b łę d y spowodowane b ra k ie m pew nych d a n y c h ; t e n ty p b łęd ó w i n t e r e s u j e n a s s z c z e g ó l n i e , gdyż wywołany j e s t n ie m o ż n o ś c ią u z y f o r m a c j i o w a r t o ś c i w s z y s tk i c h c e c h w b a d a n ia Cap. odmowa u d z i e l e -n i a c a łe g o w y w ia d u ), j a k i i n f o r m a c j i o w a r t o ś c i pew nych c e c h ( n p . b r a k d a n y c h d o ty c z ą c y c h n i e k t ó r y c h p y ta ń w w y w ia d zie k w e s t i o -n a riu sz o w y m ). dk m Yk - Xk ' d l a к - 1 , 2 , . . . N (o trz y m a n a w a r to ś ć c e c h y Yk j e s t d o k ła d n a J e ś l i Yk » Xk c z y l i d k - 0) . J e ś l i w e f e k c i e w yniku b a d a n ia u zy sk u jem y Y z a m ia s t X t o Y - X + D c z y l i (w y n ik J e s t d o k ła d n y j e ś l i D « 0 , j e ś l i n a t o m ia s t D 4 0 , b ł ą d »

Skania informacji od pewnych jednostek badania^ i to zarówno

in-2

Tamż e , s . 2 6 . 3 Tamże, s . 25.

(4)

W l i t e r a t u r z e spotykam y s z e r e g in n y c h t y p o l o g i i b łę d ó w , I c h a n a l i z a p r z y n o s i s o c jo lo g o m w i e l e i n t e r e s u j ą c y c h i n f o r m a c j i . D la p r z y k ła d u S . S . Z arkovich.^ w s w o je j k l a s y f i k a c j i błędów w śród p i e r w s z e j g ru p y błęd ó w spowodowanych n ie d o s ta te c z n y m p rz y g o to w a -niem b a d a n ia w y ró ż n ia t e , k t ó r e 3ą e fe k te m s to s o w a n ia t e n d e n c y j -nych p r o c e d u r , W b a d a n ia c h su rv e y o w y ch s p o s ó b z re d a g o w a n ia py-t a ń n a r z ę d z i a , ja k im j e s t k w e s t i o n a r i u s z , c z y s p o s ó b g ru p o w a n ia t a b e l c z ę s t o bywa ź ró d łe m a r t e f a k t ó w c z y p o z o rn e g o p o tw ie r d z a n ia ] h i p o t e z . Ten sam a u t o r w śród g ru p y błędów p o p e łn ia n y c h w c z a s i e z b i e r a n i a d an y c h w y ró ż n ia , w y m ien ian e ró w n ie ż p r z e z R. Z a s ę p ę , b łę d y o d p o w ie d z i ( r e s p o n s e e r r o r s ) i b łę d y p o k r y c ia ( c o v e r a g e e r r o r s ) - z ty m , ż e w śród b łęd ó w p o k r y c ia w y ró ż n ia o d d z i e l n ą pod-g ru p ę tz w . in c o m p le te sa m p le s - spowodowanych odmową u d z i a ł u w ba-d a n iu . I n n i a u t o r z y 5 , w y r ó ż n ia ją c w s w o je j k l a s y f i k a c j i m. i n . b łę d y o d p o w ie d z i, s t w i e r d z a j ą , ż e mogą być o n e przy p ad k o w e lu b u m y śln e - r e s p o n d e n t może n i e ro z u m ie ć p y t a n i a , może o d p o w iad ać "pod a n k i e t e r a " , a n k i e t e r może wpływać na d o k ła d n o ś ć o d p o w ie d z i. Innym ź ró d łe m te g o ty p u błęd ó w mogą być l u k i w p a m ię c i re s p o n d e n -tów . L. K is h z k o l e i r o z r ó ż n i a b łę d y lo so w e ( v a r i a b l e e r r o r s ) , k t ó r e można c h a ra k te r y z o w a ć p o p rz e z o d c h y le n i a s ta n d a r d o w e , i ob-c i ą ż e n i a ( b i a s ) , k tó r y c h ź r ó d ła s ą z w ią z a n e z doborem p ró b y l u b t e ż s ą i n n e , n i e z w ią z a n e z doborem p ró b y . W śród t y c h o s t a t n i c h o d r ó ż n ia b łę d y p o k r y c ia , b r a k i o d p o w ie d z i (odmowy, p r z e o c z e n ia a n k i e t e r a ) i b łę d y o b s e r w a c j i . N ieco in n y p o d z i a ł błędów p r e z e n -t u j e G. L is s o w s k i^ . B łą d c a łk o w ity w je g o ro z u m ie n iu j e s t w yni-kiem dwóch w i e l k o ś c i : 1 ) b łę d u lo so w eg o zw ią z a n e g o z doborem p ró b y - je g o w ie lk o ś ć z a l e ż y o d l i c z e b n o ś c i p r ó b y , r o z p r o s z e n i a b a d a n e j c e c h y , z a s to s o w a n e g o sc h e m a tu d o b o ru p r ó b y , i 2 ) sumy b łęd ó w s y -s te m a ty c z n y c h . B łęd y s y s te m a ty c z n e mogą być z w ią z a n e z doborem p r ó b y , j e s t t o z a s to s o w a n ie n ie o d p o w ie d n ie g o o p e r a t u lo s o w a n ia Łl S. S. Z а г к о V i с h , Q u a l i t y o f S t a t i s t i c a l D a ta , FAO, Roma 1966 p r z y to c z o n e z a : R. Z a s ę p a , M etoda r e p r e z e n t a c y j n a , W arszawa 1 9 7 2 , s . 2 7 5 . J H. H. H a u s e n , W. N. H u r w i t z , W. G. M a d o w, Sam ple S u r v e y M ethods and T h e o r y , v o l I , I I , New York 1953.

L. К i s h , S u rv e y S a m p l in g , New York 1 9 6 5 . 7

G. L i s s o w s k i , P ro b le m j e d n o s t e k n i e d o s t ę p n y c h w r e -p r e z e n t a c y j n y c h b a d a n i a c h s o c j o l o g i c z n y c h Iw:] Metody m ate m a ty c z n e v; s o c j o l o g i i , r e d . K. S z a n i a w s k i , Wrocław 1971.

(5)

o r a z n ie w ła ś c iw e j p ro c e d u r y o s z a c o w a n ia , mogą być t e ż n i e z w ią z a -ne z doborem pr*óby. Wówczas p o ch o d z ą z n a s tę p u ją c y c h ź r ó d e ł : 1) w y stęp o w a n ia j e d n o s t e k n ie d o s tę p n y c h , 2) błędów p o m ia ru , 3 ) b ł ę -dów p r o c e d u r a ln y c h (k o d o w a n ia , o b l i c z a n i a ) . W f a z i e r e a l i z a c j i ba-d a n i a , gdy d y sponujem y l i s t ą re sp o n d e n tó w m a ją c y c h u c z e s t n i c z y ć w p r o c e s i e i n t e r r o g a c j i , w ła ś c iw ie w s z y s t k ie r o d z a j e błędów s y s te m a ty c z n y c h mogą powodować z m n i e j s z e n ie i l o ś c i i n f o r m a c j i w s t o -su n k u do i l o ś c i z a k ła d a n e j p r z e z b a d a c z a . W s z y s tk ie ty p y b łęd ó w w y ró ż n ia n e p r z e z s t a t y s t y k ó w , bez w z g lę -du na i c h w i e l k o ś ć , o d d z i a ł u j ą w m niejszy m l u b w iększym s t o p n i u na d o k ła d n o ś ć wyników b a d a n ia , a n i e s p o s ó b i c h u n ik n ą ć . N a le ż y w ięc d o k ła d n i e u s t a l i ć , J a k i e b łę d y p o p e ł n i o n o , j a k c z ę s t o p o p e ł -n ia -n o i j a k i J e s t i c h wpływ -na o g ó l-n e w y -n ik i. Wyżej p rz e d s ta w io n o e le m e n ty ró ż n y c h t y p o l o g i i b łęd ó w p r e z e n -to w an y c h p r z e z ró ż n y c h a u -to ró w w a s p e k c i e s t a ty s t y c z n y m . C z ę s to ś ć w y stęp o w a n ia błęd ó w m ożliw a J e s t do o ce n y d o p ie r o na e t a p i e d y sp o -now ania k o n k re tn y m i danym i em p iry c zn y m i.

J e ż e l i c h o d z i o s t a t y s t y c z n e a n a l i z y wpływu błędów na w y n ik i b a d a n ia , t o n i e s ą o n e d l a s o c jo lo g ó w w p e ł n i p r z y d a t n e . A n a liz o -wany j e s t wpływ błęd ó w p o k r y c ia na d o k ła d n o ś ć b a d a n ia 8 . P row adzone t e ż b y ły ro z w a ż a n ia nad wpływem j e d n o s t e k n ie d o s tę p n y c h na d o k ła d -n o ść b a d a -n ia 9 . I l o ś ć j e d n o s t e k n ie d o s tę p n y c h n i e j e s t problem em - i t a k n i e można d o lo so w a ć b r a k u j ą c e j l i c z b y j e d n o s t e k , bo j a k w y k azały b a d a n ia , p o d z i a ł w y lo so w an ej p ró b y na c z ę ś ć d o s tę p n ą i n ie d o s t ę p n ą j e s t wysoko s k o re lo w a n y z badanym i c e c h a m i i J e d n o s t k i n i e d o s t ę p n e r ó ż n i ą s i ę w i s t o t n y s p o só b od j e d n o s t e k z b a d a n y c h . S tą d k o n ie c z n o ś ć p ro w a d z e n ia a n a l i z p rz y c z y n w y stę p o w a n ia j e d n o s -t e k n i e d o s -tę p n y c h , a n a l i z p o s z c z e g ó ln y c h k a -t e g o r i i -t y c h j e d n o s -t e k , podejm ow ania p ró b z m n ie js z a n ia i c h i l o ś c i o r a z b a d a n ie w a r t o ś c i b a d a n y c h c e c h w w a r s tw ie j e d n o s t e k n ie d o s tę p n y c h 1 0 . S t a t y s t y c y b a -d a j ą t e ż wpływ b łę-d ó w o -d p o w ie -d z i na -d o k ła -d n o ś ć wyników b a -d a n ia 11 . Ale w tym p rz y p a d k u p o d sta w ą w s z e lk ic h oszaco w ań j e s t u s t a l e n i e k r y t e r iu m " p ra w d z iw e j” w a r t o ś c i , co n i e zaw sze j e s t m ożliw e w b a

-8 _ Z a s ę p a , M e t o d a . . . , s . 2 7 5 - 2 8 0 . L i s s o w s k i , o p . c i t . 10 P o r . L i s s o w s k i , o p . c i t . , s . 9} Z a s ę p a , M e t o d a . . . , s . 5 9 . 11 Z a s ę p a , M e t o d a . . . , s . 2 8 0 -2 6 6 .

(6)

d a n ia c h s o c j o l o g i c z n y c h . W s o c j o l o g i i b r a k u je паю e fe k ty w n y c h r o z -w ażań na te m a t r o d z a ju błędó-w cz y z n i e k s z t a ł c e ń -w b a d a n ia c h s u r - veyow ych i o s z a c o w a n ia i c h wpływu na w a r to ś ć pom iarów .

Zanim p r z e jd z ie m y do s z c z e g ó ło w e j a n a l i z y k a t e g o r i i " b ra k i n -f o r m a c j i " i sp o so b u j e j i n t e r p r e t a c j i w n a s z y c h b a d a n ia c h o r a z .wyników j a k i e o tr z y m a liś m y , n a le ż y p o ś w ię c ić n ie c o u w agi z a ł o ż e

-niom badaw ;zym 1 t e r m i n o l o g i i , j a k ą s i ę p o s łu g iw a n o . V p rz e p ro w a -d zo n y c h p n :e z n a s b a -d a n ia c h s t a r a n o s i ę w y k o rz y s ta ć ro z w a ż a n ia - do-t y c z ą c e p r o c e s u zd obyw ania I n f o r m a c j i o r a z c z ę śc io w o z r e a l iz o w a ć k o n c e p c ję p y t a n i a k w e stio n a r iu s z o w e g o p r z e d s ta w io n ą p r z e z J . L u- ty ń s k ie g o . Z a s a d n ic z e z n a c z e n ie d l a t e j k o n c e p c j i ma p rz e k o n a -n i e , ż e p y t a -n i e ja k o -n a r z ę d z i e badaw cze z a w ie r a t r z y e le m e -n ty : 1) t e k s t p y t a n i a w k w e s t i o n a r iu s z u , k t ó r y a n k i e t e r p r z e k a z u je r e s -p o n d e n to w i, 2 ) k l a s y f i k a c j ę o d p o w ie d z i r e s p o n d e n ta , 3) o k r e ś l e -n i e stan ó w r z e c z y s k ł a d a j ą c y c h s i ę na b a d a n e z ja w is k o i odpow ia-d a ją c y c h mu w a r t o ś c i z m ie n n e j l u b oia-dm ian c e c h y . Pom iędzy s ta n a m i r z e c z y a k la s a m i r e a k c j i r e s p o n d e n ta pow inna w ystępow ać r e l a c j a J e d n o z n a c z n a , t j . t a k a , w k t ó r e j z je d n ą k l a s ą r e a k c j i r e s p o n -d e n ta z w ią z a n y J e s t zaw sze J e -d e n s t a n r z e c z y i n a o -d w ró t. Wówczas p y t a n i e s ta n o w iło b y n a r z ę d z ie n ie z a w o d n e . Te t r z y e le m e n ty n a r z ę -d z i a możemy p r z e -d s ta w ić w p o s t a c i t r z e c h p y ta ń . P ie r w s z e t o p y t a -n i e z a w a r te w t e k ś c i e k w e s t i o -n a r iu s z a . D ru g ie t o tz w . p y t a -n i e k o -d e r a , p o tr z e b n e p r z y k la s y f ik o w a n iu o d p o w ie d z i: "Do k t ó r e j k l a -sy n a l e ż y r e a k c j a r e s p o n d e n ta na d a n e p y t a n i e ? " . K la s y t e w y ró ż n ia s i ę w c z e ś n i e j . Są o n e k o n se k w e n c ją ro d z a jó w o d p o w ie d z i na p y t a n i e t r z e c i e . To t r z e c i e p y t a n i e , t o p y t a n i e w ła s n e b a d a c z a , k t ó r e n a le ż y z a s to s o w a ć do k a ż d e j j e d n o s t k i b a d a n ia , nazw ane w k o n c e p c j i J . L u ty ń s k ie g o Jednostkow ym p y ta n ie m b a d a c z a ( J P B ) , J e d n o s tk o w e p y t a n i e b a d a c z a n i e j e s t elem entem autonom icznym w b a d a n iu - j e s t ono p r z e n i e s i e n i e m t r e ś c i p y t a n i a pro b lem o w eg o , a w ięc s k ie ro w a

-12

P a t r z n a s t ę p u j ą c e p r a c e J . L u t y ń s k i e g o : A n a liz a p r o c e s u o trz y m y w a n ia i n f o r m a c j i w b a d a n ia c h z z a sto so w a n ie m wywia-du k w e s t i o n a r i u s z o w e g o , [w:]' A n a liz y i p ró b y t e c h n i k badaw czych w s o c j o l o g i i , t . h , W rocław 1 9 7 2 j K o n c e p c je p y t a n i a k w e s t i o n a r iu -szowego - i c h z a s t ę p o w a n i e w b a d a n ia c h , k o n se k w e n c je i m ożliw o-ś c i , " P r z e g l ą d S o c j o l o g i c z n y " 1 9 7 8 , t . 30} P y ta n i e ja k o n a r z ę d z i e w surv e y o w y ch b a d a n i a c h s o c j o l o g i c z n y c h , " S tu d ia S o c jo lo g ic z n e * 1 9 7 9 , z . 2 C 7 3 ) l A n a liz y w e r y f ik a c y jn e w b a d a n ia c h z z a s to s o w a -niem wywiadu k w e s t i o n a r i u s z o w e g o , i c h r o d z a j e i m o ż liw o ś c i l wj] A n a liz y i p ró b y t e c h n i k badaw czych w s o c j o l o g i i , t . 5 , W rocław

(7)

nego do c a ł e j b a d a n e j z b i o r o w o ś c i , n a poziom j e d n o s t k i , j a k ą w tym wypadku J e s t r e s p o n d e n t , s t ą d je g o t r e ś ć j e s t u z a le ż n i o n a od ty p u i r o d z a ju p r o b le m a ty k i b a d a w c z e j. P rz y jm u je m y , i ż n a p o z io -m ie budow ania k o n c e p c j i -możne w y o d rę b n ić dwa z a s a d n i c z e ty p y p y t a ń problem ow ych - p y t a n i a o zm ien n e i p y t a n i a o r e l a c j e m iędzy zm ien-nymi? 3 . ody p y t a n i e problem ow e j e s t p y ta n ie m o z m ie n n e , wówczas o dpow iada mu je d n o J e d n o s tk o w e p y t a n i e b a d a c z a , n p . t P y t a n i e problem ow e ( (Je d n o s tk o w e p y t a n i e b a d a c z a J a k i j e s t r o z k ła d z m ie n n e j J a k ą w a r to ś ć p r z y jm u je z m ie n -" w y k s z ta ł c e n ie -" w b a d a n e j z b i o - - na " w y k s z ta ł c e n ie " u r e s p o n - ro w o ś c i? d e n ta ? N a to m ia s t, gdy p y t a n i e problem ow e ma p o s t a ć p y t a n i a o r e l a -c j e , z w ią z k i m iędzy zm ien n y m i, wówczas sc h e m a t p o w ią z a ń m iędzy p y ta n ie m problemowym a Jednostkow ym p y ta n ie m b a d a c z a p r z y jm u je in n ą p o s t a ć , n p . :

P y t a n i e problem ow e Czy i s t n i e j e z w ią z e k m ięd zy poziomem w y k s z ta łc e -n i a a sam ooce-ną w ła s -n e j p o z y c j i s p o ł e c z n e j w b a -d a n e j z b io r o w o ś c i? J e d n o s tk o w e p y t a n i e b a d a cza W o d n i e s i e n i u do k a ż d e j j e d n o s t k i b a d a n e j musimy u s t a l i ć : 1 . J a k i j e s t p oziom w y k s z ta łc e n i a r e s p o n d e n ta ( j a k ą w a r to ś ć p r z y j -m uje z-m ienna " w y k s z ta ł c e n ie " u r e s -p o n d e n ta ? ) 2 . J a k r e s p o n d e n t o c e n ia w ła s n ą p o z y c ję s p o łe c z n ą ? - m uszą t u być w ym ienione w a r t o ś c i z m ie n n e j "p o zy -c j a s p o łe -c z n a * .

W tym d ru g im p r z y k ł a d z i e z p y ta n ie m problemowym ł ą c z ą s i ę dwa je d n o s tk o w e p y t a n i a b a d a c z a . O dpow iedź na je d n o s tk o w e p y t a -n i e b a d a c z a w s k a z u je do J a k i e j k l a s y b a d a -n y c h z ja w is k n a le ż y d an a j e d n o s t k a , j a k i s t a n r z e c z y , w a r to ś ć z m ie n n e j c z y odm iana c e ch y w y s tę p u je w j e j p rz y p a d k u . W sk a zan ie t e j k l a s y z j a w i s k , u s t a l e n i e te g o s t a n u r z e c z y , o z n a c z a u z y s k a n ie J e d n o s tk o w e j p o s z u k iw a n e j i n f o r m a c j i , a w e f e k c i e p ro w a d z i do r o z s t r z y g n i ę c i a je d n o s tk o w e g o p y t a n i a b a d a c z a . P y t a n i e rz a d k o s ta n o w i n a r z ę d z i e n ie z a w o d n e , poniew ar. zw y k le S. N o w a k , M e to d o lo g ia b a d a ń s o c j o l o g i c z n y c h Warszawa 1 970 i Sa ,

(8)

spotykam y s i ę z k a t e g o r i ą r e a k c j i , na p o d s t a w i e k t ó r e j j e d n o s t e k b a d a n y c h n i e można z a l i c z y ć do o k r e ś l o n e j k a t e g o r i i b ad a n y c h z j a -w i s k , w y ró ż n io n y c h z e w z glę du na w y s t ę p u j ą c e s t a n y r z e c z y c z y w a r t o ś c i z m i e n n e j . Wzajemne r e l a c j e m iędzy tr z e m a e le m e n ta m i py-t a n i a j a k o n a r z ę d z i a z i l u s py-t r o w a ł J . L u py-t y ń s k i z a pomocą sc h e m a tu z a m ie s z c z o n e g o w a r t y k u l e wstępnym n i n i e j s z e g o z e s z y t u ( t a b . 1 ) 1/*. W s c h e m a c i e tym w ł a ś n i e o z n a c z e n i e ? (S^ . . . Sn) o z n a c z a s y t u a -c j ę , w k t ó r e j J e d n o s tk o w e p y t a n i e n i e może być r o z s t r z y g n i ę t e . J e d n o s t k o w e p y t a n i e b a d a c z a może być r o z s t r z y g n i ę t e wówczas, gdy uzyskamy j e d n o s t k o w ą i n f o r m a c j ę p o s z u k iw a n ą . Odpowiedź r e s p o n d e n t a na p y t a n i e z k w e s t i o n a r i u s z a n i e p r z y n o s z ą c ą j e d n o s t k o w e j p o s z u k i -w anej i n f o r m a c j i ( r o z s t r z y g a j ą c e j j e d n o s t k o -w e p y t a n i e b a d a c z a ) na-zywamy o d p o w i e d z ią n i e i s t o t n ą . N a to m i a s t o d p o w ied ź r e -s p o n d e n t a p r z y n o -s i je d n o -s t k o w ą i n f o r m a c j ą p o -s z u k iw a n ą wówcza-s, gdy k o d e r może J ą z a k l a s y f i k o w a ć do k t ó r e j ś z k a t e g o r i i , c z y t o do 0 ^ , c z y 0-, . . . c z y 0 n , a b a d a c z na t e j p o d s t a w i e może r o z s t r z y g n ą ć , k t ó r y z e s t a n ó w , c z y t o , c z y S2 . . . czy Sn s k ł a d a j ą c y s i ę na b a d a n e z j a w i s k o w p r z y p a d k u danego r e s p o n d e n t a w y s t ę p u j e . J e ż e l i o d p o w ie d ź r e s p o n d e n t a z a l i c z o n o do k a t e g o r i i z j a w i s k , do k t ó r e j ona n i e n a l e ż y , wówczas o d p o w ie d ź s ł u ż ą c ą z a p o d s ta w ę t e g o z a l i -c z e n i a nazywamy n i e t r a f n ą . Z r e f e r o w a n a powyżej k o n c e p c j a w s k a z u j e na n i e c o i n n e ro z u m ie n i e b ł ę d u o d p o w ie d z i ( c z y b ł ę d u i n f o r m a c j i ) n i ż t o , j a k i e p r z y jm u -j ą s t a t y s t y c y , k t ó r y c h s t a n o w i s k a z a p r e z e n to w a n o w c z e ś n i e j , a d l a k t ó r y c h b r a k i n f o r m a c j i j e s t z a w s z e b łę d e m , W k o n c e p c j i p y t a n i a J . L u t y ń s k i e g o wśród o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h w y r ó ż n ia s i ę i t a k i e , k t ó r e w s k a z u j ą na n i e d o s t o s o w a n i e p y t a n i a i k t ó r y c h p o j a w i e n i e s i ę J e s t k o r z y s t n e d l a b a d a c z a . N i e d o s t o s o w a n ie w p r z y p a d k u p y t a ń do-t y c z ą c y c h f a k do-tó w ( e k s do-t r a s p e k c y j n y c h ) z ż y c i a r e s p o n d e n t a o z n a c z a , i ż t a k i e f a k t y w danym p r z y p a d k u n i e m i a ł y m i e j s c a . N a t o m i a s t w p r z y p a d k u p y t a ń d o t y c z ą c y c h f a k tó w i n t r o s p e k c y j n y c h , r o d z a j u o p i -n i i c z y p r z e k o -n a ń r e s p o -n d e -n t a - j e d -n o s t k o w e p y t a -n i e b a d a c z a J e s t n i e d o s t o s o w a n e wówczas, gdy r e s p o n d e n t n i e ma o p i n i i c z y p r z e k o -nań w i n t e r e s u j ą c e j n a s k w e s t i i . N a le ż y j e d n a k za u w a ż y ć , i ż n i e -d o s t o s o w a n i e je -d n o s tk o w e g o p y t a n i a b a -d a c z a może być u z a l e ż n i o n e od s p o s o b u , w j a k i d o c ie r a m y do t y c h f a k t ó w , a w ię c od s f o r m u ł o -w a nia p y t a n i a -w k -w e s t i o n a r i u s z u - d o t y c z y t o s z c z e g ó l n i e p y t a ń o ' ^ F o r . L u t y ń s k i , P y t a n i e j a k o n a r z ę d z i e . . . , s.. 107.

(9)

o p i n i e re sp o n d e n tó w . Gdy n ie d o s to s o w a n ie z o s t a n i e u ja w n io n e , w w y w ia d zie p o ja w ia s i ę o d p o w ied ź n i e i s t o t n a k o r e k c y jn a , w s k a z u ją c a na z a k w e s tio n o w a n ie p r z e z re s p o n d e n ta z a ło ż e ń p y t a n i a . Gdy n i e -d o s to s o w a n ie n i e z o s t a n i e w w y w ia -d z ie u ja w n io n e - w y s tą p i odpo-w ie d i i s t o t n a - p o c ią g a t o za odpo-w sze z a so b ą b ł ą d I I r o d z a ju - a odpo-w ięc n ie u z a s a d n io n e g o r o z s z e r z e n i a b a d a n e j z b io r o w o ś c i. W prow adzenie k a t e g o r i i " n ie d o s to s o w a n ie " j a k o je d n e g o z p a ra m e tró w p y ta n i o w s k a z u je na n ie c o in n e pojm o w an ie b łę d u o d p o w ie d z i ( c z y b łę d u i n -f o r m a c j i ) n iż t o , j a k i e p r z e w i j a s i ę we w c z e ś n ie j re fe ro w a n y c h p o g lą d a c h s t a t y s t y k ó w , d l a k t ó r y c h b r a k i n f o r m a c j i za w sze s ta n o w i o b ł ę d z i e . D la te g o t e ż z a m i e s t mówić o b ł ę d z i e o d p o w ie d z i, c z y o b ł ę d z i e b ra k u o d p o w ie d z i ( i n f o r m a c j i ) , mówić będ ziem y o z n i e -k s z t a ł c e n i u o d p o w ie d z i ( i n f o r m a c j i ) , p r z y czym o d p o w ie d z i n i e i s -t o -t n e , z w y ją tk ie m o d p o w ie d z i w sk a z u ją c y c h na n i e d o s to s o w a n ie py-t a n i a , s ta n o w ią Je d n o z e ź r ó d e ł t y c h z n i e k s z t a ł c e ń .

"B rak i n f o r m a c j i " J e s t ró w n ie ż p o ję c ie m s z e rs z y m n iż o dpow ie-d z i n i e i s t o t n e . S ta n o w i j e suma: 1 . j e d n o s t e k n i e d o s tę p n y c h , 2 . o d p o w ie d z i n i e i s t o t ń y c h , 3 » b ra k u i n f o r m a c j i spowodowanych p r a c ą koderów i z a sa d a m i budowy k l u c z a kodowego.

W b a d a n ia c h , k t ó r e p r z e p r o w a d z iliś m y , p ie r w s z y z t y c h s k ł a d -n ików ( j e d -n o s t k i -n i e d o s t ę p -n e ) -n i e b y ł p rz e d m io te m n a s z e g o z a i n t e -r e s o w a n ia , gdyż k o n c e n tro w a liś m y s i ę na a n a l i z i e p r o c e s u zdobywa-n i a i zdobywa-n f o r m a c j i , p o c z y n a ją c od m omentu, gdy a n k i e t e r ro z p o c z y n a rozmowę z re s p o n d e n te m , u zy sk a w szy u p r z e d n io je g o z g o d ę . P o d sta w ę d l a t y c h ro zw ażań s ta n o w ił o p o je d y n c z e p y t a n i e . W p r o c e s i e o t r z y -mywania i n f o r m a c j i w w y w ia d zie k w e stio n a riu sz o w y m w y ró ż n io n o n a-s t ę p u j ą c e o g n iw a:

I . S fo rm u ło w a n ie p r z e z b a d a c z a p y t a n i a k w e s tio n a r iu s z o w e g o i d o s ło w n e , b e z b łę d n e w ydrukow anie te g o p y t a n i a w f o r m u la r z u kw es-t i o na riuszow ym .

I I . P r z e k a z a n ie p y t a n i a p r z e z a n k i e t e r a t e k s t i s p o s ó b z a d a -n i a p y t a -n i a re s p o -n d e -n to w i.

I I I . O dpow iedź ( r e a k c j a sło w n a l u b j e j b r a k ) r e s p o n d e n t a . V I. Z a p is o d p o w ie d z i r e s p o n d e n ta dokonany p r z e z a n k i e t e r a , V. K l a s y f i k a c j a o d p o w ie d z i r e s p o n d e n ta dok o n an a p r z e z k o d e ra - i n t e r p r e t a c j a o d p o w ie d z i r e s p o n d e n t a , n a d a n ie j e j w ła śc iw e g o sym bolu i z a l i c z e n i e do o d p o w ie d n ie j k l a s y . V I. E f e k t p o p r z e d n ic h z a b ie g ó w , ja k im j e s t o trz y m a n a i n f o r -m acja l u b j e j b r a k .

(10)

Z a k łó c e n ia na każdym z p o s z c z e g ó ln y c h etap ó w (o d I do V ) p ro c e s u zdobyw ania I n f o r m a c j i mogą spowodować w y stęp o w a n ie braków i n -f o r m a c j i . 0 i l e z d u żą d o z ą p raw d o p o d o b ień stw a można w y k lu czy ć w n a s z y c h b a d a n ia c h w y stęp o w a n ie z a k łó c e ń w I e t a p i e te g o p r o c e s u ( a t o d z i ę k i w ie lo k ro tn e m u s p ra w d z a n iu t e k s t u k w e s t i o n a r iu s z a i porów nyw aniu go z te k s te m p y t a ń ) , o t y l e j e ś l i c h o d z i o d a l s z e e t a p y p raw d o p o d o b ień stw o t o z n a c z n ie m a le je . N e w ra lg ic z n e d l a pow sta pow a n ia z n i e k s z t a ł c e ń i n f o r m a c j i pow y d ają s i ę być e ta p y I I I V p r o -c e s u zdob y w an ia i n f o r m a -c j i , a w ię c p r o c e s i n t e r a k c j i a n k i e t e r a i r e s p o n d e n ta . D la a n a l i z y z n i e k s z t a ł c e ń o d p o w ie d z i wyw ołanych b ra k ie m i n f o r m a c j i p o tr z e b n e b y ło n i e t y l k o s t w i e r d z e n i e , ż e wy-s t ą p i ł y b r a k i i n f o r m a c j i l e c z w wy-s k a z a n ie i c h r o d z a j u , w c e lu ch o -c ia ż b y p o ś r e d n ie g o w n io sk o w an ia o i -c h p rz y -c z y n a -c h i m o ż liw o ś -c ia -c h i c h u s u n i ę c i a . D la te g o t e ż i n s t r u k c j a kodowa z a w i e r a ła t y p o l o g i ę o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h , k t ó r e w e f e k c i e p r o w a d z iły do b ra k u i n -f o r m a c j i . Zanim p r z e jd z ie m y do i c h o p is u - p rz y p o m n ie n ie w k i l k u z d a n ia c h z a s to s o w a n e j p r z e z n a s p r o c e d u r y b a d a w c z e j.

Poniew aż jednym z g łó w n y ch ce ló w n a s z y c h b a d a ń b y ło ś l e d z e n i e p o s z c z e g ó ln y c h s ta d ió w form ow ania s i ę o d p o w ie d z i r e s p o n d e n ta na p y t a n i e k w e s t i o n a r i u s z a , z a s to s o w a n o p e ł n ą r e j e s t r a c j ę m ag n eto fo -nową zachow ań w e rb a ln y c h a n k i e t e r a i r e s p o n d e n ta . 'R e j e s t r a c j a ma-g n eto fo n o w a r z u c i ł a ró w n ież n ie c o ś w i a t ł a na dynam ikę k iero w an eg o p r o c e s u kom unikow ania s i ę t y c h dwu o s ó b w w y w ia d zie s o c j o l o g i c z -nym, co b y ło n ie m o ż liw e p r z y w y k o r z y s ta n iu samego z a p is u bodźców sło w n y ch p o ja w ia ją c y c h s i ę w w y w ia d zie k w e stio n a riu sz o w y m . P rz y -pom nijm y, ż e wywiad k w e s tio n a r iu s z o w y p r z e b i e g a ł w edług z a s a d s to so w a n y c h n a j c z ę ś c i e j w typow ych b a d a n ia c h s o c j o l o g i c z n y c h wyko-r z y s t u j ą c y c h t ę t e c h n i k ę zd o b y w an ia i n f o wyko-r m a c j i . Z achow ania a n k ie -te r ó w ce ch o w a ła z a -te m d a le k o p o s u n i ę t a s t a n d a r y z a c j a , a d y re k ty w y p rz e p ro w a d z e n ia wywiadu k w e s tio n a r iu s z o w e g o n i e p rz e w id y w a ły równ i e ż w y j a ś równ i a równ i a p y ta ń re s p o równ d e równ to w i i s p o równ ta równ ic z równ e g o , równ i e z a l e c a -nego p r z e z i n s t r u k c j ę s o n d o w a n ia . Dodajmy ró w n ie ż , ż e p y t a n i a z a -w a r te -w k -w e s t i o n a r iu s z u n i e b y ły s p e c j a l n i e k o n s tru o w a n e do b a-d a ń w e r y f ik a c y jn y c h , l e c z z o s t a ł y w y brane z e sta n d a rd o w y c h kwe-s t i o n a r i u kwe-s z y w yw iadu, w y k o rzy sty w an y ch j u ż w b a d a n ia c h s o c j o l o -g ic z n y c h , p rz e p ro w a d z a n y c h n i e j e d n o k r o t n i e na p ró b a c h r e p r e z e n t a -ty w n y ch . Do a n a l i z p o św ięc o n y ch b ra k o w i i n f o r m a c j i w y k o rz y sta n o 46 p y t a ń , z t e g o do p o g łę b io n y c h a n a l i z w e ry f ik a c y jn y c h - 1 4 .

(11)

Na e t a p i e o p ra c o w a n ia c a ł y m a t e r i a ł sło w p y z a r e j e s t r o w a n y na ta ś m ie m ag n etofonow ej z o s t a ł p r z e p i s a n y d o s ło w n ie , ł ą c z n i e z z a - r e js tr o w a n ie m p rz e rw w w y w ia d zie i d ł u g o ś c i t y c h p r z e r w . I n s t r u k -c j a kodowa z o s t a ł a zbudow ana t a k , aby m o ż liw ie n a j p e ł n i e j odtw o-rz y ć p r z e b i e g p r o c e s u i n t e r r o g a c j i z u w z g lę d n ie n ie m e w e n tu a ln y c h z a k łó c e ń w o d p o w ie d z ia c h re s p o n d e n tó w , d o d a tk o w y c h , n i e zaw sze z w ią z a n y c h z p y ta n ie m , i c h w ypow iedzi o r a z to w a r z y s z ą c y c h tym p ro c eso m błędów a n k i e t e r s k i c h . W ydaje nam s i ę , i ż i n s t r u k c j a kodowa z a w i e r a j ą c a w s tę p n e s z c z e g ó ło w e t y p o l o g i e zachow ań re s p o n d e n tów i a n k i e t e r a u w z g lę d n iła w s z y s t k ie i e t o t n e c e c h y i a s p e k ty n i e -zw y k le z ło ż o n e g o p r o c e s u o d p o w ia d a n ia n a p y t a n i e k w e s t i o n a r iu s z a .

V t r a k c i e k o d o w a n ia , o p i e r a j ą c s i ę na z a p i s i e a n k i e t e r a doko-nanym w k w e s t io n a r iu s z u i r e j e s t r a c j i m a g n e to fo n o w e j, w y ró ż n iliś m y dwa poziom y k l a s y f i k a c j i o d p o w ie d z i na t o samo p y t a n i e k w e s tio -n a r i u s z a .

P ie rw s z y z t y c h poziomów n az w aliśm y "poziomem a n k i e t e r a " . Ko-d e r , j a k w s ta n d a rd o w y c h b a d a n ia c h s o c j o l o g i c z n y c h , dokonyw ał k l a s y f i k a c j i o d p o w ie d z i na p y t a n i e k w e s t i o n a r iu s z a w y k o rz y s tu ją c w y łą c z n ie d a n e z z a p is u a n k i e t e r a z a w a r te w k w e s t i o n a r iu s z u .

. D ru g i z t y c h poziomów n az w aliśm y z k o l e i "poziomem k o d e r a " . K l a s y f i k a c j i o d p o w ie d z i na t o samo p y t a n i e ró w n ie ż dokonyw ał ko-d e r , a l e o p i e r a j ą c s i ę na in f o r m a c j a c h u tr w a lo n y c h na ta ś m ie ma-g n e to fo n o w e j. "Poziom k o d e r a " b y ł schem atem w ielo elem en to w y m , w k tó ry m m i e ś c i ł y s i ę j A. A n a liz a błędów p o p e łn io n y c h p r z e z a n k i e t e r a p r z y o d c z y ty -w aniu p y t a n i a k -w e s t i o n a r i u s z a re s p o n d e n to -w i. B. C h a r a k te r y s ty k a k o le j n y c h r e a k c j i r e s p o n d e n ta w p r o c e s i e d o c h o d z e n ia do o s t a t e c z n e j o d p o w ie d z i na p y t a n i e k w e s t i o n a r i u s z a . P o le g a ło t o na r e j e s t r o w a n i u wymiany k o l e jn y c h p rz e k a z ó w a n k i e t e -r a i -r e s p o n d e n t a , re g u lo w a n y c h o c z y w iś c ie p r z e z d y re k ty w y z a w a r te w i n s t r u k c j i a n k i e t e r s k i e j . Z g o d n ie z n i ą a n k i e t e r mógł d w u k ro t-n i e p o w tó rz y ć p y t a t-n i e , w p rz y p a d k u r e a k c j i re s p o t-n d e t-n ta w s k a z u ją -cy c h na k ło p o ty i n t e r p r e t a c y j n e , p r z e w id z ia n e w i n s t r u k c j i . C. R o d z a j, w a r to ś ć o s t a t e c z n i e k w a lif ik o w a n e j o d p o w ie d z i r e s -p o n d e n ta . I n s t r u k c j a k o d e r s k a z a w i e r a ł a s z c z e g ó ło w e t y p o l o g i e odn o s z ą c e s i ę zarów odno do o d p o w ie d z i k la s y fik o w a odn y c h p r z e z k o d e r a j a -ko n i e i s t o t n e , j a k i do o d p o w ie d z i k la s y fik o w a n y c h j a k o i s t o t n e . W p ierw szy m p r z y p a d k u c h o d z i ł o o w s k a z a n i e na t y p o d p o w ie d z i n i e -i s t o t n e j , w d ru g im z a ś o w a r t o ś ć m e r y t o r y c z n ą o d p o w ie d z i i s

(12)

-t o -t n e j . W i n s t r u k c j i kodow ej w id z ie liś m y n a s t ę p u j ą c e r o d z a j e o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h :

1) m ilc z e n ie }

2

) w ypow iedź bez s e n s u , n i e na te m a t ; 3) o d p ow iedź k o r e k c y jn a ; 4 ) odp o w ied ź c z ę ś c io w a ; 5 ) odmowa o d p o w ie d z i; 6) V,'s k a z a n i e p r z e z re s p o n d e n ta J e d y n ie na num er p u n k tu k a f e -t e r i i , z a m ia s -t p o w -tó rz e n ia Je g o -t r e ś c i ; 7 ) p ro ś b a o p o w tó rz e n ie p y t a n i a ;

e)

w ypow iedzi ś w ia d c z ą c e w p ro s t o t r u d n o ś c i a c h z e zro z u m ie n ie m p y t a n i a l u b sfo rm u ło w a n ie m o d p o w ie d z i.

D. A n a liz a błęd ó w a n k i e t e r a p o p e łn ia n y c h p r z y z a p is y w a n iu w k w e s ti o n a r iu s z u o d p o w ie d z i r e s p o n d e n ta .

I I . R o d z a je r e a k c j i re sp o n d e n tó w p ro w a d z ą c e do b ra k u i n f o r m a c j i R ola n a g r a n i a m agnetofonow ego w u s t a l a n i u braków I n f o r m a c j i

W ym ienione u p r z e d n io r o d z a j e r e a k c j i r e s p o n d e n ta s ta n o w ią c e o d p o w ie d z i n i e i s t o t n e i p ro w a d ząc e do b ra k u I n f o r m a c j i w ybrane z o

-s t a ł y n a p o d -s ta w ie a n a l i z y wyników p i l o t a ż y p o g łę b io n y c h p r z e p r o -w adzonych -w Z a k ła d z ie M e to d o lo g ii I F i S PAN -w Ło d z i i wyników z w c z e ś n ie j p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń w e r y f ik a c y jn y c h we W łocław ku. Ko-d o w a n ie p o t w i e r Ko-d z i ł o , że t y p o l o g i a obejm ow ała w s z y s t k ie o Ko-d p o w ie Ko-d z i n i e i s t o t n e , j a k i e w y s t ą p i ł y w n a s z y c h b a d a n ia c h . Ś w iad cz y ć t o może n i e t y l e o j e j p o p ra w n o ś c i, i l e o s z e ro k im z a k r e s i e p o s z c z e g ó ln y c h J e j elem en tó w . O d n o si s i ę t o p r z e d e w sz y stk im do p u n k tu 2 (w ypo-w ie d ź bez s e n s u , n i e na t e m a t} i p u n k tu 8 (w y p o w ie d zi ś w ia d c z ą c e w p ro s t o t r u d n o ś c i a c h z e z ro z u m ie n ie m p y t a n i a l u b sform u ło w an iem o d p o w i e d z i ) . S z c z e g ó l n ie p u n k t 8 t o k a t e g o r i a d o ść pojem na i n i e -je d n o r o d n a , Z a l i c z a n e t u b y ły d l a p r z y k ła d u zarów no r e a k c j e ty p u

" n ie rozum iem te g o p y ta n ia '* , " n ie wiem o co t u c n o d z i" J a k i r e -a k c j e " n i e wiem j -a k t o p o w ie d z ie ć " c z y " n i e w iem ", " tr u d n o p o w ie-d z i e ć ” i " . i i e mam z d a n i a ” w p y t a n i a c h o o p i n i e . P r z y j ę t o , ż e podstawowym k r y t e r i u m ł ą c z e n i a t y c h ró ż n o ro d n y c h s k ą d i n ą d wypowie-d z i j e s t s y g n a liz o w a n a b e z p o ś r e wypowie-d n i o p r z e z r e s p o n wypowie-d e n t a , a n i e i n -t e r p r e -t o w a n a p r z e z k o d e r a -t r u d n o ś ć j a k ą s -t w a r z a -t r e ś ć cz y forma p y t a n i a l u b s f o r m u ł o w a n ie o d p o w ie d z i na n i e . P u n k t 2 t y p o l o g i i

(13)

o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h o bejm ow ał ró w n ież b a rd z o z ró ż n ic o w a n e r e a k c j e re sp o n d e n tó w . K ry te riu m Je g o w y r ó ż n ie n ia b y ło ig n o ro w a n ie p r z e z r e s p o n d e n ta - św ia d o m ie l u b w e f e k c i e b ra k u w ie d z y , b ra k u m o ż liw o ś c i c z y t e ż obawy - p r o b l e m a ty k i , k t ó r e j d o t y c z y ł o p y t a -n i e . K o le jn y w y ró ż n io n y p r z e z n a s ty p r e a k c j i n i e i s t o t n y c h t o od-p o w ie d z i k o r e k c y j n e , k w e s t io n u ją c e z a ł o ż e n i a p y t a n i a co do i s t -n i e -n i a fa k tó w , o k t ó r y c h chcemy u z y s k a ć i n f o r m a c j ę , b ą d ź o d r z u c a - J ą c e w a r u n k i w p y t a n i a c h h ip o t e t y c z n y c h . W y ró ż n ie n ie t e j k a t e g o r i i m ia ło na c e lu s p r a w d z e n ie , j a k c z ę s t o o d p o w ied ź r e s p o n d e n ta u ja w -n i a -n ie d o s to s o w a -n ie p y t a -n i a i w e f e k c i e , ja k k o lw ie k p ro w a d z i do b ra k u i n f o r m a c j i , t o Je d n a k n i e pow oduje i c h z n i e k s z t a ł c e n i a . Wy-j a ś n i e n i a wymaga ró w n ież p u n k t 4 - o d p o w ied ź c z ę ś c io w a . Obejmował on dwa r o d z a j e r e a k c j i . P ie rw s z y z n i c h s t a n o w i ł y o d p o w ie d z i c z ę -ś c io w e " f o rm a ln e * , a p o j a w i a ł y s i ę o n e w ów czas, g d y w p y t a n i a c h z k e f e t e r i ą l u b s k a l ą o d p o w ied ź r e s p o n d e n ta w sk a z y w a ła , do k t ó r e j g ru p y m o ż liw o ś c i l u b c z ę ś c i s k a l i można j ą z a l i c z y ć , a l e n i e można b y ło u s t a l i ć , k t ó r ą k o n k r e tn i e m o żliw o ść r e s p o n d e n t w y b ra ł ( p p . gdy w p y t a n iu m ając do wyboru m o ż liw o ś c i " z d e c y d o w a n ie t a k " , " r a -c z e j t a k * , " r a c z e j n i e * , "z d e c y d o w a n ie n i e " - r e s p o n d e n t odpo-w ia d a ł * ta k * l u b " n i e " ) . D ru g i tym o d p o w ie d z i c z ę ś c io w y c h można nazw ać " m e ry to ry c z n y m i" - a w ięc t a k i e r e a k c j e , k t ó r e w sk az y w ały , iż r e s p o n d e n t u s to s u n k o w a ł s i ę t y l k o do fra g m e n tu z j a w i s k a , k t ó r e b a d a c z a i n t e r e s u j e w danym p y t a n i u . D la p r z y k ła d u o d p o w i e d z ią n i e i s t o t n ą c z ę ś c i o w ą w p y t a n i u o z a d o w o l e n i e z p r a c y b y ło odpo-w ie d ź r e s p o n d e n t a *z zarobków t o J e s t e m r a c z e j z a d o w o lo n y " . Uwa-żam bowiem, ż e u z n a n i e t e j o d p o w ie d z i z a i s t o t n ą , a w ię c z a p r z y -n o s z ą c ą i -n f o r m a c j ę p o s z u k iw a -n ą p r z e z b a d a c z a , m ożliw e j e3t t y l k o wówczas, j e ż e l i uzyskamy p r z y n a j m n i e j p o t w i e r d z e n i e , ż e d l a r e s -p o n d e n t a z a d o w o l e n i e z -p r a c y o g r a n i c z a s i ę w y ł ą c z n i e do z a d o w o le -n i a z zarobków . P u n k t 5 t y p o l o g i i o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h m ia ł grupow ać r e a k c j e re s p o n d e n tó w w p r o s t o d m a w ia ją c y c h u d z i e l e n i a od-p o w i e d z i na d a n e od-p y t a n i e . P u n k t 6 t e j t y p o l o g i i g ru p o w a ł r e a k c j e t y c h r e s p o n d e n tó w , k t ó r z y po o d c z y t a n i u p y t a n i a z a w i e r a j ą c e g o s k a l ę l u b t e ż k a f e t e r i ę o d p o w i e d z i , n i e p o w t a r z a j ą c t r e ś c i wy-b r a n e j p r z e z s i e wy-b i a m o ż l i w o ś c i , w y m i e n i a l i w y ł ą c z n i e j e j numer. Można bowiem p r z y j ą ć , i ż e le m e n ta rn y m s p ra w d z ia n e m t e g o , ż e r e -s p o n d e n t z a p a m i ę t a ł t r e ś ć p y t a n i a , z r o z u m i a ł j e , j e s t p o w t ó r z e n i e z d a ń b ę d ą c y c h o d p o w ie d z ia m i n a d a n e p y t a n i e . W r e s z c ie p u n k t . 7 obejm ował s fo rm u ło w a n e e x p l i c i t e p r o ś b y o p o w t ó r z e n i e p y t a n i a .

(14)

R o d z a je r e a k c j i n i e i s t o t n y c h C zas

w y s t ą p i e n ia r e a k c j i . n i e i s t o t n e j

odp o w ied ź odmowa w sk ez a-

n i e na n r pun-k t u pun- ka-f e t e r i i C6) p ro ś b a tr u d n o -ś c i z e z r o z u -m ienie-m p y t a n i a Suma Suma m ilc z e -n i e CD bez s e n s u , n i e na te m a t ( 2 ) K orek-c y jn a ( 3 ) c z ę ś -ciow a ( 4 ) ' odpo-w ie d z i t ( 5 ) 0 powt ó r z e -n i e p y t a -n i a ( 7 ) o d p o w ie d z i n i e i s t o t -n y c h ( 1 - 8 ) w s z y s t-k i c h odpo-w ie d z i Po p ie rw sz y m N 192 295 197 608 2 214 116 588 2212 9064 o d c z y ta n iu p y t a n i e % 8 ,6 7 1 3 ,3 3 8 ,9 0 2 7 ,4 8 0 , 0 9 ,5 8 5 ,2 4 2 6 ,5 8 100 1 4 ,4 100 Po d ru g im N 19 33 18 85 4 37 7 119 322 2212 o d c z y ta n iu p y t a n i a * 5 ,9 0 1 0 ,2 4 5 ,5 9 2 6 ,3 9 1 ,2 1 1 ,4 9 2 ,1 7 6 1 ,8 0 100 1 4 ,5 100

(15)

T a b e la 1 i l u s t r u j e r o z k ła d p o s z c z e g ó ln y c h ro d z a jó w o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h w k o le jn y c h f a z a c h p r o c e s u i n t e r r o g a c j i . N a le ż y z a -u w aży ć, ż e d z i ę k i n a g r a n iu m agnetofonowem u można p r z e d s t a w i ć . r o z k ła d y ty c h o d p o w ie d z i zarów no w ów czas, gdy s ą " o n e r e a k c j ą r e s p o n d e n ta " p o p ierw szy m o d c z y ta n iu p y t a n i a , J a k i w ów czas, gdy s ta n o w ią o n e d r u g ą r e a k c j ę r e s p o n d e n ta j u ż po d ru g im o d c z y ta n i u p y t a n i a l u b p rz e p ro w a d z e n iu so n d a ż u p r z e z a n k i e t e r a . Dane w t a -b e l i w s k a z u ją , ż e p r z y j ę t y p o d z i a ł ro d z a jó w o d p o w ie d z i n i e i s t o t -ny ch ma sw o je e m p iry c z n e u z a s a d n i e n i e . N a jw ię k s z e . z a s t r z e ż e n i a b u d z i k a t e g o r i a 5 , g d z i e w y s tę p u je z u p e ł n i e n ie z n a c z n a i l o ś ć p rz y p ad k ó w , tr u d n o je d n a k z a l i c z y ć j e do k t ó r e j k o l w i e k z p o z o -s t a ł y c h k a t e g o r i i . S t r u k t u r a p ro c e n to w a p r z e d s ta w io n y c h d a n y c h s y g n a l i z u j e n ie ró w n o m ie rn y sp a d e k i l o ś c i o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h w w yniku p o w tó rn e g o z a d a n ia p y t a n i a . Po p i e r w s z e j o d p o w ie d z i n i e i s t o t n e j p o z o s t a j e j e s z c z e 14,59» t a k i c h o d p o w ie d z i. N a jw o ln ie j m a le je i l o ś ć o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h s y g n a l i z u j ą c y c h k ło p o ty z e z ro z u m ie n ie m p y t a n i a lu b sfo rm u ło w a n ie m o d p o w ie d z i. W ydaje s i ę t o o c z y w i s te , gdyż- t a k a t e g o r i a o d p o w ie d z i s ta n o w i n a j t r u d n i e j s z e do w y elim in o w an ia' ź r ó d ło b ra k u i n f o r m a c j i . Czy je d n a k b a d a c z e p o w in n i d ą ż y ć do c a łk o w ite g o w y e lim in o w a n ia o d p o w ie d z i n i e i s t o t -nych? Czy b r a k i i n f o r m a c j i s ta n o w ią w a rt ro z w a ż e n ie p ro b le m ? Po-zytyw na o d p o w ie d i na t e p y t a n i a j e s t k o n se k w e n c ją p r z y j ę t e g o p r z e z n a s p o g lą d u , ż e w sta n d a ry z o w a n y c h b a d a n ia c h s o c j o l o g i c z -n ych bez w zg lęd u -na t o , ja k im z a g a d n ie n io m s ą p o ś w ię c o n e , może w y s tą p ić n ie a d e k w a tn o ś ć k a t e g o r i i p o ję c io w y c h , z a pomocą k tó r y c h o p i s u j e i n t e r e s u j ą c e go z ja w is k o b a d a c z , do schem atów p o j ę c i o w y c h r e s p o n d e n ta . N ie a d e k w a tn o ść t a może m ieć r ó ż n e k o n se k w e n c je d l a w a r t o ś c i o d p o w ie d z i r e s p o n d e n t a . W arto z a te m . J a k 3 i ę z d a j e , w y o d rę b n ić n a j b a r d z i e j typow e w a r i a n ty p o s tę p o w a n ia r e s p o n d e n ta w t a k i e j s y t u a c j i , o i l e o c z y w iś c ie r e s p o n d e n t ową n ie a d e k w a t-n o ść j a k o ś s o b i e u św ia d o m i. W a ria n ty t e z o s t a ł y w y ró ż n io n e z e w zg lęd u na o s t a t e c z n y e f e k t je g o o d p o w ie d z i. P i e r w s z y w a r i a n t o b e j m u j e s y t u a c j e , w k t ó r y c h r e s p o n d e n t u d z i e l a j ą c o d p o w ie d z i na p y t a n i e k w e s t i o n e r i u s z a b ez w ię k sz y c h , t r u d n o ś c i p o r u s z a s i ę w o b r ę b i e sch e m a tu p o j ę c io w e g o pro p o n o w a n e-go p r z e z b a d a c z a , c ż y l i na co d z i e ń m y ś l i o r z e c z y w i s t o ś c i s p o -ł e c z n e j w t a k i c h samych l u b b a r d z o p o d o b n y ch k a t e g o r i a c h , b ą d i p o t r a f i p r z e ł o ż y ć w ła s n y i s p e c y f i c z n y - j e g o z d a n ie m - s p o s ó b w i d z e n i a r z e c z y w i s t o ś c i s p o ł e c z n e j na j ę z y k , któryr.i p o s ł u j , u j e s i ę

(16)

w p y ta n iu b a d a c z . W e f e k c i e r e s p o n d e n t t a k i n a j c z ę ś c i e j , choć n i e z a w s z e , u d z i e l a o d p o w ie d z i w k a t e g o r i a c h p rz e w id z ia n y c h w p y t a n i u . Ten w a r ia n t p o s tę p o w a n ia r e s p o n d e n ta j e s t n a j k o r z y s t n i e j s z y d l a b a d a c z a , gdyż s tw a r z a n a jw ię k s z e p ra w d o p o d o b ie ń stw o , t e odp o w ied ź p r z y n i e s i e b ad a czo w i p ra w id ło w ą p o sz u k iw a n ą i n f o r m a c j ę , o d z w ie r -c i e d l a j ą -c ą r z e -c z y w i s ty s t a n r z e -c z y . Dodajmy J e d n a k od r a z u , ż e w a r i a n t t a k i z d a r z a s i ę stoeunkow o rz a d k o .

D ru g i w a r i a n t p o s tę p o w a n ia r e s p o n d e n t a , naszym zd a n ie m n a j c z y s t s z y , s z c z e g ó l n i e o d n o s i s i ę do p y ta ń z a m k n ię ty c h o g r a n i c z a j ą -c y -c h z a d a n i e r e s p o n d e n ta do w yboru j e d n e j l u b k i l k u m o ż liw o ś -c i od-p o w i e d z i . O bejm uje o n s y t u a c j e , w k t ó r y c h r e s p o n d e n t z ró ż n y c h p r z y c z y n ( n i e c h ę ć do z a s ta n a w i a n i a s i ę , b r a k p rz e m y ś le ń na t e m a t , k t ó r y j e s t p rz e d m io te m p y t a n i a , cz y b ra k u m i e j ę t n o ś c i p r z e ł o ż e n i a r e f l e k s j i p o to c z n e j na ję z y k i sc h e m a t rozum o w an ia, ja k im p o s łu g u -j e s i ę b a d a c z w p y ta n i u k w e s t i o n a r i u s z a ) n i e -j e s t w s t a n i e s p r o -s t a ć z a d a n i u p o staw ionem u p r z e z b a d a c z a . W e f e k c i e r e s p o n d e n t p o d d a j e s i ę wymaganiom narzuconym p r z e z b a d a c z a i u d z i e l a o dpow ie-d z i w k a t e g o r i a c h p r z e z n ie g o z a p ro p o n o w an y c h , je d n a k ż e o d p o w ied ź t a , ja k k o lw ie k p r z y n o s i o d p o w ied ź p o s z u k iw a n ą , gdyż j e s t odpo-w i e d z ią i s t o t n ą , f a k t y c z n i e n i e o d z w i e r c i e d l a r z e c z y w is ty c h p r z e -ko n ań r e s p o n d e n t a , n i e j e s t w ięc o d p o w ie d z ią t r a f n ą , p r z y n o s z ą c ą in f o r m a c j ę p ra w d z iw ą . O pisyw any w a r i a n t z a g r a ż a w a r t o ś c i d an y c h u z y sk iw a n y c h w b a d a n ia c h k w e s tio n a r iu s z o w y c h , u j a w n ie n i e bowiem, i ż o d p o w ied ź i s t o t n a n i e j e s t o d p o w ie d z ią t r a f n ą wymaga s to s o w a -n i a s p e c j a l -n y c h p r o c e d u r w e r y f ik a c y j-n y c h l u b w o s t a t e c z n o ś c i t e c h n i k g ł ę b o k i e g o so n d a ż u ( n p . p y t a n i e o t w a r t e w y s tę p u je w kwe-s t i o n a r i u kwe-s z u po p y t a n i u zam kniętym w r o d z a ju “d la c z e g o P a n t a k uw aża"? i t p . ) . P r a k ty k a b a d a ń s o c j o l o g i c z n y c h dow odzi j e d n a k , ż e n aw et po t a k p r o s t e s p o s o b y , j a k w y k o rz y sty w a n ie ja k o “w e r y f ik a t o r a “ p y t a n i a o tw a r te g o ż ą d a ją c e g o n a r r a c j i , s i ę g a s i ę s to s u n ik o -wo r z a d k o .

T r z e c i z a n a l i t y c z n i e w y ró ż n io n y c h w a ria n tó w p o s tę p o w a n ia r e -s p o n d e n t a o p i e r a -s i ę na t a k i c h -sam ych lu b podobnych p r o c e s a c h i m echanizm ach d o c h o d z e n i a do o d p o w ie d z i na p y t a n i e k w e s t i o n a r iu s z a j a k w w a r i a n c i e d r u g im , r ó ż n i s i ę jedn ak o w o ż od n ie g o e fe k te m od -p o w i e d z i . R e s p o n d e n t bowiem u d z i e l a o d p o w ie d z i n i e i s t o t n e j n i e z g a d z a j ą c s i ę np. na p o s ł u g i w a n i e s i ę te r m i n a m i l u b zw ro tam i u ży -t y m i p r z e z b a d a c z a w p y -t a n i u i dąży do -t e g o , by t e n n i n y tam z a -w a r t e z a s t ą p i ć i n n y a i , b a r d z i e j d o sto so w an y m i do j e g o nawyków j ę

(17)

-zykow ych l u b sposobów m y ś le n ia o r z e c z y w i s t o ś c i 1 5 . O p isa n a w yżej s y t u a c j a j e s t b a rd z o w y r a z i s t a , a l e z d a r z a s i ę na o g ó ł rz a d k o . Z n a c z n ie c z ę ś c i e j n a to m ia s t r e s p o n d e n t u d z i e l a o d p o w ied z i, i s t o t -n e j , poniew aż n i e j e s t w s t a n i e p o r a d z i ć s o b i e z p y ta n ie m b ąd ź z e w zg lęd u na Je g o tr u d n o ś ć s t r u k t u r a l n o - z a d a n i o w ą ( k o n ie c z n o ś ć dokonyw ania ró ż n o ro d n y c h o p e r a c j i na a l t e r n a t y w a c h ) b ą d ź z e w z g lę-du na t r u d n o ś o i p o ję c io w e . P a r a d o k s a ln e , ż e t r z e c i w a r ia n t po-s tę p o w a n ia re po-s p o n d e n ta j e po-s t z n a c z n ie b a r d z i e j k o r z y po-s tn y d la b a d a -c z a z p u n k tu w id z e n ia r z e t e l n o ś -c i i n f o r m a -c j i u z y sk iw a n y -c h w b a d a -n i a c h , w s k a z u je bowiem b e z p o ś r e d n io na k ło p o ty r e s p o n d e n ta p o j a -w ia ją c e s i ę p r z y u d z i e l a n i u o d p o -w ie d z i n a p y t a n i e k w e s t i o n a r iu s z a i co n a j w a ż n i e j s z e , p o zw ala w yelim inow ać i n f o r m a c j e n ie p ra w d z iw e , k t ó r e w w yżej o p isan y m w a r i a n c i e d ru g im mogą p r z e n i k n ą ć do d a l s z e -go o p ra c o w a n ia " z a r a ż a j ą c " n i e j a k o c a ły z b i ó r u z y sk a n y c h i n f o r -m a c ji p ra w d z iw y c h , w y s tę p u ją c w raz z n im i w s t a t y s t y c z n y c h k o re -l a c j a c h . Na m a r g in e s i e zauważmy, ż e p o ru s z o n a t u t a j w skaźnikow a f u n k c ja o d p o w ie d z i ty p u " n ie w iem ", " tr u d n o p o w ie d z ie ć " d l a o ce n y o p e r a ty w n o ś c i p y t a n i a d l a d a n e j- z b i o r o w o ś c i re sp o n d e n tó w n i e j e s t w yko rzy sty w an a n i e s t e t y p r z e z b a d a c z y i c z a sa m i n aw et b a rd z o uważ-na l e k t u r a p r a c e m p iry c z n y c h n i e p o zw ala o d n a le ź ć z g u b io n y c h w o p ra c o w a n iu s ta t y s ty c z n y m pojem nych n i e r a z k a t e g o r i i " n i e w iem ", " n i e rozum iem ", " tr u d n o p o w ie d z ie ć " , " n i e mam z d a n i a " , a w y d aje s i ę , ż e z a g u b ie n ie owych l i c z e b n o ś c i rz a d k o odbywa s i ę p o za ś w ia d o m o śc ią b a d a c z a .

D a ls z ą k o n se k w e n c ją za ry so w an e g o w yżej s ta n o w is k a j e s t p rz e k o -n a -n i e , ż e ró w n ie ważną sp ra w ą w p rz y p a d k u p o j a w ie n ia s i ę braków i n f o r m a c j i , obok i c h i l o ś c i , j e s t f a k t , ż e s ta n o w ią one j a k gdy-by w ie r z c h o łe k g ó ry lo d o w ej - n i e r z e t e l n o ś c i , n ie p ra w d z iw o ś c i o d p o w ie d z i. S z e r z e j z a g a d n i e n i e t o z o s t a n i e omówione w r o z d z i a l e IV a r t y k u ł u . N a to m ia s t j e ż e l i c h o d z i o i l o ś ć braków i n f o r m a c j i w n a s z y c h b a d a n ia c h , t o j e s t ona ró ż n a w z a l e ż n o ś c i od p u n k tu w id z e n ia . P rzypom nę, ż e a n a l i z a u z y sk iw a n y c h o d p o w ie d z i prow a-d zo n a b y ła na a-dwóch p o zio m ac h . P ie rw s z y z n ic h k o n c e n tr o w a ł s i ę 15 R a p o rt z p i l o t a ż u do b ad ań K. J a n i с к i e j , J . К o - r a l e w i c z Z ę b i к , К, M, S ł o m с z у ń s к i e g o , P sy -c h o s p o łe -c z n e k o n se k w e n -c je s y t u a -c j i p r a -c y , Z a k ła d M e t o ^ o l o n i d ań S o c jo lo g ic z n y c h I F i S PAN, s . 9 . O p isa n a s y t u a c j a d o t y c z - : n ie a d e k w a tn o ś c i p y t a n i a do a p a r a t u r y p o j ę c i o w e j , w ' J a k i e j r e s p o n -d e n t w y ró ż n ia i k l a s y f i k u j e r z e c z y w i s to ś ć .

(18)

na o p i s i e k w a l i f i k a c j i o d p o w ie d z i dokonyw anych p r z e z k o d e r a , k tó -ry w sw ej p r a c y o p i e r a ł s i ę w y łą c z n ie na z a p i s i e dokonywanym p r z e z a n k i e t e r a . M iało t o na c e l u odw zo ro w an ie s y t u a c j i ty p o w e j d l a s ta n d a rd o w y c h b ad a ń s o c j o l o g i c z n y c h . Wówczas k o d e r i b a d a c z w n ie w ie lk im J e d y n i e s t o p n i u k o n t r o l u j ą sp û ào b y dokonyw ania te g o z a -p i s u w -p y t a n i a c h z a m k n ię ty c h o r a z sto s o w a n e na g o rą c o p r z e z an -k i e t e r a -k r y t e r i a i n t e r p r e t a c j i w ypow iedzi re s p o n d e n ta w p y t a n i a c h o tw a r ty c h ( p r z y z a p i s i e r e la c j o n u j ą c y m ) , p r z y czym p ro b le m g r a n i c i n t e r p r e t a c j i o d p o w ie d z i re s p o n d e n ta d o ty c z y n i e t y l k o p y ta ń o tw a r ty c h ż ą d a ją c y c h o d p o w ie d z i w f o r m ie n a r r a c j i , l e c z t a k ż e py-t a ń z a m k n ię py-ty c h . W t y c h o s t a t n i c h bowiem r e s p o n d e n c i w sw o ic h od-p o w ie d z ia c h w w ie lu od-p rz y od-p a d k a c h c a łk o w ic i e l u b c z ę ś c io w o i g n o r u j ą k a t e g o r i e o d p o w ie d z i p r z e w id z ia n e p r z e z b a d a c z a , o d p o w ia d a ją c w ła -snym i sło w a m i, "poza k a f e t e r i ą " . N a łe ży j e s z c z e d o d a ó , ż e - J a k dow odzi p r a k ty k a - a n k i e t e r z y w sta n d a rd o w y c h b a d a n ia c h s o c j o l o -g ic z n y c h " d o in te r p r e to w y w u ją " na o g ó ł o d p o w ie d z i, p r z y p i s u j ą c k w a l i f i k a c j e o d p o w ie d z i i s t o t n e j n aw et ty m , k t ó r e w n ie w ie lk im s t o p n i u ś w ia d c z ą o i c h z w ią z k a c h z s y t u a c j ą problem ow ą p y t a n i a . Tego r o d z a ju t e n d e n c j a j e s t tym b a r d z i e j praw d o p o d o b n a, im m n iej p r e c y z y jn e s ą k r y t e r i a k w a l i f i k a c j i o d p o w ie d z i na p y t a n i e k w e s tio -n a r i u s z a , a w ięc p r z e d e w sz y stk im w s y t u a c j i , k ie d y p y t a n i e kwe-s t i o n a r i u kwe-s z o w e n i e j e kwe-s t p o w ią z a n e z jed n o kwe-stk o w y m p y ta n ie m b a d a c z a , c z y t e ż - co ró w n ie ż s i ę z d a r z a - z p y ta n ie m problemowym . Wynika t o z ro z p o w sz e c h n io n e g o w śród s o c jo lo g ó w p r z e k o n a n i a , ż e do p r o -w a d zen ia b a d a ń em p iry c zn y ch -w y s t a r c z a ją c y j e s t j e d y n i e k w e s tio -n a r i u s z wywiadu l u b a -n k i e t y -n i e p o p rz e d z o -n y s z c z e g ó ło w ą k o n c e p c ją b a d a ń .

D o c ie k a n ie pow yższe s k ł a n i a j ą do sfo rm u ło w a n ia h i p o t e z y , i ż o p i e r a j ą c s i ę na i n t e r p r e t a c j i z a p is u a n k i e t e r a k o d e r z y z n a c z n i e m n iej o d p o w ie d z i z a l i c z ą do n i e i s t o t n y c h n i ż w ów czas, gdy p o d sta w ę k l a s y f i k a c j i o d p o w ie d z i s ta n o w ić b ę d z ie a n a l i z a n a g r a n i a m agneto-fonow ego. D o p ie ro bowiem d y s p o n u ją c n a g r a n ie m , można ś l e d z i ć w s z y s tk ie a s p e k ty i n t e r r o g a c j i w ażne d l a o s t a t e c z n e g o e f e k t u od-p o w i e d z i , n p . w skaz ać na b łę d y p o p e ł n i a n e p r z e z a n k i e te r ó w , o d -notować u b o c z n e w ą t k i w kom unikow aniu s i ę i t p . D la p o tw ie r d z e n ia t e j h i p o t e z y n a l e ż y z a n a l i z o w a ć r o z k ła d y w a r t o ś c i n a s t ę p u ją c y c h z m iennyc h:

1 . K l a s y f i k a c j a o d p o w ie d z i dokonywana na p o d s t a w i e z a p i s u an-k i e t e r a w an-k a t e g o r i a c h i s t o t n a - n i e i s t o t n a .

(19)

2 . K l a s y f i k a c j a o d p o w ie d z i dokonywana na p o d s ta w ie n a g r a n ia w k a t e g o r i a c h i s t o t n a - n i e i s t o t n a . 3 . P o ró w n a n ie e fe k tó w obu k l a s y f i k a c j i z a pomocą n a s tę p u ją c y c h w ariantów » a ) k l a s y f i k a c j a dokonana z o s t a ł a na p o d s ta w ie z a p is u a n k ie -t e r a i w e f e k c i e u zy sk a n o o d p o w ied ź n i e i s -t o -t n ą (O N I) o r a z na pod-s t a w i e n a g r a n ia i w e f e k c i e u zy pod-sk a n o o d p o w ied ź ró w n ie ż n i e i s t o t n ą (O N l)j b ) k l a s y f i k a c j a dokonana z o s t a ł a na p o d s ta w ie z a p is u a n k ie -t e r a i w e f e k c i e u zy sk a n o o d p o w ied ź n i e i s -t o -t n ą (O N I) i na p o d s t a -w ie n a g r a n i a , a l e w e f e k c i e u z y sk a n o o d p o w ied ź i s t o t n ą ( O l ) j c ) k l a s y f i k a c j a dokonana z o s t a ł a na p o d s ta w ie z a p is u a n k ie -t e r a i w e f e k c i e u z y sk a n o o d p o w ied ź i s -t o -t n ą ( 0 1 ) i na p o d s ta w ie n a g r a n i a , a l e w e f e k c i e u z y sk a n o o d p o w ied ź n i e i s t o t n ą (O N I) d ) k l a s y f i k a c j a dok o n an a z o s t a ł a na p o d s ta w ie z a p i s u a n k i e -t e r a i w e f e k c i e u z y sk a n o o d p o w ied ź i s -t o -t n ą ( 0 1 ) i na p o d s ta w ie n a g r a n ia i w e f e k c i e u z y sk a n o ró w n ie ż o d p o w ied ź i s t o t n ą ( O l ) . 4 . P o ró w n a n ie e fe k tó w obu t y c h k l a s y f i k a c j i w k a t e g o r i a c h zg o d n e - n ie z g o d n e . W yniki u z y s k a n e w n a s z y c h b a d a n ia c h p o t w i e r d z a j ą p o s ta w io n ą h i p o t e z ę . A n a liz a o d p o w ie d z i dokonywana w y łą c z n ie na p o d s ta w ie z a p is u a n k i e t e r a w k w e s ti o n a r iu s z u w y k a z u je , i ż w y s t ą p i ł y t y l k o 654 o d p o w ie d z i n i e i s t o t n e na o g ó ln ą i c h l i c z b ę 9335 (2 0 3 r e s p o n -den tó w X 48 p y t a ń , z cz eg o p o n ad 400 o d p o w ie d z i m usi być w y łą c z o -nych w e f e k c i e d z i a ł a n i a r e g u ł p r z e j ś c i a w k w e s t i o n a r i u s z u ) - co s ta n o w i 7 , 0 % w s z y s t k ic h o d p o w ie d z i. N a to m ia s t k l a s y f i k a c j a odpo-w ie d z i dokonyodpo-wana na p o d s ta odpo-w ie n a g r a n i a w s k a z u je , i ż w y s tą p iło 1201 o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h (13,25?» w s z y s tk i c h o d p o w ie d z i) . P r a g -nę p o d k r e ś l i ć , i ż k w a l i f i k a c j e dokonyw ane p r z e z k o derów na pod-s t a w i e n a g r a n i a m ia ły d l a n a pod-s we w pod-s z y pod-s tk i c h p ó ź n i e j pod-s z y c h a n a l i z a c h moc o b o w ią z u ją c ą , ja k o b a r d z i e j u p ra w n io n e . L ic z b y t e p o k a z u ją , ż e w s ta n d a rd o w y c h b a d a n ia c h , g d z i e k o d e - r z y d y s p o n u ją t y l k o z a p ise m w k w e s t i o n a r i u s z u , l i c z b a o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h , a w e f e k c i e braków i n f o r m a c j i , może z o s t a ć s z t u c z -n i e z -n a c z -n i e z m -n ie js z o -n a (w -n a s z y c h b a d a -n ia c h p r a w ie d w u k r o tn ie ) . Wzajemne r e l a c j e m iędzy ty m i dwoma sp o so b am i kod o w an ia p o k a z u je t a b . 2 .

N a le ż y z w ró c ić uw agę, ż e l i c z e b n o ś c i w t e j t a b e l i s ą p o m n ie j-s z o n e o b r a k i n a g r a n i a (2 1 4 p rz y p a d k ó w ) 1 o t e o d p o w ie d z i, w k tó

Cytaty

Powiązane dokumenty

W latach dziewięćdziesiątych Waldemar Michowicz włączył się w realizację projektu badawczego Polskiego Instytutu Spraw Mię- dzynarodowych, którego celem było opracowanie

••szkoły pracy" w Polsce międzywąjennej ijej wpływ na kształcenie i dokształcanie nauczycieli szkół powszechnych na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu

either Whitman or Dickinson. Poet of American Democracy, lin:J G.. of American Romanticism which seldom eeeme interesting to a critic today, except

Przeciw nie: zwłaszcza w środkow ej części poem atu i jego dalszej połowie sam dochodzi do głosu, operując całą skalą satyrycznego i patriotycznego patosu.

Dwa kolejne aspekty, oznaczone jako 3 i 4, świadczą o współczesnym wysokim lub niskim paralelizmie politycznym przekazów dziennikarskich, rozu- mianym odpowiednio jako duża

Przełamuje, gdyż do tej pory koncentrowano się na nazwiskach powszechnie w Polsce znanych – Alfieri takim nazwi- skiem nie jest – a rozszerza, ponieważ koncentruje się na