Z dziejów klęsk elementarnych na Podlasiu w latach 1815-1831

(1)

Waldemar W. Bednarski

Z dziejów klęsk elementarnych na

Podlasiu w latach 1815-1831

Radzyński Rocznik Humanistyczny 1, 86-111

2001

(2)

R A D Z Y Ń S K I R O C Z N IK H U M A N I S T Y C Z N Y

T O M 1 B O K 2001

Waldemar Wojciech Bednarski (Puławy)

Z dziejów klęsk elem entarnych na Podlasiu w latach 1815-18311

K lęski elementarne stanow iły znaczne utrudnienie dla norm alnego rozwoju życia gospodarczego i społecznego. Jedne z nich m iały charakter lokalny, inne obejm ow ały obszar całego

w ojew ództw a, a nawet państwa. W om aw ianym okresie

w ystąpiły na Podlasiu2 w szystk ie rodzaje tych klęsk, a

m ianow icie: w y le w y rzek, gradobicia, pożary, epidem ie i zn iszczen ia w ojenne. Wśród przyczyn m eteorologicznych groźne i dotkliw e w skutkach dla ludności b y ły pow odzie i gradobicia.

Straty ponoszone przez m ieszkańców z pow odu klęsk

elem entarnych upow ażniały ich do ubiegania się o ulgi

podatkow e, tzw. a lle w ia c je , ale pod warunkiem utraty co najmniej 2/3 spodziew anego rocznego dochodu. Po klęsce zgłoszonej do w ładz adm inistracyjnych kom isja w składzie kilkuosobow ym , w tym: podsędek, rzeczoznaw cy, św iadkow ie, w łaściciele, orzekała „na g ru n c ie ” w y so k o ść strat, które

zaprzysięgali poszkodow ani rolnicy. Protokół ze śledztw a

przesyłano do Sądu Adm inistracyjnego, który w ydaw ał wyrok. N ie był on jednak praw om ocny, poniew aż z prawa odw ołania m ogła skorzystać K om isja R ządow a Przychodów i Skarbu oraz

poszkodow ani. O stateczna decyzja, w wypadku

1 W. W. Bednarski, Kląski elementarne w Królestwie Polskim w okresie konstytucyjnym, m aszynopis w zbiorach autora, Puławy 2001

2 Artykuł dotyczy w ojew ództw a podlaskiego w granicach z 1810 roku (przyp. red.)

(3)

-W a ld em a r -W ojciech B ednarski Z d ziejów k lęsk elem entarnych na P od lasiu

zakw estionow ania wyroku przez jed ną ze stron, należała do Rady

Stanu K rólestw a Polskiego. W wypadkach uzasadnionych

przeprowadzano ponow ne śledztw o. Akta allew iacyjne stały się podstaw ą opracowania niniejszego artykułu.

K lęsk i elem en ta rn e na P o d la siu w la ta ch 1824-1828 ROK ILOŚĆ wyle wy grado bicia poża ry szarań cza wiatry nadzwy czajne Straty ogółem 1824 3 5 82 - 8 663 832 1825 - 1 11 1 6 24 596 1826 4 15 86 - 2 430 675 1827 2 19 91 - 6 410 379 1828 33 17 65 1 1 596 277 Razem 42 57 324 2 23 2 125 759

Uwaga! Brak sprawozdań w ojew ództw am i o klęskach elem entarnych w latach 1816-1823 i 1829-1831

W y le w y

W iosn ą 1815 r. „ n a d zw y c za jn y ” w y lew rzeki B ug zn iszczy ł zasiew y ozim e i łąki należące do rolników z m iasteczka S ła w a ty cze oraz w łościan z okolicznych w si w p ow iecie radzyńskim. Sąd Adm inistracyjny W ojew ództw a Podlaskiego przyznał ulgi w podatkach gm inie Słow atycze. Z allew iacji skorzystali także m ieszkańcy miasta, chociaż w g K om isji Skarbowej nie ponieśli oni żadnej straty. Zastrzeżeń tych nie pod zieliło O gólne Zgrom adzenie Rady Stanu, które w dniu 26 marca 1824 r. zatw ierdziło w yrok w ychod ząc z założenia, że

(4)

-87-W aldem ar -87-W ojciech B ednarski Z d ziejów k lęsk elem entarnych na P od lasiu

„m ieszk a ń cy S ła w a tycz żadn ych innych nie m ają intrat, i ż e tak ja k w ło ścia n ie tylko p o d a te k p o d ym n eg o i łiwerunku o p ła ca ją i d la te g o słu szn ie p o d a te k p ó łro c zn y p o d ym n eg o z o s ta ł a lle w io w a n y ” (549 zł p olskich)3.

Dwukrotnie, w kw ietniu i sietpniu 1817 r. w od y Bugu dokonały zniszczeń na gruntach należących do w łościan wsi

R a ź n e w gm inie K ołodziąż4. W roku 1826 odnotow ano cztery w y lew y , ale prawdopodobnie niegroźne, skoro poszkodow ani nic w ystąpili o ulgi podatkow e. W roku 1827 m iały m iejsce dwukrotne w y le w y W isły (6-8 marca i 2 8-30 czerw ca). W marcu

W isła w ylała na gruntach należących do folw arków P o d o le i

R ę k w ic e oraz 57 w łościan w obrębie tych folw arków osiadłych

(dom inium dóbr M niszew o). W czasie pow odzi utonęło

kilkanaście sztuk bydła, zn iszczon e zostały zasiew y ozim e oraz

„ za szo ro w a n e pia sk iem łąki i p a s tw is k a ”, które w edług rzeczoznaw ców przez okres trzech lat nie będą daw ały zbiorów

siana, tak niezbędnego dla prowadzenia hodow li. M im o

negatywnej opinii K om isji Skarbowej, Rada Stanu Zatwierdziła roczną allew iację w podatkach na sum ę zł 1550 gr. 6, przyznaną przez Sąd Adm inistracyjny W ojew ództw a P odlaskiego5.

W roku 1828 W isła w ylała trzykrotnie (marzec, czerw iec,

lipiec) dokonując zniszczeń na terenie w ojew ództw :

podlaskiego, lubelskiego i sandom ierskiego. N a Podlasiu niektóre

m iejscow ości pow ódź naw iedziła dwukrotnie, m.in.: W ilg ę i

S k u r c z (marzec, czerw iec) oraz W o lę G r u s z c z y ń s k ą i

T a r n ó w e k w marcu i lipcu, przysparzając dużych strat rolnikom,

3 Archiwum G łów ne Akt Daw nych (dalej: A G A D ), I Rada Stanu Królestwa Polskiego (dalej: RSKP), A llcw iacjc nr 318, f. 40; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 24 stycznia 1823 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego

4 A G A D , 1 RSKP, A llew iacje, nr 327, f. 40; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 21 czerwca 1826 r.

5 A G A D , I RSKP, A llewiacje, nr 338, f. 283; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 6 listopada 1828 r. od wyroku Sądu Adm . Woj. Podlaskiego z dnia 15 lipca

(5)

W aldem ar W ojciech B ednarski Z d ziejó w k lęsk elem entarnych na P od lasiu

zw łaszcza w czasie w y lew u lipcow ego. Z niszczone zostały

w ó w cza s za siew y na gruntach w łościańskich ze w si G o ź lin a

G ó r n e g o , G o ź lin a M a łe g o i P o d le ś n e g o , W o li G r u s z c z y ń s k ie j i

T a r n ó w k a (obw ód łukow ski) oraz na gruntach w si należących

do dóbr M aciejow ickich Ordynata Z am oyskiego (K o c h ó w ,

O s tr ó w , P o d lę ż , P r z e w ó z , P o w iś le , R u d y M a c ie jo w ic k ie ).

Kląska pow odzi zn iszczyła także za siew y ozim e na gruntach

dworskich i w łościańskich w e wsiach: W y s o c z y n , N ie c ie ż ,

K o s o w ic z , K r a s k i, P a w ło w ic e , D łu g o w o la oraz na gruntach

należących do 29 w łościan w si P o d o le , 14 ze w si S a m b o d z in i

32 ze w si W ic ia 6. Sąd Adm inistracyjny W ojew ództw a

Podlaskiego w ydał wyroki korzystne dla pow odzian, ale

zakw estionow ała je Kom isja R ządow a Przychodów i Skarbu, która skrupulatnie analizując protokoły śledcze udow odniła nadużycia, tj. próbę uzyskania nienależnych ulg podatkow ych ze szkodą dla Skarbu Państwa. Zastrzeżenia K om isji Skarbowej uznała za słuszne Rada Stanu, obniżając odpow iednio przyznane ulgi podatkow e 7. W ygrali natomiast sprawę w łościanie z dóbr M aciejow ickich ordynata Z am oyskiego, którym początkow o odm ów iono rocznej allew iacji (K ochów , Ostrów, Podłęż) oraz półrocznej (Przew óz, P ow iśle, Rudy P odłęskie) z pow odu w y lew u W isły w lipcu 1818 r. Rada Stanu, rozpatrując ich odw ołanie na posiedzeniu w dniu 2 grudnia 1836 r., uznała

6 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 337, f. 62; rekurs KRPiS do RSKP a dnia 22 czerw ca 1829 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego z dnia 10 kwietnia 1829 r.

7 1 tak np. Sąd Adm inistracyjny przyznał w dniu 1 maja 1829 r. półroczną allew iację dla 33 w łościan ze w si W ilga i Skurczą, którzy doznali klęski pow odzi w marcu i czerwcu 1828 r., ale Komisja Skarbowa d ostrzegła,że w podatku podym nym były także należności z dym ów dworskich, tj. zabudowań dworskich, browaru i karczmy, a dym y dworskie z powodu w ylew u rzeki do allcw iacji się nic kw alifikow ały i stąd w niosek, by potrącić sumy niew łaściw ie allew iow ane (podobnie było i w w ielu innych przypadkach); zob. A G A D , I RSKP, A llew iacje nr 340, f. 95; rekurs KRPiS do RSK P z dnia 7 lipca 1830 r.

(6)

-W aldem ar -W ojciech B ednarski Z d ziejów k lęsk elem entarnych na P odlasiu

pretensje w łościan za słuszne i przyznała ulgi w podatkach: liw erunkowym , podym nym i szarwarkowym w w ysok o ści 971 zł polskich gr. 138.

Gradobicie

W śród przyczyn m eteorologicznych gradobicie należy do tych zjaw isk, które, ujem nie w pływ ając na w yniki produkcji roślinnej i zw ierzęcej, pow odują niedostatek środków żyw n o ści i

surow ców , a nawet głód. W ystępując głów n ie w okresie

kw itnienia sadów, dojrzewania i zbioru zbóż, przysparzało

pow ażnych strat materialnych na polach gospodarstw

ziem iańskich i chłopskich. K iedy jeg o w ielk ość była zbliżona do rozm iarów gołębich, a nawet kurzych (!) jaj, n iszczy ł także zabudowania gospodarcze i lasy. N a Podlasiu w latach 1815- 1828 gradobicie w ystąpiło kilkadziesiąt razy, chociaż nie tak często i licznie jak w innych w ojew ództw ach.

W dniu 8 maja 1822 r. szlachta i w łościanie m ieszkańcy Ż e le źn ik i O lszew n icy w następstw ie gradobicia utracili ozim inę, jarzyny i siano (2/3 części). W yrok Sądu A dm inistracyjnego o przyznaniu rocznej allew iacji poszkodow anym Rada Stanu zm ieniła w ten sposób, że utrzymała całoroczną u lgę w podatku dla w łościan, a szlachcie przyznała tylko półroczną w podatku

ofiary i liwerunku9. M ieszkańcy O lszew n icy w gm inie

radzyńskiej złożyli odw ołanie od decyzji K om isji Skarbowej, która odm ów iła im przyznania allew iacji w kw ocie przez nich żądanej. Swój pogląd na tę sprawę wyraziła K om isja Instrukcyjna

8 A G A D , II RSKP, A llew iacje, nr 250, f. 11; rckurs włościan do Naczelnej Rady Królestwa Polskiego z dnia 19 grudnia 1829 r.; decyzja Rady Stanu z dnia 2 grudnia 1836 r.

9 A G A D , IR S K P , A llew iacje, nr 318, f. 68-75; decyzja RSKP z dnia 26 marca 1824 r.

(7)

Rady Stanu po przeprowadzeniu dochodzenia. W yrok Sądu

A dm inistracyjnego W ojew ództw a Podlaskiego z dnia 28

października 1822 r. przyznał szlachcie i w łościanom w si O lszew nica całoroczną allew iację w podatkach gruntowych w k w ocie 939 zł 21 gr. Administrator tych dóbr, S okołow icz, dostrzegł pom yłką w obliczeniach allew iow anych podatków i zw rócił sią do K om isji Skarbowej o dodatkow ą bonifikatę w w ysok ości 619 zł 2 gr. Spotkał sią jednak ze stanow czą odm ow ą z pow odu przeterminowania sprawy; rekurs został zło żon y po upływ ie terminu składania odw ołań, co potwierdziła K om isja Instrukcyjna Rady Stanu10.

W dniu 22 maja 1822 r. silne gradobicie w yrządziło duże

straty na gruntach w si L ic h ty , B ia ła i Z a b ic ie . W e w si Lichty w

obw odzie radzyńskim, należącej do Antoniny B iesiadow skiej, grad zn iszczy ł doszczętnie łan żyta, na którym było w ysiane 32 korce ziarna oraz zasiew y jarzyny. Straty oszacow ano na ponad 2/3 rocznego dochodu. Ponadto nieustanne d eszcze i w y lew y zn iszczyły łąki, pozbawiając w łaścicielk ą siana niezbędnego dla zwierząt gospodarskich. M im o odw ołania Kom isji Skarbowej, Rada Stanu - po zasięgnięciu opinii K om isji W ojew ódzkiej -

zatw ierdziła przyznaną przez Sąd ulgę w podatku

szarw arkow ym 11.

K om isja Rządow a Przychodów i Skarbu (23 kw ietnia 1825 r.) zakw estionow ała rów nież w yso k ość strat z pow odu

gradobicia na gruntach należących do folwarku B iała i

m ieszkańców w si Zabiele w obw odzie radzyńskim. N a p olecenie K om isji Instrukcyjnej Rady Stanu, Kom isja W ojew ództw a Podlaskiego przeprowadziła now e śledztw o w tej sprawie i przesłała dodatkow y protokół z dnia 8 kw ietnia 1826 r. W dniu 2 czerw ca 1826 r. O gólne Zgrom adzenie Rady Stanu ponow nie

10 A G A D , I RSKP, A llewiacje, nr 324, f. 158-160

11 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 323, f. 157-171; decyzja OZRS z dnia 17 czerw ca 1826 r.

(8)

rozpatrzyło sprawą allew iacji dla folwarku B iała i m ieszkańców w si Zabiele wydając decyzję o uchyleniu przyznanej allew iacji dla folwarku Biała z pow odu strat m niejszych niż 2/3 rocznych dochodów oraz braku d ow od ów na utratę dochodów z propinacji

i młyna. O dnośnie/ m ieszkańców w si Zabiele (szlachta

zagrodow a), Rada Stanu zatw ierdziła przyznaną allew iację w ychodząc z założenia, że korzyści z ziarna stanow iły dla nich jed yn y dochód, a utracili w ięcej jak 2/3 rocznej intraty12.

W pierwszej połow ie lipca 1824 r. opady gradu znacznie

uszkodziły zasiew y w e wsiach: W o d y n ie , W o la S e r o c k a i

O le śn ic a . D uże straty grad w yrządził zarówno w dobrach Adama Żabickiego, w łaściciela O leśnicy w p o w iecie siedleckim , jak i na gruntach w łościańskich. Z pow odu gradobicia Żabicki został pozbaw iony „w szelk iej k re sc e n c ji”, tak, że m usiał kupować zboże na zasiew y. Na domiar złeg o został także okradziony, przez co „w szystk iego prawie został pozbaw iony” . W oparciu o opinię Kom isji Instrukcyjnej Rada Stanu przyznała folw arkowi i w łościanom allew iację całoroczną w podatkach za rok 182 413.

W dniach 7 i 14 sierpnia 1824 r. odnotow ano kolejne groźne opady gradu, które objęły sw oim zasięgiem kilkadziesiąt m iejscow ości na terenie K rólestw a Polskiego. Na Podlasiu w e w si szlacheckiej C eliny w obw odzie łukow skim grad zn iszczył

zasiew y na polach należących do 59 tzw. „ d zie d zicó w

czą stk o w ych " (szlachta zagrodow a)14. Po klęsce gradobicia „ a s s e s o r obw odu łukow skiego zjech a w szy na g ru n t w dniu 11 sierp n ia z p rzyb ra n ym i św ia dk a m i Józejem Turskim i Franciszkiem Popław skim , p o obejrzeniu p ó ł uznali, ż e stra ta w

12 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 325, f. 1-39; decyzja OZRS z dnia 2 czerw ca 1826 r.

13 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 339, f. 19; decyzja OZRS z dnia 9 lipca 1830 r.

14 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 328, f. 18; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 11 października 1826 r.

(9)

-W ald em a r -W ojciech B ednarski Z d ziejów k lęsk elem entarnych na P od lasiu

zbożu w yn osi 1/3 części, którą to stra tę w ła ściciele w S ądzie Pokoju p o w ia tu łukow skiego za p rzysięg li. Jak akta wskazują, nie p o s ia d a ją p o szk o d o w a n i żadnych innych g ru n tó w ani dochodów . D a lsze w ięc p oszu k iw a n ie ja k i b y ł sp o d zie w a n y d o ch ó d każdego re sp ective d zied zica j e s t niepotrzebny, g d y ż stra ta p r z e z zn a w c ó w oceniona i p r z e z poszk o d o w a n ych za p rzysiężo n a w ynosi tyle, ż e nadaje się do a lle w ia c ji pó łro czn ej, ja k ą im S ą d A dm in istracyjn y W ojew ództw a P odlaskiego p rz y z n a ł (22 sierpn ia 1826). J eżeli ch odzi o d o ch od y z p ro p in a c ji za żą d a ła tego K om isja Instrukcyjna R a d y Stanu), to w e w si C eliny znajdują się d w ie karczm y, je d n a F eliksa D ziew u lskiego, a druga M ichała B enedytkiew icza. O b yd w a j zezn ali, ż e w roku klęski m ieli dochody: p ie r w s z y 50 zł, a dru g i 45 zł, i o św ia d czyli g o to w o ść zło żen ia p o w tó rn e j p r z y s ię g i (przy p ie r w sz e j nie p o d a li do ch o d ó w z p r o p in a c ji)15. N a podstaw ie tych w yjaśnień K om isji

W ojew ództw a Podlaskiego Sekcji Skarbowej Kom isja

Instrukcyjna Rady Stanu postaw iła w n iosek do OZRS o zatw ierdzenie wyroku Sądu A dm inistracyjnego, co też się stało16.

Półroczną allew iację w podatkach uzyskały folwarki i

w łościanie ze w si D ą b ie i G r ę z ó w k a , naw iedzone gradobiciem

sierpniowym . W yrokiem Sądu Adm inistracyjnego przyznano

folwarkom ulgi w podatku liw erunkowym , a w łościanom w

podym nym , liwerunku i szarwarku. W yrok ten zaskarżyła Kom isja Skarbowa pod zarzutem, „ ż e d zierża w ca p o d a ł zb ió r

sp o d ziew a n y i uzyskany p o klęsce, a le ca łk o w ity z b ió r w kopach j e s t w ykazany i to n a w et b e z rozróżn ien ia gatunków zboża. N ie oznaczono także ile z o m ło tó w je d n e j kopy, re sp ective gatunku zboża, otrzym a ć m oże ziarna. D o ch o d zen ie tego nie j e s t sp ra w ą

15 A G A D , I RSKP, A llewiacje, nr 328, f. 25; KWP, Sclckcja Skarbowa, Siedlce dnia 22 lipca 1826 r.; sprawa m ieszkańców w si Celiny

16 Ibidem, f. 59; decyzja OZRS z dnia 8 lutego 1828 r zatwierdzająca wyrok Sądu Adm.

(10)

-W aldem ar -W ojciech B ednarski Z d ziejów k lęsk elem entarnych na P od lasiu

S k a rb u ” 11. K om isja Instrukcyjna zw róciła się do K om isji

Podlaskiej o dodatkow e w yjaśnienia w tej sprawie. Po

powtórnym zbadaniu strat poniesionych przez w łaścicieli

folw arków i w łościan, okazało się, że poszkodow ani podali straty m niejsze od rzeczyw istych i je zaprzysięgli. Po odtrąceniu strat z pow odu gradobicia i opłaceniu w ydatków , zarówno folwarkom jak i w łościanom ze w si D ąbie i G ręzówka, na dochód czysty nic nie pozostało i stąd form alnie nabyli prawo do całorocznej allew iacji w podatkach. Skoro jednak sami poszkodow ani orzekli, że stracili mniej, K om isja Instrukcyjna w ystąpiła z

w n ioskiem o uznanie zasadności wyroku Sądu

Adm inistracyjnego i Rada Stanu w yrok zatw ierdziła18.

W e w si D o m a n ic e w obw odzie siedleckim grad zn iszczył

w dniu 7 sierpnia 1824 r. prawie całą ozim inę i jarzyny na polach należących do folwarku, plebanii, polach gromadzkich oraz na przyległościach Czachy i K opcie. Poszkodow ani otrzymali

półroczną allew iację w podatkach19. W gm inie S e r o c z y n burza

gradowa zn iszczyła zupełnie jarzyny, a ozim inę uszkodziła w ięcej jak w p oło w ie w e wsiach: Seroczyn, Borki, K ołodziąż, Łom nica i na polach należących do plebanii seroczyńskiej. W yrok Sądu Adm inistracyjnego W ojew ództw a Podlaskiego,

odnośnie w ysokości przyznanej dla folwarku allew iacji,

zakw estionow ał Ignacy C ieszk ow ski, w łaściciel Seroczyna.

Sprawa trafiła na w okandę O gólnego Zgrom adzenia Rady Stanu, które na posiedzeniu w dniu 8 sierpnia 1825 r. przyznało d zied zicow i tylko zw olnien ie z podatku w ofierze i liwerunku.

17 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 327, f. 196; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 19 lipca 1825 r.

18 Ibidem, f. 214 - w niosek Komisji Instrukcyjnej Rady Stanu z dnia 28 czerw ca 1822 r.; f. 219-221 - decyzja ostateczna OZRS z dnia 28 lipca 1827 r.

19 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 319, f. 112-154; rekurs KRPiS do RSK P z dnia 29 marca 1825 r.; f. 154 - decyzja OZRS z dnia 17 czerwca 1825 r. odrzuca rekurs i zatwierdza wyrok Sądu Adm.

(11)

Jednocześnie C ieszkow ski został obciążony kw otą 15 zł. N a koszta stempla „za niepraw ne p r z y rekursie p o p iera n ie k w o ty ”. W łościanom przyznano całoroczną allew iację w liwerunku, podym nym i szarwarku, m im o iż ponieśli podobne straty jak dzied zic uzasadniając tę decyzję „ n iedostatkiem fu n d u szó w na

zasiew , utrzym anie sieb ie i in w e n ta rza ” . Z uw agi na to, że

probostwo „ m a m ało dusz do w yżyw ienia, p o b ie r a o d dw oru

fu n d u sze w g o to w iźn ie w w yso k ości 700 z ł rocznie, a o b o k tego m a inne d o c h o d y ” - przyznano proboszczow i allew iację

półroczną tylko w ofierze i liwerunku20. Półroczną allew iację w podatkach uzyskał także folwark i w łościanie w si rządowej

K r y n k i za poniesione straty w czasie sieip n io w eg o gradobicia.

K om isja Skarbowa dopatrzyła się w wyroku Sądu

Adm inistracyjnego pew nych niepraw idłow ości, a m ianow icie stw ierdzono, że został zaallew iow any także podatek łanow y dla

sołtysów , który w edług postanow ienia księcia Nam iestnika

Królestwa P olskiego z dnia 25 października 1817 r. „ m ię d zy

p o d a tk a m i z p rzy c zy n y g ra d o b ic ia dla w łościan bonifikow ać się winnymi, nie j e s t o b ję ty ”. Zastrzeżenia te podzieliła Rada Stanu i

p oleciła potrącić podatek łanow y z allew iow anej sum y21.

Z pow odu gradobicia w dniu 27 maja 1827 r. półroczną

allew iację w podatkach gruntowych otrzym ał dzierżaw ca

folwarku w S o b in ie B isk u p im . Kom isja Skarbowa

zakw estionow ała w ysok o ść przyznanej allew iacji w ychod ząc z założenia, że poszkodow any nie poniósł strat w w yso k o ści 2/3 rocznego dochodu, a ponadto posiada jesz c z e inne źródła dochodu. K om isja Instrukcyjna po przeprowadzeniu ponow nego śledztw a potw ierdziła zarzuty i na tej podstaw ie Rada Stanu

20 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 319, f. 182-188

21 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 338, f. 163; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 9 czerw ca 1825 r.

(12)

-W aldem ar -W ojciech B ednarski Z d ziejó w k lęsk elem entarnych na P od lasiu

uchyliła w yrok Sądu Adm inistracyjnego w całości 22. Półroczną allew iację z pow odu gradobicia otrzym ało 63 w łościan ze w si

rządowych: L e s z c z y n y , N ie c ie p lin i P u z n ó w , należących do

ekonom ii Garwolin, oraz dzierżaw ca tej ekonom ii z pustek w łościańskich przez niego obsiew anych i, co do podatków,

łącznie z w łościańskim i opłacanych. K om isja Skarbowa

postaw iła zarzut, że w edług św iadectw a K asy O bwodow ej Ł ukow skiej, dzierżawca część podatków (dym y dw orskie, karczm y), która na dym y dw orskie przypada, opłaca łącznie z gromadami i postulow ała, by podatek podym ny i opłatę szarwarkową w yłączyć z ogólnej sum y allew iow anej. W niosek ten został zaakceptowany przez Radę Stanu23.

Straty z pow odu gradobicia w dniu 27 maja 1827 r.

poniosło 23 w ła ścicieli cząstkow ych w e w si R a d lin . W yrok Sądu

Adm inistracyjnego przyznający im półroczną allew iację w podatkach zakw estionow ała K om isja Skarbowa zarzucając, że spośród 23 w łaścicieli, którym przyznano ulgi podatkow e, tylko 16 poniesione straty zaprzysięgło, oraz że z protokołu nie w ynika, czy w łaściciele nie mają innych źródeł dochodu. Na

p olecenie K om isji Instrukcyjnej Komisja W ojew ództw a

P odlaskiego przesłała brakujące dokum enty dotyczące Radlina. O kazało się, że istotnie tylko 16 poszkodow anych kwalifikuje się

do półrocznej allew iacji i ci rzetelnie sw oje zeznania

zaprzysięgli. Rada Stanu, zgodnie z sugestią K om isji

Instrukcyjnej przyznała allew iację dla 16 w łaścicieli

22 A G A D , IR S K P , A llew iacje, nr 333, f. 88; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 17 września 1828 r. od wyroku Sądu Adm inistracyjnego W ojewództwa

Podlaskiego; f. 107 - decyzja OZRS z dnia 7 sierpnia 1829 r.

23 A G A D , I RSKP, A llewiacje, nr 334, f. 246; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 5 listopada 1828 r.; f. 267 - decyzja OZRS z dnia 20 listopada 1829 r.

(13)

cząstkow ych, a ci, którzy nie zło ży li przysięgi, zostali odsunięci od dobrodziejstwa allew iacji24.

Grad m ajow y poczynił także straty na polach folwarku

K o z łó w i w łościan ze w si G o łe łę k i (27 V 1827 r.) oraz na

gruntach należących do w łościan ze w si L is ik ie r z (28 V 1827 r.).

W obec nierzetelności w obliczeniu poniesionych strat, przyznane folw arkow i i w łościanom całoroczne ulgi podatkow e, na w n iosek K om isji Skarbowej zostały nieznacznie pom niejszone 25.

W czasie czerw cow ego gradobicia u legły zniszczeniu

zasiew y na gruntach folw arcznych i 14 w łościan ze w si Ż m in n e ,

35 w łościan ze w si Ł o b a c z e w , na gruntach należących do

folwarku, w łościan i probostwa wsi: S to c z e k oraz G lin n y S to k .

Sąd Adm inistracyjny odm ów ił przyznania allew iacji folwarkowi oraz w łościanom ze w si Żm inne z pow odu nie wykazania strat w w ysok ości 2/3 rocznego dochodu przez poszkodow anych oraz dobrow olnego zrzeczenia się allew iacji przez sołtysów w si Żminne. W dniu 20 lipca 1828 r. w im ieniu dzierżaw cy Iżyckiego oraz 14 poszkodow anych w łościan odw ołanie do Rady Stanu złożył Konstanty Sm oliński. Argum entow ał on, że zrzeczenie się dobrow olnie allew icji przez m ajętnych sołty só w tej w si nie m oże przesądzać na szkodę uboższych w łościan i dworu. Jak w ynika z

dokum entów K om isji Instrukcyjnej, prawo do półrocznej

allew iacji uzyskał dwór i 5 w łościan, a do całorocznej w łościanin Szym on Teleba. W zw iązku z tym Kom isja zaproponowała dla folwarku Żm inne ulgę w podatku liw erunkow ym i szarwarku w w ysok ości 74 zł 23 gr., a dla Szym ona T eleby allew iację

24 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 338, f. 320; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 19 listopada 1828 r.; f. 341 - decyzja OZRS z dnia 28 kwietnia 1830 r. 25 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 340, f. 195; rekurs KRPiS do RSK P z dnia

11 marca 1829 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego z dnia 12 grudnia 1828 r.; f. 166 - decyzja OZRS z dnia 15 października 1830 r.; Ibidem nr 332, f. 22; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 17 września 1827 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego z dnia 15 lipca 1828 r.; f. 31 - decyzja OZRS z dnia 9 marca 1829 r.

(14)

całoroczną w w ysok ości 31 zł 8 gr. (podymne: 15 zł 22,5 gr.; liwerunek: 9 zł 15,5 gr.; szarwark: 6 zł). O gólne Zgrom adzenie Rady Stanu w dniu 15 października 1830 r. zatw ierdziło ten w niosek.

M ieszkańcy Łobaczew a otrzymali w yrokiem Sądu

A dm inistracyjnego półroczną allew iację w podatkach w

w y so k ości 466 zł 1 gr. W yrok ten zakw estionow ała K om isja Skarbowa pod zarzutem, że spośród 35 w łościan, którym przyznano allew iacje, tylko 33 poniesione straty zaprzysięgło. W ystąpiła też rozbieżność p om iędzy w yliczen iem szkód przez gradobicie wyrządzonych, a protokołem wykonanej przysięgi i

odnośnie nazw isk niektórych w łościan. W zw iązku z tym

K om isja Instrukcyjna poleciła Kom isji W ojew ództw a

P odlaskiego, „ b y K o m isa rz O bw odu w e zw a ł tych w ło ścia n z

Ł obaczew a, którym p rzyzn a n o allew iacje, a k tórzy s zk ó d nie za p rzysięg li, a b y je ż e li stra ty rzeteln ie p o d a li, takow e p r z y s ię g ą p o tw ierd zili, o ra z b y K om isja W ojew ódzka w yjaśn iła za ch o d zą cą niezgodn ość n a zw isk ”. K om isja Podlaska w piśm ie z dnia 23

w rześnia 1829 r. poinform ow ała K om isję Instrukcyjną, ż e dwaj poszkodow ani włościanie: Iwan D enisiuk i W asyl Petryk, zło żyli przysięgę w dniu 19 października 1829 r. w Sądzie Policji Prostej pow iatu bialskiego. Natom iast niezgodność nazw isk, w edług ośw iadczen ia wójta gm iny Terespol, w yniknęła stąd, „ ż e za

ch orego Trochym a O łeszczyka stra ty z a p rzy sią g ł je g o syn P ro ko p O leszczyk; P a w la k D an iluk z p o w o d u , ż e j e g o o jciec n o sił im ię H aw ryło, w ykonując p r z y s ię g ę H aw ryłkiem się nazwał, ż e Sytka D an ilu k p o d o b n ie z p o w y ż s z e g o p o w o d u H aw rylakiem w p ro to k o le w ykonanej p r z y s ię g i za p isa n y został, ż e H ryć Ignatiuk m a dru gie nazw isko Byczko i p o d tym nazw iskiem w p ro to k o le j e s t zam ieszczony. Za n ieobecn ego M aksym a Rom aniuka, b ra t j e g o P aw lak, w spólnie z nim gosp od a ru ją cy, p o n ie sio n e stra ty z a p r z y s ią g ł”. N a podstaw ie tych w yjaśnień O gólne

(15)

Zgrom adzenie Rady Stanu zatw ierdziło w yrok Sądu

A dm inistracyjnego26.

W dniu 6 czerw ca 1827 r. opady gradu dokonały zniszczeń na gruntach należących do folwarku, w łościan i

probostwa w si Stoczek. Sąd Adm inistracyjny przyznał

poszkodow anym półroczną allew iację w podatkach, ale

zastrzeżenia do tego wyroku zgło siła K om isja Rządow a

Przychodów i Skarbu. Po obejrzeniu akt śledczych okazało się, że ks. Jan Lipka, administrator probostwa Stoczek, uczynił do protokołu zeznania odnośnie spodziew anej intraty i innym poniesionych strat, ale odm ów ił potw ierdzenia tego przysięgą. Tłum aczył się tym, że zbyt krótko jest proboszczem i zupełnie polega na zeznaniach biegłych. Jeśli chodzi o dziedzica, to ten w ogóle nie był w ezw an y do zaprzysiężenia strat, co było sprzeczne

z uchw ałą Rady T ym czasow ej Narodowej K sięstw a

W arszaw skiego z dnia 10 listopada 1814 r. O gólne Zgrom adzenie Rady Stanu uznało rekurs K om isji Skarbowej za słuszny i uchyliło przyznaną allew iację dla dworu, dla probostwa i

gruntów pow łościańskich do probostwa należących.

Zatwierdzono natomiast allew iację dla gruntów pow łościańskich dla folwarku Stoczek należących w w y so k ości 271 zł 27 gr. W uzasadnieniu podano, że rządca folwarku Stoczek Joachim N ow ow iejsk i nie zło ży ł przysięgi, poniew aż ośw iadczył, że z p ew n ością zrządzonej straty udeterm inować nie jest w stanie; ks. Jan Lipka w y m ó w ił się od w ykonania przysięgi na okoliczność, że nie b ył naocznym św iadkiem w y sie w ó w , jako też om łotów i zdał się tylko na opinię biegłych 27.

26 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 335, f. 1; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 8 kwietnia 1829 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego z dnia 13 lutego

1829 r.; f. 18 - decyzja OZRS z dnia 16 grudnia 1829 r.

27 A G A D , I RSKP, nr 332, f. 48; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 25 lutego 1829 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego z dnia 20 grudnia 1828 r.; f. 60 - decyzja OZRS z dnia 13 marca 1829 r.

(16)

Sąd Adm inistracyjny W ojew ództw a Podlaskiego z

pow odu gradobicia w dniu 2 czerw ca 1827 r. przyznał półroczną allew iację w podatkach (420 zł 12 gr.) dla w łościan ze w si Glinny Stok. Zarzut Komisji Skarbowej dotyczył przyznania allew iacji także z dym ów dworskich i że dla 29 w łościan należało przyznać ulgę tylko w w ysokości 365 zł 26 gr. K omisja Instrukcyjna, rozpatrując odw ołanie K om isji Skarbowej, ustaliła, że w dniu 7

czerw ca 1827 r. wójt gm iny S ie m ie ń zaw iadom ił Kom isarza

O bwodu Radzyńskiego o klęsce gradobicia i nadzwyczajnej ulew ie z burzą w e w si G linny Stok. Komisarz O bwodu d elegow ał

„ n a g ru n t” Paw ła D m ow sk iego w celu naocznego przekonania

się o wyrządzonej szkodzie. Sporządzony przez niego protokół potw ierdził, że 29 w łościan ze w si G linny Stok poniosło straty w zbożu i sianie w w ysok ości 2/3 rocznego dochodu. N a tej podstaw ie został wydany wyrok, który zaskarżyła K omisja

Skarbowa. Na w n iosek K om isji Instrukcyjnej O gólne

Z grom adzenie Rady Stanu uchyliło w yrok Sądu w punkcie przyznania ulgi z dym ów dworskich w w ysokości 54 zł 16 gr.28

W pierw szych dniach lipca 1828 r. klęska gradobicia zn iszczyła zasiew y na polach należących do w łościan ze wsi:

S ie r s k a W o la , C h r o s n a , O g o n ó w i J a n is z e , na gruntach

m ieszkańców miasta B o b r o w n ik i oraz w łościan ze wsi

M o s z c z a n k a . Z pow odu poniesionych strat Sąd Adm inistracyjny przyznał półroczną allew iację w podatkach dla 4 w si, a m ianow icie: Sierskiej W oli, Chrosny, O gonow a i Janisz w w ysok ości 1193 zł 25 gr. Kom isja Instrukcyjna potwierdziła zarzut K RPiS, że w podatkach allew iow anych dla w si Sierska W ola i Janisze m ieści się podym ne i szarwark z 4 dym ów

28 A G A D , I RSKP, A llewiacje, nr 331, f. 63; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 23 lipca 1828 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego z dnia 15 kwietnia 1828 r.; f. 73 - decyzja OZRS z dnia 25 sierpnia 1828 r.

(17)

dworskich (po dwa z każdej w si) i stąd postaw iła w niosek, by potrącić 32 zł 16 gr., co zaakceptow ała Rada Stanu29.

Jakub Futak, w im ieniu m ieszkańców w si Bobrow niki, zło ży ł odw ołanie od wyroku Sądu Adm inistracyjnego, który z pow odu gradobicia w dniu 1 lipca 1828 r. przyznał im tylko półroczną allew iację w kontyngensie liw erunkow ym w kw ocie 378 zł 5 gr. Futak prosił o przyznanie całorocznej allew iacji w e w szystkich podatkach w w y sok ości 237 2 zł 10 gr., z potrąceniem kw oty 360 zł z dym ów żydow skich przypadającej. O gólne Zgrom adzenie Rady Stanu, opierając się na przeprowadzonym dochodzeniu przez K om isję Instrukcyjną, uznało rekurs Jakuba Futaka za niesłuszny i zatw ierdziło w yrok sądow y30.

M ieszkańcy M oszczanki otrzymali z pow odu gradobicia w dniu 1 lipca 1828 r. półroczną allew iację w podatkach gruntowych w w ysok ości 430 zł. W yrok Sądu A dm inistracyjnego zakw estionow ała Kom isja Skarbowa, zarzucając, że wśród dym ów w łościańskich są także i dym y dw orskie (karczma) oraz jedna pusta rola w łościańska na ogóln ą sum ę 28 zł 6 gr. Takie stanow isko zajęło rów nież O gólne Zgrom adzenie Rady Stanu polecając w yłą czy ć spod dobrodziejstwa allew iacji podatki z karczmy i pustki w łościańskiej31.

W dniu 6 sierpnia 1828 r. klęska gradobicia poczyniła znaczne szkody na gruntach należących do folwarku M o rzy czyn . W yrokiem Sądu z dnia 12 grudnia 1828 r. poszkodow ani otrzym ali początkow o allew iację w podatkach. Jednak po

29 A G A D , I RSKP, A llewiacje, nr 334, f. 202; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 16 września 1829 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego z dnia 3 lipca 1829 r.; 1'. 210 - decyzja OZRS z dnia 30 października 1829 r.

30 A G A D , I RSKP, A llewiacje, nr 338, f. 85; rekurs Jakuba Futaka do RSKP z dnia 10 lutego 1829 r. od wyroku Sądu Adm . Woj. Podlaskiego z dnia 20 grudnia 1828 r.; f. 116 - decyzja OZRS z dnia 1 lutego 1830 r.

31 A G A D , I RSKP, A llewiacje, nr 334, f. 15; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 11 marca 1829 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego z dnia 20 grudnia 1828 r.; f. 24 - decyzja OZRS z dnia 10 lipca 1829 r.

(18)

rozpatrzeniu rekursu Kom isji Skarbowej Rada Stanu uchyliła wyrok i przyznała tylko półroczną allew iację w w ysokości 850 zł

18 gr.32

Pożary

Z uw agi na gęstą i drewnianą zabudow ę, dachy kryte słom ą lub gontem , istniały n iew ielkie szanse na stłum ienie pow stałego ognia. W tej sytuacji pożary n iszczy ły całe w sie i kwartały w m iastach, które pod w zględem zabudow y prawie się od w io sek nie różniły. G łów nym pow odem pogorzeli były

w yładow ania atm osferyczne, n ieszczęśliw e lub św iadom e

podpalenia oraz działania w ojenne. W edług opinii w ładz

adm inistracyjnych, najczęstszą przyczyną pożarów była w ielk a nieostrożność m ieszkańców w obchodzeniu się z ogniem . Jeżeli chodzi o informacje szcz e g ó ło w e o pogorzelach na Podlasiu, to w zasobach archiwalnych zachow ało się ich niew iele.

W raporcie z lata 1818-1819 Rada Stanu Królestwa P olskiego stwierdzała, że „ w s to lic y p o ż a iy b y ły rzadkie, liczb y

16 nie p rzech od zą , a p r z y spieszn ym i za w sze dzielnym ratunku uszkodzen ia nie b yły zn a c zą ce " 33. Inaczej rzecz się m iała z

pożarami na prowincji, które b yły o w iele liczniejsze (609) i

bardziej n ieszczęśliw e w skutkach. Spłonęły w ów czas

doszczętnie takie miasta jak: R a d o m sk o w w ojew ództw ie kaliskim , B ia ła i S o k o łó w na Podlasiu, K u ró w w w ojew ództw ie sandom ierskim i w ieś D ą b ró w k a w w ojew ództw ie lubelskim .

W zrost liczby pożarów nastąpił w latach 1820-1823 (2366), w tym 4 12 w m iastach i aż 1954 na w si. N a Podlasiu znaczne straty poniosły w ó w cza s takie miasta jak: M ięd zy rzec i

32 A G A D , II RSKP, A llew iacje, nr 244, f. 234

33 Obraz Królestwa Polskiego w okresie konstytucyjnym, t. 1, Warszawa 1984, s. 140

(19)

W o h y ń 34. W materiałach allew iacyjnych odnotow ano, że

W ohyń, m ałe rolnicze m iasteczko, padło ofiarą pożaru w dniu 26

października 1821 r. Sąd Adm inistracyjny W ojew ództw a

Podlaskiego na podstaw ie w izji lokalnej przyznał 80

pogorzelcom półroczne ulgi w podatkach. W yrok ten

zakw estionow ała Kom isja Skarbowa, zarzucając, że spośród 80 m ieszkańców W ohynia tylko 48 poniosło straty w w ysok ości rocznego dochodu, a pozostali w liczb ie 32: K a ro l Piotrow ski,

Stefan Floriańczyk, Rom an Bożyk, J o z e f Czeszko, W incenty P atkow sk i (starszy), E lia sz Slobodziński, F ranciszek O strow ski, B a zyli Bożyk, P a w e ł B anachow icz, T eodor B alachow icz, A leksan d er Syrzyjczyk, K a r o l K ondziełka, P io tr K arszniew icz, J ę d rze j Zeliszka, Łukasz P olak (starszy), Łukasz Bodziak, P a w eł W awrzyniak, F ranciszek O lszew ski, F ilip Kaliszuk, F ranciszek K on dzierko, Stefan Sawczuk, D en is Bożyk, Jan Kosiński, Łukasz K orszeń, Ł ukasz P o la k (m łodszy), M ich a ł O strow ski, D om inika P olakow ska, B azyli Burzyński, J ó z e f Borkowski, P a w eł K on dzierko, P a w e ł Łoboda, T eodor C zeczk iew icz - nic ponieśli

szkody w w yso k ości 2/3 rocznego dochodu35. N a p olecenie Rady

Stanu kom isja Instrukcyjna przeprowadziła szczeg ó ło w e

dochodzenie w sprawie p ogorzelców sporządzając w ykaz a d

p erson a m , odnośnie w y siew u ozim iny w roku 1820, zboża jarego

w 1821 r., przew idyw anego zbioru ich przed pożarem , straty poniesione przez pożar, dobra uratowane od ognia, dochody roczne z ogrodów , czyn szów , wydatki na za siew y jare w 1822 r. oraz bilans dochodów netto. W w yniku tej szczegółow ej analizy

okazało się, że tylko 5 m ieszkańców W ohynia, spośród

kw estionow anych 32, nie pon iosło strat równych 2/3 rocznego dochodu, a m ianow icie: E liasz Slobodziński, zam ieszkały pod nr.

34 Ibidem, s. 229

35 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 326, f. 185; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 22 marca 1826 r. od wyroku Sądu Adm . Woj. Podlaskiego z dnia 13 kwietnia 1824 r.

(20)

-W ald em a r -W ojciech Bednarski Z d ziejó w k lęsk elem entarnych na P od lasiu

22; Filip Kaliszuk, zam. pod nr. 55; Piotr K arszniewicz, zam. pod nr. 39; Łukasz Polak (m łodszy), zam. Pod nr. 73 i Paw eł Łoboda, zam. pod nr. 96. Rada Stanu, na podstawie raportu i opinii

K om isji Instrukcyjnej podjęła decyzję o przyznaniu 27

m ieszkańcom rocznej allew iacji, dla 48 zatwierdziła półroczną, a 5 w yżej w ym ienionym m ieszkańcom odm ów iła przyznania jakichkolw iek ulg podatkow ych36.

W dniu 3 października 1823 r. ogień zn iszczył

zabudowania proboszcza siedleckiego, Czarnockiego, i na tej podstaw ie Sąd Adm inistracyjny przyznał mu roczną allew iację w podatkach gruntowych, co zaskarżyła Kom isja Skarbowa. B yła ona zdania, że utrata krescencji nie stanowi całkow itego dochodu, albow iem plebanow i pozostaje jesz c z e dochód z czyn szów , propinacji, d ziesięcin i procentów z kapitałów. Rada Stanu rozpatrując odw ołanie odesłała akta w celu uzupełnienia śledztw a

z pow odu niedokładności spełnienia warunków żądanej

allew iacji. D odatkow y protokół został sporządzony w dniu 9 grudnia 186 r. Spis funduszów kościoła parafialnego w Siedlcach był niezbitym dow odem , że probostwo siedleckie ma dochody w krescencji i gotow iźnie. Rada Stanu, opierając się na w ynikach dodatkow ego śledztw a przyznała proboszczow i tylko półroczną allew iację w podatku liw erunkowym . Tę decyzję w ręczono now em u proboszczow i siedleckiem u, ks. K łosińskiem u37.

W dniu 27 marca 1825 r. w ybuchł pożar na folwarku

M ila n ó w w obw odzie radzyńskim. Sąd Administracyjny przyznał folw arkowi półroczną allew iację w k w ocie 3990 zł 23

gr. Komisja Skarbowa postaw iła zarzut, że za podstaw ę

przyznanej ulgi przyjęto dw a protokoły śledcze: z maja 1825 r. i 14 stycznia 1826 r., odrębnie na gruncie sporządzane. M iędzy

36 Ibidem, f. 214 - decyzja Rady Stanu z dnia 9 lutego 1827 r.

37 A G A D , IR S K P , A llew iacje, nr. 320, f. 33; rekurs KRPiS do RSKP od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego, który przyznał plebanowi roczną allew iację a podatkach; f. 103 - decyzja OZRS z dnia 9 marca 1827 r.

(21)

tymi protokołam i w ystąpiła znaczna niezgodność w zeznaniach

poszkodow anego, starozakonnego W igdera P inkw asow icza

(Pinkus W igder). D la w yjaśnienia sprawy K om isja Instrukcyjną zarządziła przeprowadzenie trzeciego śledztw a w dniu 26 września 1826 r. N a je g o podstaw ie ustalono, że niezgodność pom iędzy protokołam i nie w ynikła z w iny poszkodow anego, a protokołu nie podpisał przez zapom nienie. U stalono także, że dzierżawca m iał na składzie dw uletnią krcscencję, nie sprzedaną, która spłonęła i do zbilansow ania w ydatków m usiał d ołożyć 13 279 zł. Rada Stanu, uznając, że przeprowadzone śledztw a nie w ykazały jednoznacznie, jakie m iały być dochody folwarku, gdyby klęska nie nastąpiła, że Sąd Adm inistracyjny dwukrotnie uchybił obow iązującym przepisom (w ydał wyroki na podstaw ie śledztwa, które nie b yły zaprzysiężone), że przyznał allew iację całoroczną w podatkach (drugi wyrok), pom im o że folwark nie udow odnił straty ani całości, ani części nawet rocznego dochodu, w yrok uchyliła jako bezzasadny38.

W nocy z 28 na 29 września 1825 r. m iała m iejsce klęska pożaru na folwarku U ścin iec, który spow od ow ał znaczne straty

materialne. Z tego tytułu Sąd Adm inistracyjny przyznał

d zied zicow i półroczną allew iację w kontyngencie liw erunkowym w k w ocie 288 zł, 14 gr. Zarzuty K omisji Skarbowej dotyczyły n ieścisłości w protokole śledczym , z którego w ynikało, że dobra U ścin iec składają się z dw óch folw arków , tj. U ścińca i B udy, a z

tych tylko pierw szy był dotknięty klęską pożaru. Sąd

A dm inistracyjny przyznał całą kw otę, a w inien przyznać tylko dla folwarku U ściniec. Argum entację tę przyjęła Rada Stanu

38 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 332, f. 66; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 28 czerw ca 1827 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego z dnia 21 kwietnia

1826 r.; f. 142 - decyzja OZRS z dnia 10 czerwca 1829 r.

(22)

zatwierdzając półroczną ulgę podatkow ą w w ysok ości 220 zł 12 gr. dla folwarku U ścin iec39.

W dniu 4 sierpnia 1827 r. podczas pożaru na folwarku

M o r d y spaliły się w szystk ie zabudowania ekonom iczne, w szczeg óln o ści spichlerz i duże stodoły w ypełnione zbożem oraz

inwentarz. M ichał W itkow ski, dzierżawca, ogólne straty

folwarku oszacow ał na 10 937 zł. N a tej podstaw ie Sąd Adm inistracyjny przyznał mu całoroczną allew iację w w ysok ości 2159 zł 21 gr. W yrok ten podw ażyła K om isja Skarbowa z pow odu braku udokum entowania strat, ukrycia lub pom niejszenia innych dochodów , np. z propinacji (zam iast zapew nionego kontraktem dochodu w w y so k o ści 3200 zł podał tylko 393 zł) i korzyści z siana w stogach, będącego na łąkach, a także nie złożenia przysięgi na rzetelność. Rada Stanu biorąc pod u w agę ustalenia K om isji Instrukcyjnej, która udowodniła, że dzierżawca nie utracił rocznego dochodu, uznała rekurs KRPiS za zasadny i przyznała tylko półroczną ulgę w podatkach w kw ocie 1079 zł40.

W łaściciel folwarku N ie c ie c z a z pow odu pożaru w dniu

29 listopada 1828 r. otrzym ał roczną allew iację w podatku liw erunkow ym i półroczną w podatku ofiary. Kom isja Skarbowa uznała, że Sąd Adm inistracyjny postąpił wbrew obow iązującym przepisom , „ p o n iew a ż z p o w o d u je d n e j i tej sa m ej kląski, fo lw a rk

p o szk o d o w a n y nie m oże zy sk iw a ć w je d n y m p o d a tk u w ięk szej niż w drugim ulgi, i kiedy uznana klęska tylko 2/3 dochodu zn iszczyła, to tylko p ó łro c zn a a llew ia cja w kontyngensie liw erunkow ym n ależeć się m o ż e ”. Rada Stanu, opierając się na

dochodzeniu K om isji Instrukcyjnej i jej w niosku końcow ym ,

39 A G A D , IRSKP, A llewiacje, nr 327, f. 270; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 11 lipca 1827 r. od wyroku Sądu Adm . Woj. Podlaskiego z dnia 6 lipca 1826 r.; f. 282 - decyzja OZRS z dnia 7 września 1827 r.

40 A G A D , I RSKP, A llew iacje, nr 334, f. 143; rekurs KRPiS do RSK P z dnia 6 maja 1829 r. od wyroku Sądu Adm . Woj. Podlaskiego z dnia 30 stycznia 1829 r.; f. 185 - decyzja OZRS z dnia 5 października 1829 r.

(23)

uznała, że w yrok Sądu „ je s t nieu ciążliw y dla Skarbu P aństw a, a

niezaskarżony p r z e z p o szk o dow an eg o , za tw ie rd za "41.

C h o ro b y epidem iczne

W latach dw udziestych X IX w. na terenie Królestwa

szerzyły się głów n ie choroby zaraźliw e bydła. Ogromne

spustoszenie zaraza spow odow ała w w ojew ództw ie

augustow skim . W roku 1820 zn iszczyła 4 tys. sztuk bydła, a trzy lata później „ z p a s z y n iezd ro w ej i niedostatku k a rm y ” padło w tym w ojew ództw ie aż 36 342 sztuki bydła i trzody chlew nej42.

Zaraza bydła w ystąpiła rów nież na Podlasiu. Pojawiła się ona najpierw w gm inie K rześlin w obw odzie siedleckim 43, przyw leczona prawdopodobnie z Brześcia L itew skiego, gdzie choroba wśród bydła panowała ju ż w roku 1822. W roku 1826 na

Podlasiu stw ierdzono ponow nie bardzo liczne wypadki

zachorowań „ m ię d zy w iększym i zw ierzęta m i d o m o w y m i” na zapalenie śledziony, od której padało bydło i która udzielała się

rów nież ludziom . Przyczyny tej w yniszczającej zwierzęta

choroby upatrywano w ciągłych opadach deszczu. W sprawie szerzącej się na Podlasiu choroby w ypow iedziała się Rada O gólna Lekarska Królestwa P olskiego. W edług niej „ za pa len ie

c zyli gan gren a lub za ra za śledziony, a lbo za ra za letnia, in aczej karbunkul (L iotis E p izo dica), o b a rc za w szelkie do m o w e zw ierzęta : konie, ow ce, św in ie - n a jczęściej je d n a k bydło rogate, a z teg o o so b liw ie najsilniejsze sztu k i”44.

41 A G A D , I RSK P, A llew iacje, nr 339, f. 22; rekurs KRPiS do RSKP z dnia 6 czerw ca 1829 r. od wyroku Sądu Adm. Woj. Podlaskiego z dnia 10 kwietnia

1829 r.; f. 31 - decyzja OZRS z dnia 5 lipca 1836 r. 42 Obraz..., op. cit., s. 229

43 „Kurier W arszawski” nr 196 z dnia 18 sierpnia 1823 r. 44 W APL, KWP, nr 88, f. 16; KRSW iP z dnia 22 sieipnia 1826 r.

(24)

Zgodnie z zarządzeniami w ładz centralnych K om isja W ojew ództw a Podlaskiego w ydała odpow iednie zalecenia, by

zapobiec dalszem u szerzeniu się choroby, zobow iązując

K om isarzy O bw odow ych do ich ścisłeg o w ykonyw ania. M iędzy innym i zakazano sprzedaży na targach bydła z m iejsc, gdzie panow ała choroba, oraz spożyw ania m leka pochodzącego od chorych krów. B ydło z m iejscow ości leżących w pobliżu ogniska choroby m iało być przebadane przez lekarzy weterynarii i w wypadku pojawienia się choćby u jednej sztuki objaw ów zarazy

należało pojąć w ła ściw ą decyzję, by choroba się nie

rozprzestrzeniła. Burm istrzowie i w ójtow ie gm in w iejskich m ieli dopilnow ać, by „ w łościan ie b yd ła uległego za ra zie nie d o rzyn a łi

i na użytek nie o b r a c a li”. Zaraza bydła w ystąpiła na Podlasiu

rów nież w roku 1831, pow odując w ciągu niespełna pięciu m iesięcy ogrom ne straty w inwentarzu (30 743 sztuki). W listopadzie Kom isja W ojew ódzka otrzymała polecenie, by z pow odu szerzenia się choroby zło ży ć raport, gdzie ona w ystępuje, poniew aż „ R zą d P ruski uznał za rzec z p o trze b n ą nie

d o zw o lić p r z e b y ć g ra n icy p ru sk ie j fu ro m p o to w a ry kolon istów i innych, skoro nie p o tra fią udow odn ić dostateczn ie, ż e p o c h o d zą z okolic K ró le stw a Polskiego, na których za ra za na b y d ło nie p a n u je i ż e n aw et w c za sie p o d r ó ż y sw e j p r z e z okolice p o d o b n e nie p rze je żd ża li" 45.

Wykaz ilości koni, bydła rogatego, owiec i świń padłych z powodu zarazy w okresie od 15 IX 1831 do 31 I 1832 r. na terenie

województwa podlaskiego

ob w ó d k onie b yd ło o w ce św in ie o g ó łem

sied leck i 60 2219 2668 442 538 9

łu k o w sk i 296 466 7 1692 457 7 113

45 W APL, KWP, nr 87, KRSW do KWP z dnia 1 listopada 1831 r.

(25)

ra d zy ń sk i 139 49 2 2 235 0 373 77 8 4

b ia lsk i 153 6040 3605 659 10457

R A Z E M 649 17848 10315 1931 30743

Źródło: W APL, KW P, nr 87, f. 30; Siedlce 19 kwietnia 1832 r.

D o w ystępow ania chorób wśród ludzi najbardziej

przyczyniała się nędza, brak podstaw ow ych artykułów

żyw n ościo w y ch , a często głód, stając się pow odem licznych zgon ów , zw łaszcza w okresie jesien n o-zim ow ym . Z agęszczenie izb m ieszkalnych, brud, zim no i niedożyw ien ie były przyczyną w ystąpienia w roku 1821 odry w okolicach Siedlec, a ospy w 1823 r. w Siedlcach i Sok ołow ie Podlaskim . Groźna ta choroba dotknęła przede w szystkim Ż ydów . W m ieście w ojew ódzkim w Siedlcach od w rześnia do października 1822 r. zachorow ało 21 starozakonnych w różnym w ieku i płci. W jednym tylko dniu z 6 na 7 października 1822 r. zmarło sześciu chorych46.

Zniszczenia wojenne

W czasie działań w ojennych 1831 r. najdotkliwiej zostały zniszczone m iejscow ości w pobliżu traktu brzesko-litew skiego, a zw łaszcza ok o lice m iasteczka W odyń, w si Seroczyn, miasta W ęgrowa, Parysewa, w si Ryki, miasta Ż elechow a, Łukowa, K ocka oraz w ioski nad B ugiem i W ieprzem , gdzie kawaleria rosyjska spasła lub stratowała zasiew y. Fryderyk hr. Skarbek przejeżdżając przez te tereny pod koniec września 1831 r. w idział

„ m o sty p o p su te i p o zryw a n e w szelkie p rze p ra w y p r z e z ro w y i w ody, b ą d ź całkiem nie do p rzeb ycia , p o obu stronach traktu

46 A G A D , I RSKP, nr mikr. A -22759, f. 573; KRSW do Namiestnika KP z dnia 3 kwietnia 1823 r.

(26)

ste rc zą c e kom iny p o spalon ych w zu pełn ości w ioskach; w szęd zie śla d y koczo w isk i obozów , a n igdzie śladu u praw y i p r a c y ludzkiej, p o la w odłogach łub b e z zasiew ó w , koleinam i arm atnim i tylko p o o ra n e [...], w szęd zie p u s to i głucho, zupełn ie g ro b o w a cisza, którą liczne m ogiły i k o ścio tru p y p a d łych koni co chw ila p rzypo m in a ły. P o d ro d ze m n iejsze i w iększe o d d zia ły je ń c ó w w ojennych w g łą b c esa rstw a pędzon ych , p o m ię d zy tym i z kilku tysię cy ludzi złożony, p o stę p u ją c y wolno, pon u ro i smutno, oto czo n y d w om a szereg a m i kozaków ( . . . ] ” 47.

D uże straty w inwentarzu na Podlasiu były następstw em bezustannie prowadzonych rekw izycji przez wojska rosyjskie. K om isja W ojew ództw a Podlaskiego straty z tego tytułu obliczyła na: 9061 koni, 77130 sztuk bydła rogatego, 84859 sztuk o w ie c i 2860 6 sztuk świń. Ponadto zniszczen iu uległy w szelk ie zapasy zboża w stodołach i spichlerzach oraz spasione zostały zboża na polach folw arcznych i chłopskich. Straty w o łó w , które stanow iły siłę roboczą w rolnictwie, oraz ziarna siew nego odbiły się katastrofalnie na zasiew ach w jesien i 1831 r.48

Straty miast w ładze administracyjne oszacow ały na sum ę 97 247 zł 15 gr., w tym K asy M iejskie 65 252 zł. N ajw iększe

straty poniosło m iasto w ojew ódzkie Siedlce oraz m iasto

ob w od ow e Biała, gdzie m ieścił się szpital Sióstr M iłosierdzia, głów n ie z pow odu pobytu w ojsk rosyjskich i działalności lazaretów. Z uwagi na poniesione straty przyznano Siedlcom p o ży czk ę w w ysokości 50 tys. zł (na lat 6) dla wyrem ontow ania zniszczonych budynków publicznych. M iasto Biała, którego m ieszkańcy „ p r z e z cią g łe p o s to je w ojsk i u trzym yw anie na

47 T. M encel, M iędzy powstaniami 1831-1864, fw:] D zieje Lubelszczyzny, W arszawa 1 9 7 4 ,1.1, s. 545

48 Ibidem.

(27)

-W ald em a r -W ojciech B ednarski Z d ziejó w k lęsk elem entarnych na P od lasiu

kw aterach żołn ierzy, zo sta li d o p ro w a d ze n i do n ajnędzniejszego sta n u ”, otrzym ało p ożyczk ę w w y so k o ści 100 tys. zł.49

K om isja W ojew ództw a Podlaskiego straty w ojenne

obliczyła na 15 824 314 zł polskich, w liczając w to ubytek

dom ów i zabudowań gospodarczych, inwentarza, różnego

gatunku zbóż i innych w ydatków w okresie m obilizacji sił i środków do walki z Rosją, działań w ojennych i okupacji Podlasia

po upadku powstania. M ożna jednak dom niem yw ać, że

rzeczyw iste straty materialne b yły o w ie le w iększe. Stosunkow o duży był ubytek ludności, zarówno z pow odu działań wojennych, w tym m.in. cholery morbus, przyw leczonej na Podlasie przez w ojska rosyjskie. W rezultacie w szystkich tych negatyw nych zjaw isk ludność w ojew ództw a zm niejszyła się o 29 602 oso b y 50.

Następstw em klęsk elem entarnych, a przede w szystkim zniszczeń w ojennych w 1831 r., było to, że Podlasie przez całe d ziesięcio lecia należało do najbardziej ubogich i najrzadziej zaludnionych terenów w kraju.

49 Ibidem, s. 490-502; zob. też T. D cm idow icz, Biała Podlaska i obwód (powiat) bialski po upadku powstania listopadow ego, [w:J Powstanie Listopadowe na Podlasiu 1830/31, Zbiór materiałów pod red. Jerzego Flisińskiego, Lublin 1993, s. 113

50 Bednarski, Straty wojenne L ubelszczyzny i Podlasia w Powstaniu Listopadowym , [w:] W kręgu zainteresowań naukowych profesora Tadeusza M enela, red. A. Koprukowniak, Lublin 1999, s. 220