"Vox P a tru m " 8 / 1 9 8 8 / z . 14
CHARAKTERYSTYKA CHRYSTOLOGII
ŚW. AUGUSTYNA
H i s t o r i a d o k tr y n y c h r z e ś c i j a ń s k i e j w s k a z u je w i e l o k r o t n i e , że w j e j p o c z ą tk o w y c h s t a d i a c h r o z w o ju m usi b y ć u w z g lę d n ia n y wpływ k o n c e p c j i ł a c i ń s k i c h a u to ró w Z a c h o d u . Był t o p r z e w a ż n ie wpływ s t a r a ń o pew ne u p r o s z c z e n i e z a w iły c h i s u b t e l n y c h d o c i e k a ń t e o l o g i c z n y c h , k t ó r e c z ę s t o k o m p lik o w a ły d y s k u s j e Ojcówg r e c k i c h w z a k r e s i e t r y n i t a r n y m i c h r y s t o l o g i c z n y m . Ta t e n d e n c j a do p r o s t o t y i j a s n o ś c i n i e zaw sze je d n a k p r z y n o s i ł a p o ż ą d a ne e f e k t y , gdy n i e zach o w an o w ła ś c iw e g o m a r g in e s u m i s t e r y j n e g o c h a r a k t e r u d o k t r y n y . W p r o b le m a ty c e c h r y s t o l o g i c z n e j u t k n ą ł w ł a ś n i e T e r t u l i a n , t s k o r o p o c z u ł s i ę u p ra w n io n y do k o n k l u z j i : " c e r tu m e s t , q u i a im - „1 p o s s i b i l e Mimo p r z y p is y w a n e j mu z a s ł u g i r o z w i ą z a n i a d y le m a tu c h r y s t o l o g i c z n e g o n a p o z io m ie d e f i n i c j i C h a lc e d o n u n a p o d s ta w ie
s ły n n e g o t e k s t u : "V idem us d u p lic e m s t a t u m , n o n c o n fu su m s e d c o n - 2 iu n c tu m i n u n a p e r s o n a , Deum e t hominem I e s u m " , t o j e d n a k w y d a je 3 s i ę , j a k t o w y k a z a ł R . C a n ta la m e s s a , że t e r m i n " p e r s o n a " ma u T e r t u l i a n a t y l k o s e n s t r y n i t a r n y . Z r e s z t ą p u n k tem w y j ś c i a d l a w s z y s t k i c h ro z w a ż a li c h r y s t o l o g i c z n y c h j e s t do S o b o ru K o n s t a n t y n o p o l i t a ń s k i e g o p ro b le m t r y n i t a r n y . D o p ie ro z powodu k o n i e c z n o ś c i z a j ę c i a s i ę in n o w a to r s k ą t e z ą A p o lin a r e g o z L a o d y c e i, c h r y s t o l o g i a z y s k a ł a sw ój n i e z a l e ż n y s t a t u s . W ła ś n ie a n t y a p o lin a r y z m zdom inow ał c h r y s t o l o g i ę z a c h o d n ią w IV /V w ie k u . D la te g o t r z e b a
z a c z ą ć od g ł o s u p a p i e ż a D am azego, k t ó r y z w i ę ź l e i t r a f n i e w y ty c z y ł ramy d y s k u s j i . W l i ś c i e bowiem do P a u l i n a / 3 7 5 / n i e t y l k o
o d r z u c i ł a p o lin a r y z m i p r z y p o m n ia ł w c z e ś n i e j s z e s f o r m u ło w a n ia a n t y a d o p c j o n i s t y c z n e , a l e s t w i e r d z i ł , że C h r y s t u s , je d y n y Syn
B oga, Słowo i M ąd ro ść B oga, p r z y j ą ł c a ł e g o n a s z e g o Adama z c i a łe m , d u s z ą i rozumem / " s e n s u s " / z w y ją tk ie m g r z e c h u . Dowodem
1 T e r t u l l i a n u s , De c a r n e C h r i s t i 5 , 4 , CCL 2 , 8 8 1 . 2 T e n ż e , A d v e rsu s P r a x e a n 2 7 , 11, CCL 2 , 1199; p o r . n a c k , D o g m e n g e s c h ic h te , I , T łlb in g e n 1 9 1 4 , 6 0 1 . n p . A. H a r -P o r . II. C a n ta la m e s s a , T e r t u l l i e n e t l a f o rm u lo c h r i s t o l o g i q u e de C h a lc e d o in e , St.P 9 / 1 9 6 6 / 1 3 9 -1 5 0 /TU 9 4 / . 3
186
-te g o j e s t a k s jo m a t "quod non e s t assum ptum non e s t s a n a t u „4
N astępnym g ło s e m b y ł t r a k t a t A m brożego "De i n c a r n a t i o n i s d o m i- 5 T ro s k a o m ocne a k c e n to w a n ie k o m p le tn o ś c i
n i c a e s a c r a m e n t o "
c z ło w ie c z e ń s tw a C h r y s t u s a sp o w o d o w ała z a p ew n e, że t e o r i a H i l a r e g o z P o i t i e r s o n a t u r a l n e j w o ln o ś c i C h r y s t u s a od o g r a n i c z e ń , n ie d o m a g a ń i l u d z k i c h p o t r z e b m a t e r i a l n y c h , n i e z n a l a z ł a s z e r s z e g o o d d źw ięk u mimo j e g o p o p u l a r n o ś c i n a Z a c h o d z ie , j a k ą z y s k a ł p r z e z sw ą w a lk ę a n t y a r i a ń s k ą . R ów nież w y p o w ie d z i H ie ro n im a o C h r y s t u s i e n i e d o t y c z y ł y g ł ę b s z y c h i s u b t e l n i e j s z y c h k w e s t i i , c h o ć j e g o p o z a l i t u r g i c z n a p o b o ż n o ś ć p r z e s y c o n a b y ł a n ab o żeń stw em do Z b a w i c i e l a , z w ła s z c z a c i e r p i ą c e g o . M a riu s z W ik to ry n / + po 3 6 2 / n a t o m i a s t , n aw ró co n y p l a t o ń c z y k o w ie lk im a u t o r y t e c i e n a Z a c h o d z ie , s f o r m u ło w a ł t r a f n i e a d a g iu m : "n o n i g i t u r a d s u m p s it g
hom inem , s e d f a c t u s e s t homo" . N a tu r a lu d z k a C h r y s t u s a s p e ł n i a ł a r o l ę z b a w c z ą , g d y ż
9 omnem hom inem " .
i a ł On " c a t h o l i c u m / . . . / c o r p u s ad Na w y żej n a k re ś lo n y m s k ró to w o t l e m i a ł a s i ę r o z w in ą ć
c h r y s t o l o g i c z n a k o n c e p c j a A u g u s ty n a . Je g o wpływ n a w s p ó łc z e s n y c h i potom nych b y ł n a Z a c h o d z ie t a k w i e l k i , że d a l s z y ro z w ó j d o k tr y n y , n p . u L eo n a W ie lk ie g o , m u s ia ł i w t e j d z i e d z i n i e n o s i ć p i ę t no A u g u s ty n a . Z n i e l i c z n y c h o p ra c o w a ń n a t e n te m a t t r z e b a by wy- m n ie n ić p r z y n a jm n ie j p r a c e t r z e c h a u to r ó w : T. J . Van B a v e la , A. G r i l l m e i e r a i B. S t u d e r a ^ . 1* O f a k c i e e w o l u c j i sw ych p o g lą d ó w c h r y s t o l o g i c z n y c h z a ś w ia d c z a sam A u g u s ty n w " W y z n a n ia c h " : 4 P o r . D am asus, E p i s t o ł a ad P a u lin u m , PL 1 3 , 3 5 2 -3 5 7 ; A. G r i l l m e i e r , C h r i s t i n C h r i s t i a n T r a d i t i o n , O x fo rd 1 9 7 5 , 3 5 0 . 5 6 PL 1 6 , 8 P o r . A. 1 9 5 -4 0 0 . 1 7 -8 4 6 G r illm , POK 2 6 , 1 0 3 -1 3 8 . e i e r , C h r i s t i n C h r i s t i a n T r a d i t i o n , d z . c y t . , 7 P o r . K. B au s, Das G ebet zu C h r i s t u s b eim h l . H ie ro n y m u s ,
" T r i e r t h e o l o g i s c h e Z e i t s c h r i f t " 6 0 / 1 9 5 1 / 1 7 8 -1 8 8 .
M a riu s Y i c t o r i n u s , A d v e rsu s A rium I 2 2 , SCh 6 2 4 6 .
9 T e n ż e , C o m m e n tariu s i n c p i s t u l a m P a u l i ad G a l a t a s I I 4 , 14, PL 8 , 1 1 9 6 . T. J . Van B a v e l, lte c h e r c h e s s u r l a c h r i s t o l o g i c d e S a i n t A u g u s tin , F r i b o u r g 1954; A. G r i l l m e i e r , C h r i s t i n C h r i s t i a n T r a d i t i o n , O x fo rd 1 9 7 5 , 4 0 6 - 4 i 3 ; B. S t u d e r , Z ur T h e o p h a n ie - -E x e g e s e A u g u s t i n s , Roma 1 9 7 1 . 10
- 187
" J a z a ś i n a c z e j m y śla łe m o Panu moim, C h r y s t u s i e , u w a ż a ją c go z a c z ło w ie k a w y b itn e j m ą d r o ś c i,
z k tó ry m n i k t s i ę n i e m ógł ró w n ać, z w ła s z c z a ,
że p r z e d z iw n ie n a ro d z o n y z D ziew icy d l a p r z y k ł a d u , j a k n a le ż y g a r d z i ć d o c z e s n o ś c ią c e le m o s i ą g n i ę c i a n i e ś m i e r t e l n o ś c i , d z i ę k i B o s k ie j p ie c z y
o n a s z a s ł u g i w a ł n a t a k w i e l k ą g o d n o ść n a u c z y c i e l a
n a s z e g o . / . . . / . Uznawałem c a łe g o c z ło w ie k a
w
C h ry s t u s i e , n i e c i a ł o t y l k o c z ło w ie k a , a l b o c i a ł o
z d u s z ą b ez m y ś l i , le c z sam ego c z ło w ie k a , i uwa ż a łe m , że j e s t on wyższym od in n y c h n i e p o s t a c i ą praw dy, l e c z j a k ą ś w ie lk ą w y ż s z o ś c ią n a t u r y .
l u d z k i e j i d o sk o n a lsz y m u d z ia łe m w m ą d r o ś c i" ^ .
Zatem p r z e d c h r z t e c z y l i w p ierw szy m o k r e s i e d z i a ł a l n o ś c i
p i s a r s k i e j , z n a jo m o ść p r o b le m a ty k i c h r y s t o l o g i c z n e j u A u g u sty
n a b y ł a j e s z c z e , j a k sam t o p ó ź n i e j o c e n i ł , , n i e w y s t a r c z a j ą c a .
N a jp ie rw m u s ia ł z ro z u m ie ć i u w o ln ić s i ę od wpływów t e o r i i Apo l i n a r e g o , k t ó r a b y ł a n i e b e z p i e c z n a , a w d o d a tk u r e p r e z e n t o w a ł j ą p r z y j a c i e l A l i p i u s z :
" A l i p i u s z z a ś m n iem ał, żo k a t o l i c y w i e r z ą , ja k o b y Bóg t a k b y ł o d z ia n y c ia ł e m , że p r ó c z Boga i c i a ł a n i e b y ło w C h r y s t u s i e d u s z y , a zatem i o m y ś li
l u d z k i e j w nim n i e można m ów ić. / . . . / . P ó ź n ie j poznaw szy w tym b ł ą d A p o lin a r y s tó w , z r a d o ś c i ą p r z y s t a ł do w ia ry k a t o l i c k i e j "1 2 . J a k i ś c z a s p ó ź n i e j , j a k w y z n a je A u g u sty n , sam s i ę p r z e k o n a ł , 13 n a czym p o l e g a ł b ł ą d F o ty n a . 2 . N ie m n ie j je d n a k w je g o l i s t a c h i k a z a n ia c h spotykam y s z e r e g n i e j a s n y c h w y ra ż e ń , k t ó r e , j a k t o b y ło w z w y c z a ju , n i e wymagały j e s z c z e wówczas c a ł k o w i t e j p r e c y z j i i ś c i s ł o ś c i . Tf ty c h w ypadkach c z ę s t o p o s łu g iw a ł s i ę on z w ro ta m i, k tó r y c h u ży w an ie
b y ło przyjm ow ane n a p o d s ta w ie z a sa d y "c o m m u n ic a tio ld io m a tu m " .
W ie le t a k i w y ra ż e ń z n a j d u j e s i ę w k a z a n ia c h n a "D z ie ń N aro
d z e n i a P a n a " , j a k n a p r z y k ła d :
11 C o n f e s s io n e s V II 19, 2 5 , CSEL 3 3 , 164, POK 9 , 1 6 3 -1 6 4 .
12 Tamże, V II 19, 2 5 , CSEL 3 3 , 165, POK 9 , 164.
188 -"C z ło w ie k ie m z o s t a ł T en , k t ó r y u c z y n i ł c z ł o w i e k a . On w ła d c a g w ia z d s s a ł p i e r s i " 1 4 , / . . . / o b l u b i e n i e c w y s z e d ł z ł o ż n i c y s w o j e j , t j . z ło n a d z i e w i c y , g d z i e Słow o Boże p o ł ą c z y ł o s i ę z n a t u r ą lu d z k ą w s z c z e g ó ln y m z w ią z k u m a łż e ń s k im " 1 5 .
ako r e t o r i mówca k o ś c i e l n y n i e c z u ł s i ę A u g u sty n z w ią z a n y t a k a rd z o k o n i e c z n o ś c i ą u ś c i ś l a n i a zw rotów o r a t o r s k i c h . J e d n a k
w t a k i c h w y p ad k ach m ożna n i e k i e d y w yczuć p a z u r w y b itn e g o my- l i c i e l a . P rz y k ła d e m j e s t t u w y ją te k z k a z a n i a 214:
"C ały c z ło w ie k z o s t a ł p r z y j ę t y p r z e z S ło w o , t o z n a c z y d u s z a ro zu m n a i c i a ł o , c z y l i że j e d e n C h r y s t u s , j e d e n Bóg, Syn Boży może n i e t y l k o
być Słow em , l e c z Słowem i c z ło w ie k ie m . On j e s t Synem Boga O jc a z e w z g lę d u n a S łow o i Synem
c z ło w ie c z y m ze w z g lę d u n a c z ł o w i e k a . / . . . V . W tym samym c z a s i e b ę d ą c c z ło w ie k ie m j e s t
Synem B oga, l e c z ze w z g lę d u n a S ło w o , k t ó r e
p r z y j ę ł o c z ł o w i e k a ; w tym że samym c z a s i e b ę d ą c Słowem j e s t Synem c z ło w ie c z y m ze w z g lę d u n a -
c z ł o w i e k a , k t ó r y z o s t a ł p r z y j ę t y p r z e z S ło w o " ^ °
r z e b a je d n a k p r z y z n a ć , że t e g o r o d z a j u s f o r m u ło w a n ia b y ły r a
-z e j w y ją tk o w e , a w y s t a r c -z a ł y mu t a k i e j a k : "hominem s u s c i p e r e " , hominem a g e r e " , " c o r p u s a g e r e " , " s u s c e p t i o i n f e r i o r i s p e r s o - 17 a e " . O s t a t n i e w y r a ż e n ie ś w ia d c z y , że A u g u s ty n n i e p r ę d k o n i e ła tw o d o c h o d z i ł w c h r y s t o l o g i i d o a n a l o g i c z n y c h w y p ra -owań p o j ę c i a " o s o b y " , do j a k i c h d o s z e d ł W schód po d ł u g i e j b u r z l i w e j p o le m ic e .
3 . P o c z ą te k je d n a k t a k i e j e w o l u c j i m ożna j u ż zau w aży ć pochodzącym z o k r e s u w c z e s n e g o k a p ł a ń s t w a / 3 9 3 / 6 / w y k ła d z ie i s t u św . P a w ła do G a la tó w , w k tó ry m p r z e p r o w a d z a w y ra ź n e r o z - ó ż n i c n i e m ię d z y j e d n o ś c i ą Boga i c z ł o w i e k a w C h r y s t u s i e , a d a - cm ł a s k i u in n y c h l u d z i , k t ó r z y n i e o s i ą g a j ą "habendam n a t u - a l i t e r e t agendam p e rso n a m S a p i e n t i a e . D a ls z e t e r m i n o l o g i c z n e A 5 6 7 S erm o 1 9 1 , i , i , PL 3 8 , 1 0 L S e rm o 1 9 2 , 3 , 3 , PL 3 8 , 101 S e rm o 2 1 4 , 6 , PL 3 S , 1 0 6 9 . P o r . S e rm o 1 1 9 , 7 , 7 , PL 38 C h r i s t i n C h r i s t i a n T r a d i t i P n, v ! t ii <3 f 111 n *3 tł Cin 1 n t <rt Q 6 7 5 - 6 7 6 ; , d z . c y t 4 3 . 4 8 . A. G r i l l m e i e r , , 4 0 7 . 8 P o r . E p i s t u l a e ad G a la to s e x p o s i t i o 2 7 , CSEL 8 4 , 9 2 .
189
u s t a l e n i a "q u o ad p erso n a m " m ia ły r a c z e j c h a r a k t e r d o c ie k a ń t r y -n i t a r -n y c h -n i ż c h r y s t o l o g i c z -n y c h , a z -n a jd u je m y j e g łó w -n ie w "De
19
. W d łu g im i d o ś ć zaw iłym w yw odzie d o c h o d z i tam
T r i n i t a t e " do
u s t a l e ń t e r m i n o l o g ic z n y c h w ję z y k u t r y n i t a r n y n , w k tó ry m " o s o b a o z n a c z a c o ś p o je d y n c z e g o i je d n o s tk o w e g o , / . . . / j e j z n a c z e n ie
s t o s u j e s i ę w y łą c z n ie do d a n e j j e d n o s t k i „20 T r a n s p o z y c ja ty c h
o k r e ś l e ń b e z p o ś r e d n io do c h r y s t o l o g i i n i e n a s t ą p i ł a je d n a k
w tym że t r a k t a c i e , l e c z , j a k zobaczym y n i ż e j , w in n y c h m ie js c a c h J u ż je d n a k w I j e g o k s i ę d z e u s t a l a p u n k t w y j ś c i a do s p e k u l a c j i c h r y s t o l o g i c z n y c h : " / . . . / n i e p r z y j ą ł On n a t u r y s ł u g i w t a k i s p o s ó b , by m ia ł u t r a c i ć p r z e z t o B oską n a t u r ę , w k t ó r e j b y ł równy O jc u . / . . . / p o n ie w a ż 1 j a k o s ł u g a , i j a k o Bóg j e s t On je d n o ro d z o n y m Synem Boga O jc a , t o j a k o Bóg j e s t równy O jc u , a ja k o s ł u g a j e s t
P o ś r e d n ik ie m Boga i l u d z i , c z ło w ie k ie m , Jezu sem C h ry s tu s e m " 2 1 .
N ieco d a l e j A u g u sty n p o d e jm u je p ró b ę o g zeg ezy tr u d n e g o z d a n i a św. P a w ła : "Wtedy i Syn p o d le g a ć b ę d z ie tem u , k t ó r y mu p o d d a ł w s z y s tk o " / l Kor 15, 2 8 / tłu m a c z ą c j e p rz e c iw a ria n o m , i p r z e
ciw tym , k t ó r z y p r z y jm u ją m o ż liw o ść z a i s t n i e n i a zm ian s t r u k t u - 22
r a l n y c h w n a tu rz ,e B o g a -C z ło w ie k a po s ą d z i e o s ta te c z n y m . C a ła
n a s t ę p n i e k s i ę g a IV te g o t r a k t a t u ma z a p r z e d m io t " M isję Syna Bożego i W c i e l e n i e " , a w ię c j e s t d z ie łe m c h r y s to lo g ic z n y m , a l e rozprow adzonym w a s p e k c i e t r y n i t a r n y m i s o te r y c z n y m . Za swe n a j w a ż n ie js z e z a d a n ie uw aża A u g u sty n o d p a r c i e z a r z u t u , ja k o b y w c ie l e n i e b y ło ja k im ś objawem n i ż s z o ś c i S yna B ożego: C h r y s tu s P o ś re d n i k , Z w y c ię z c a s z a t a n a i U ś w i ę c i c i e l s p e ł n i a m i s j ę S ło w a, k t ó r a
, 23
p o le g a n a p r z y j ś c i u n a ś w i a t i z a m ie s z k a n iu w d u s z a c h . W j e j
z a k o ń c z e n iu A u g u sty n podsum ow uje c h r y s t o l o g i c z n e i m p l i k a c j e dogm atu t r y n i t a r n e g o : 19 De T r i n i t a t e V II 6, i i , CCL 5 0 , 2 6 1 -2 6 5 ; p o r . tam że XV 7 , l i , CCL 50 A, 4 7 4 -4 7 5 . 20 21 22 23 A. G r i l l Me i e r , C h r i s t i n C h r i s t i a n T r a d i t i o n , d z . c y t . , 4 0 8 . De T r i n i t a t e I 7 , 14, CCL 5 0 , 4 5 . P o r . ta m ż e , I 8 , 1 5 -1 6 , CCL 5 0 , 4 6 - 5 0 . P o r . ta m ż e , IV 1, 1 -2 0 , 2 9 , CCL 5 0 , 1 5 8 -1 9 9 .
190 -"Na p y t a n i e : w j a k i W c ie le n ie ? pow iem , c i a ł e m , to j e s t cz samo n i e z m i e n iło in n e g o . B y ło t u n i a l e i rozum na d u sz żywa s i ę Bogiem ze z a ś z e w z g lę d u n a n i ż s z o ś c i S y n a z p O jc a " 2 4 .: s p o s ó b d o k o n a ło s i ę samo że Słowo Boże s t a ł o s i ę
ło w ie k ie m , p r z e z co je d n a k s i ę i n i e o b r ó c i ł o w c o ś e t y l k o Słow o Boże i c i a ł o , a lu d z k a . A c a ł o ś ć t a n a - w z g lę d u n a B oga, c z ł o w i e k i e c z ł o w i e k a / . . . / . N ie ma w ię c owodu J e g o p o s ł a n i a p r z e z W jed n y m z l i s t ó w u jm u je t ę k o n k l u z j ę j e s z c z e j a ś n i e j : " Z ł ą c z y ł s i ę z t ą d u s z ą i z tym c ia łe m i n i e u t r a c i ł n i c ze sw ej B o s k o ś c i. S t a ł s i ę r z e
c z y w i ś c i e c z ło w ie k ie m , aby u c z y n ić c z ło w ie k a
le p s z y m , r a c z y ł p r z y b r a ć je g o n az w ę , a u c z y n i ł u c z e s t n i k i e m Swego B ó stw a "^
N a w ią z u ją c do w ie r s z y z p r o lo g u Jan o w eg o "W sz y stk o p r z e z N ie s i ę s t a ł o , a b e z N ieg o n i c s i ę n i e s t a ł o . W Nim b y ło ż y c i e " / J i , 3 - 4 / , A u g u sty n ł ą c z y p r e e g z y s t e n c j ę S ło w a z w c ie le n ie m co ma j e s z c z e w ię c e j u w id o c z n ić p ra w d ę , że Słow o j e s t ź r ó d ło ; w s z e lk ie g o ż y c i a s tw o r z o n e g o " : " / . . . / s ta w s z y s i ę u c z e s t n l -
27 k iem n a s z e j ś m i e r t e l n o ś c i , d a ł nam u d z i a ł w swoim B ó s tw ie "
W y ra ż e n ie t o ma s w o ją h i s t o r i ę u Ojców g r e c k i c h p o cz ąw szy
od I r e n e u s z a , a t u t a j j e s t w łaściw y m p r z e j ś c i e m od c h r y s t o - l o g i i s t r u k t u r a l n e j do c h r y s t o l o g i i f u n k c j o n a l n e j / s o t e r y c z - n e j / . N i e s t e t y p o t r z e b a w c h o d z e n ia w pewne s z c z e g ó ło w e kw e
s t i e r o z b i ł a j e d n o l i t y to k c h r y s t o l o g i c z n y c h wywodów w "De T r i -n i t a t e " / A u g u s t y -n a z a tr z y m a ły t a k i e p r o b le m y , j a k : tz w . -n i e d o - 29 30 s k o n a ł o ś c i w ie d z y C h r y s t u s a , s ą d u o s t a t e c z n e g o , t e o f a n i i 24 25 Tam że, IV 2 1 , 31 E p i s t u l a 1 3 7 , 2 , A u g u s ty n , Kraków - 3 CCL 5 0 , 2 0 3 -2 0 5 , 8 , PL 3 3 , 5 1 9 , tłu m . 1 9 6 6 / 8 9 . POK 2 5 , 2 0 6 - 2 0 7 . J . S . Łoś /H . M a rro u , 26 27 28 29 30 P o r . De T r i n i t a t e IV 1, 3 , CCL 5 0 , 1 6 2 , POK 2 5 , 1 7 6 . Tam że, IV 2 , 4 , CCL 5 0 , 1 6 4 , POK 2 5 , 1 7 7 .
P o r . I r e n a e u s , A d v e rs u s h a e r e s e s I I I 1 8 , 1 - 7 , SCh 2 1 1 , 3 4 2 - 3 7 0 ; V i , 1 - 3 , SCh 153, 1 6 -2 8 ; A t h a n a s i u s , O r a t i o d e i n c a r - n a t i o n e V e rb i 6 , 1 - 9 , 4 , SCh 1 9 9 , 2 8 2 -2 8 9 ; G r e g o r iu s N a z i a n - z e n u s , O r a t i o 4 3 , 6 1 , PG 3 6 , 5 7 6 ; t e n ż e , C a rm in a d o g m a tic a I 1 0 , 5 - 6 , PG 3 7 , 4 6 5 ; t e n ż e , C a rm in a do s e i p s o I I 1, 1 6 , PG 3 7 , 9 7 1 . P o r . De T r i n i t a t e I 2 3 , CCL 5 0 , 6 2 , POK 2 5 , 1 0 4 -L 0 5 . P o r . ta m ż e , I 26 i 2 9 , CCL 5 0 , 65 i 7 1 - 7 2 , POK 2 5 , 107 i H 2
191 31 32 s t a r o t e s t a m e n t a l n y c h , s y m b o lik i c y f r o w e j w c i e l e n i a , w a lk i C h r y s t u s a z s z a ta n e m 33 i t p . / . Innym d z i e ł e m , w k tó ry m A u g u s ty n u j ą ł b a r d z i e j s y n t e t y c z n i e c h r y s t o l o g i ę , b y ł " P o d r ę c z n ik d l a W aw rzyńca" - p o w s ta łe w l a t a c h 4 2 3 -4 2 4 kom pendium d o g m a ty c z n e w u k ł a d z i e k o m e n ta r z a do S k ła d u
A p o s t o l s k i e g o ^ ^ . Z d z i s i e j s z e j p e rs p e k ty w y może d z iw ić d o ś ć d a l e k i e u s y tu o w a n ie r o z d z i a ł ó w c h r y s t o l o g i c z n y c h / 3 4 - 5 1 / . S ą w nim w ypunktow ane dw ie s p ra w y : " / . . . / t a k Słow o C ia łe m s i ę ł ą c z ą c s i ę z C ia łe m , n i e z w C i a ł o , a p r z e z t e n w y ra z C z ło w ie k a 3 5 " . s t a ł o , i e n i ł o n a le ż y że Bóstw o Bós tw a t u r o z u m ie ć A i a l e j : " / . . . / C h r y s tu s J e z u s / . . . / j e s t i Bogiem i c z ło w ie k ie m . / . . . / C z ł o w i e k i e m z a ś , p o n ie w a ż
w
j e d n o ś c i o so b y d o ł ą c z y ł a s i ę do S ło w a d u s z a ro zu m n a i c i a ł o " 3 6 . " P e r s o n a " ma t u j u ż p e łn y w ym iar o n t o l o g i c z n y . Z e s t a w i a j ą c r a z j e s z c z e d o ty c h c z a s a n a liz o w a n o t e k s t y można w y o d r ę b n ić t r z y e ta p y r o z w o ju c h r y s t o l o g i i A u g u s ty n a : ł a . p o g lą d , że C h r y s tu s c z ło w ie k ma u d z i a ł w M ą d ro ś c i / S a p i e n - t i a / * ? , b . t e z a , że C h r y s tu s p r z e z z ł ą c z e n i e z " t ą d u s z ą i z tym c i a łem " n i e u t r a c i ł n i c z e g o z B o s k o ś c i 3 c . Słowo o r a z d u s z a ro z u m n a i c i a ł o tw o r z ą j e d n o ś ć Osoby 39 31 32 33 34 P o r . ta m ż e , I I P o r . ta m ż e , IV P o r . ta m ż e , IV 1 5 - 2 8 , CCL 50 7 - 1 0 , CCL 5 0 , 1 3 - 1 8 , CCL 50 9 9 -1 1 9 , 1 6 9 -1 7 5 , 1 7 8 -1 8 6 POK 2 5 , POK 2 5 , POK 25, 1 3 1 -1 4 3 . 1 8 2 -1 8 6 . 1 8 8 - i 9 3 . G. R a u s c h c n - J . N o w ack i, Z a ry s p a t r o l o g i i , P o z n a ń 1 9 2 9 , 3 1 5 : "P ism o t o / . . . / s ta n o w i j e d y n e s y s te m a ty c z n e o p ra c o w a n ie n a u k i K o ś c i o ł a , j a k i e w y s z ło z pod p i ó r a św . A u g u s ty n a " . E n c h i r i d i o n ad L a u re n L iu m , s e u d e f i d e , s p e o t c a r i t a t e 10, 3 4 , CCL 4 6 , 6 8 , POK 10, 1 3 2 -1 3 3 .36 Tam że, 1 0 , 3 5 , CCL 4 6 , 6 9 , POK 1 0 , 1 3 3 . 37 P o r . p r z y p i s 18.
38 P o r . p r z y p i s 21 i 2 3 . 39 P o r . p r z y p i s 3 6 .
192 -W t e n s p o s ó b B isk u p H ippony d o c h o d z i d o d e f i n i t y w n e j fo rm u ły c h r y s t o l o g i c z n e j , k t ó r a s i ę p r z y jm ie na Z a c h o d z ie : " P e r s o n a u n a ex d u a b u s s u b s t a n t i i s c o n s t a n s ; u n a i n u t r a q u e n a t u r a p e r s o n a " ^ . Od o k r e ś l e ń "Bóg w c z ł o w i e k u " , lu b " p o s i a d a ć B óstw o" p r z e s z e d ł on do b a r d z i e j a d e k w a tn y c h : "Bóg j e s t c z ł o
w ie k ie m " , " t e n c z ło w ie k J e z u s C h r y s tu s j e s t Synem Bożym". C h ry s t u s j e s t bowiem n a i n n e j p ł a s z c z y ź n i e b y to w e j n i ż j a k i ś p r o r o k , na k t ó r e g o z s t ą p i ł D u c h ^ l. I n n a j e s t p r z e c i e ż o b e c n o ś ć Bo g a w ś w i e c i e , i n n a w n a tc h n io n y c h ś w i ę t y c h , a i n n a w C h r y s t u s i e ^ . 4 . A u g u sty n n i e t y l k o b o r y k a ł s i ę z f o r m u łą c h r y s t o l o g i c z n ą , a l e t e ż u s i ł o w a ł p r z e d s t a w i ć w ew n ętrzn y z w ią z e k dwu n a t u r , s t a n o w iący o j e d n o ś c i Boga i c z ło w ie k a w C h r y s t u s i e . P ró b o w a ł z a ś
te g o d o k o n a ć p r z e z z a s t o s o w a n i e dwu a n a l o g i i . P ie r w s z ą z n i c h z n a jd u je m y w "De d o c t r i n a C h r i s t i a n a " :
" P o d o b n ie gdy mówimy t a k , by t o , c o w u m y śle n o sim y , d o s z ł o d o u m y słu s ł u c h a j ą c e g o p r z e z u s z y c i e l e s n e , sło w o n o s z o n e w s e r c u s t a j e s i ę d ź w ię k ie m i nazyw a s i ę w y ra ż e n ie m / l o c u t i o / , a je d n a k m y śl n a s z a n i e
p r z e k s z t a ł c a s i ę w d ź w ię k , l e c z sam a w s o b i e n i e z m ie n n a - p r z y b i e r a p o s t a ć d ź w ię k u , d z i ę k i k t ó r e mu d o c h o d z i do u s z u sam a n i e u l e g a j ą c s k a ż e n i u
i z m ia n ie : t a k t e ż Słowo Boże n i e z m i e n n i e t o s a
mo s t a ł o s i ę c i a ł e m , aby z a m ie s z k a ć m ięd zy n a m i" 4 3 .
R e l a c j a m y ś li l u d z k i e j do w ypo w iad an y ch słó w n i e o d e jm u je n i c z e go j e j w a r t o ś c i , p o d o b n ie i Słowo Boże n i e t r a c i p r z e z t o , "ż e
c ia łe m s i ę s t a ł o i z a m ie s z k a ło m ię d z y n a m i" .
D ruga a n a l o g i a ty c z y p o ró w n a n ia r e l a c j i d u s z a - c i a ł o do r e l a c j i S ło w o - c z ło w ie c z e ń s tw o . A u g u s ty n d o k o n u je t e g o w " L i ś c i e do W o l u z j a n a " ^ : " N ie k tó r z y u s i ł u j ą zd o b y ć w y j a ś n i e n i e s p o s o b u , w j a k i B óstw o p o ł ą c z y ł o s i ę z lu d z k ą d u s z ą i c i a ł e m , aby u tw o r z y ć j e d n ą o s o b ę C h r y s t u s a , 40 41 42 43 44 P o r . Sermo 2 9 4 , 9 , 9 , PL 3 8 , 1 3 4 0 -1 3 4 1 ; I n I o a n n i s E v a n g e liu t r a c t a t u s 9 9 , 1 , CCL 3 6 , 5 8 2 . P o r . I n I o a n n i s E v a n g e liu m , j a k w y ż e j . P o r . E p i s t u l a 1 8 7 , 2 , 3 - 6 , TL 3 3 , 8 3 3 - 8 3 4 . De d o c t r i n a C h r i s t i a n a I 13, 12, CCL 3 2 , 1 3 , PSP 2 2 , 2 6 . E p i s t u l a 1 3 7 , 1., 1 - 5 , 2 0 , CSEL 4 4 , 9 6 - 1 2 5 .
193 k ie d y t o o k a z a ł o s i ę k o n ie c z n e i s t a ł o s i ę r a z w h i s t o r i i ś w i a t a . C z y n ią z a ś t o z t a k ą sam ą ś m i a ł o ś c i ą , j a k gdyby b y l i z d o l n i do w y j a ś n i e n i a s p o s o b u p o ł ą c z e n i a d u s z y z c i a ł e m , by u tw o rz y ć j e d n ą o so b ę c z ło w ie k a , co s i ę p r z e c i e ż z d a r z a c o d z i e n n i e / . . . / . W o s o b ie c z ło w ie k a j e s t z ł ą c z e n i e d u s z y i c i a ł a ; w o s o b ie C h r y s t u s a j e s t z ł ą c z e n i e B ó stw a z c z ło w ie k ie m ; alb o w iem k ie d y Słow o 3 oże ł ą c z y s i ę z d u s z ą m a ją c ą c i a ł o , w cho d z i w ł ą c z n o ś ć z oboma - d u s z ą i c i a ł e m . P ie r w s z e z ł ą c z e n i e ma m i e j s c e c o d z i e n n i e n a p o c z ą tk u in d y w id u a ln e g o ż y c ia l u d z k i e g o , d r u g i e - z a i s t n i a ł o r a z j e d e n d l a z b a w ie n ia c z ł o w i e k a . J e ś l i c h o d z i o o b ie e w e n t u a l n o ś c i , t o ł a t w i e j u w ie r z y ć w z j e d n o c z e n i e dwu s u b s t a n c j i n i e m a t e r i a l n y c h n i ż w z j e d n o c z e n i e , w k tó ry m j e d n a j e s t n i e m a t e r i a l n a a d r u g a m a t e r i a l n a , / . . . / k o n s e k w e n tn ie ł a t w i e j u w ie r z y ć w z ł ą c z e n i e S ło w a z d u s z ą l u d z k ą n i ż w z ł ą c z e n i e d u sz y i c i a i a , k t ó r e r e a l i z u j e s i ę w n a s , p o d c z a s gdy ta m to z r e a l i z o w a ł o s i ę w C h r y s t u s i e " 4 5 . Według A u g u s ty n a w ię c z ł ą c z e n i e l u d z k i e j d u sz y z c i a ł e m ma do p o k o n a n ia w i ę k s z ą p r z e s z k o d ę n i ż ł ą c z n o ś ć B óstw a i c z ło w ie c z e ń stw a w C h r y s t u s i e , co j e s t m o ż liw e , g d y ż " /Y e rb u m / p a r t i c e p s c a r n i s e f f e c tu m e s t r a t i o n a l i an im a m e d ia n te " 46 Vn ta k im r o z u mowaniu wyczuwa s i ę p r e s u p o z y c j e n e o p l a t o ń s k i e : p i e r w i a s t e k bo
s k i i d u s z a lu d z k a s ą z te g o sam ego tw o rzy w a 47 B óstw o n i e d o z n a ło u s z c z e r b k u p r z e z b e z p o ś r e d n i k o n t a k t z m a t e r i ą d z i ę k i po ś r e d n ic tw u d u s z y .
" J a k ż e ż m ogłoby Słow o B oga, n i e w i d z i a l n e i n i e m a t e r i a l n e d o z n a ć z a n i e c z y s z c z e n i a p r z e z c i a ł o k o b i e t y , k ie d y p rz y jm o w a ło l u d z k i e c i a ł o ł ą c z n i e z d u s z ą l u d z k ą i z duchem , w o b r ę b i e k t ó r y c h m a j e s t a t S ło w a b y ł u k r y ty w s ł a b o ś c i c i a ł a l u d z k i e n o " 4 S . 5 . P ow yżej z e b r a n e u j ę c i a i fo rm u ły A u g u s ty n a d l a p o d k r e ś l e n i a j e d n o ś c i p o d m io tu d z i a ł a l n o ś c i C h r y s t u s a , j e d n o ś c i
z ł ą c z e n i a w Nim B óstw a i c z ło w ie c z e ń s tw a o r a z k o m p le tn o ś c i obu
45 E p i s t u l a i 3 7 , 3 , 14, CSEL 4 4 , 1 0 9 - 111 / t ł u m , w ł a s n e / 46 E p i s t u l a 140, 4 , 12, CSEL 4 4 , 163.
47 P o r . De C i v i t a t e Del X 2 9 , CCL 4 7 , 304 - 3 0 7 .
194
z łą c z o n y c h n a t u r , p o s ł u ż y ł y A u g u sty n o w i j a k o p u n k t w y j ś c i a i p o d s ta w a j e g o s p e k u l a c j i t e o l o g i c z n e j na te m a t o k r e ś lo n y
p r a d a g iu m : "CHRISTU3 TOTUS". "C ały C h r y s tu s " i " K o ś c i ó ł " -s ą to d l a A u g u -sty n a p o j ę c i a p r z e w a ż n ie z a m ie n n e . N ie zaw -sze
c h c e on p rz e p ro w a d z a ć w y ra ź n ą l i n i ę p o d z i a ł u m iędzy C h ry s tu s e m M isty czn y m i H is to r y c z n y m , m ięd zy C h ry s tu s e m " in d y w id u a ln y m "
i " t o t a l n y m " . Dowodem z a ś n a t o s ą p r z e d e w s z y s tk im l i c z n e m i e j s c a w je g o t r a k t a t a c h , k t ó r e można by nazw ać " e g z e g e z ą p s y c h o
-l o g i z u j ą c ą " , a s z c z e g ó -l n i e w " I n I o a n n i s E v a n g e -liu n t r a c t a t u s " 49 i " E n a r r a t i o n e s i n p s a lm o s " .J a k o p r z y k ł a d może p o s łu ż y ć n a s t ę p u j ą c a w y p o w ied ź: ł "Bóg n i e m ógł u d z i e l i ć lu d z io m w ię k s z e g o d a r u n i ż t e n , że Słowo s w o je , p r z e z k t ó r e w s z y s tk o s t w o r z y ł , u c z y n i ł d l a n i c h Głową, a i c h sam ych p r z y b r a ł z a c z ł o n k i d l a J e g o c i a ł a . W t e n s p o só b C h r y s tu s s t a ł s i ę Synem Bożym i Synem C z ło
w ieczym ; j e d e n Bóg w ra z z Ojcem i j e d e n c z ło w ie k razem z lu d ź m i. K ied y w ię c mówimy do Boga z a n o
s z ą c doń n a s z e m o d ły , n i e o d d z ie la jm y od N ieg o S y n a , a k i e d y m o d li s i ę c i a ł o S y n a , n i e c h n i e
o d łą c z a s i ę od sw ej Głowy, aby b y ł j e d e n Z baw i c i e l s w o je g o c i a ł a - J e z u s C h r y s t u s , Syn B oży, k t ó r y m o d li s i ę z a n a s i w n a s , a my m odlim y s i ę
do N ie g o . M odli s i ę z a n a s ja k o n a s z K a p ła n . Mo d l i s i ę w n a s ja k o n a s z a G łow a. A w r e s z c i e j a k o n a s z Bóg j e s t Tym, do k t ó r e g o my zan o sim y n a s z e m o d litw y . / . . . / . Gdy m odlim y s i ę do C h r y s t u s a ,
zwracam y s i ę do N ie g o ja k o do B oga. Gdy On sam s i ę m o d li, c z y n i to j a k o s ł u g a . Tam w y s tę p u je j a k o S tw ó r c a , t u j a k o s t w o r z e n i e . P rz y ją w s z y je d n a k p o s t a ć zm ien n eg o s t w o r z e n i a , sam p o z o
s t a ł n i e z m i e n i o n y , a n a s u c z y n i ł z e s o b ą jed n y m c z ło w ie k ie m , w k tó ry m J n j e s t G łow ą, a my c i a
łe m . Modlimy s i ę z a te m do N ie g o , p r z e z N ieg o i w Nim. Mówimy z Nim, a On mówi z n a m i" 5 0 .
T ru d n o b y ło b y nazw ać w s z y s t k i e t e o d n i e s i e n i a do " C h r y s t u s a
c a ł e g o " o k r e ś l e n i a m i c z y s t o s y m b o lic z n y m i, n i e r e a l n y m i , o d e rw a nymi od h i s t o r y c z n e j i n k a r n a c j i . R e a ln o ś ć d o ś w ia d c z e ń d u sz y C h ry s t u s a w J e g o k u s z e n i u , o p u s z c z e n iu i c a ł o k s z t a ł c i e męki j e s t j e d nak d l a A u g u sty n a r z e c z y w i s t o ś c i ą p r z y k r ą i t r u d n ą do p r z y j ę c i a -P o r . I n I o a n n i s E v a n g e li u m t r a c t a t u s 8 , 4 , CCL 3 6 , E n a r r a t i o n c s i n p sa lm u m 4 4 , 3 , CCL 3 8 , 4 9 4 - 4 9 6 . E n a r r a t i o n c s i n p sa lm u m 8 3 , i , CCL 3 9 , 1 1 7 6 - 1 1 7 7 , t u r g i a G o d z in I I 2 9 2 - 2 9 3 . 3 -8 4 tłu m . L i
195
-"Trw ając c z ę s to w r o z te r c e ch cie lib y śm y zm ienić zn aczen ie ty ch 51
słów " . Słowa zaś "Boże mój, Boże m ój, czemuś mnie o p u ś c ił? " są
n ajw yraźn iejszym dowodem i d e n t y f i k a c j i natury lu d z k ie j C h ry stu sa t człow iekiem , w który) z n atu rą l u d z i , ja k o że u c z y n ił nas "jednym
52
On j e s t Głową a my cia łe m " .
Reasum ując powyższe wywody trze b a by wypunktować k ilk a kwe s t i i : Augustyn n ie p o zo sta w ił t r a k ta tu c h r y s to lo g ic z n e g o w zak re s ie c h r y s t o l o g i i s t r u k t u r a ln e j, ponieważ sprawy te je s z c z e nie
d o jr z a ły do o s t r o ś c i z l a t między Efezem i Chalcedonem; podejmu
ją c jednak te problemy d o szed ł w końcu do kom pletnej form uły c h r y - 53
s t o lo g ic z n e j ; j e j ta je m n icę próbował z ilu s tr o w a ć dwiema a n a lo -
54
giami ; ta je m n ic a C h ry stu sa h is to r y c z n e g o z n a la z ła u n iego l o g i
czną k o n ty n u a cję w ta je m n icy C h ry stu sa m ity c z n e g o /Totus C h r is tu s / K s. Szczepan P ie s z c z o c h -
Żydowo k . Gniezna
UNA CARATTEHISTICA DELLA CRISTOLOGIA DI SANT'AGOSTINO / R ia ssu n to /
La c r i s t o l o g i a d e g li s c r i t t o r i l a t i n i d e l IV/V s . era domina-
ta d a lie c o r r e n t i a n t i a p o l l i n a r i s t i c h e . A g o s tin o , a ttr a v e r s o A l i -
p io , a l l ' i n i z i o era s o t t o l ' i n f l u s s o d e lle t e o r ie d i A p o llin a r e / C o n fe ssio n e s X IX 25/. Di s e g u ito la c r i s t o l o g i a d 'A g o s tin o s i
sy ilu p p a o ccasio n alm en te /Serm ones, De T r i n i t a t e / , non s e n z a , p e - ro , d e g li a c c e n ti p o e t ic i e r e t o r i c i . Le p iu p r e c is e e s p r e s s io n i
le troviam o n e l Sermo 214, 6 /PL 38, 1069/ e n e ll'E n c h i r i d io n ad Laurentium /35/: " in u n it a t e personae ad Verbum anima r a t i o n a l i s
et caro su b iu n g u n tu r". 11 c o n c e tto d e l l a "persona" ormai p o ssied e qui l a su a pj,ena p o r ta ta o n t o lo g ic a .
L 'u n i t a d e l s o g g e tto d e l l ' a t t i v i t a d i C r is to ^ l ' u n i t a d e l l a con giu n zion e in Lu i d e l l a d i v i n i t a e um anita nonche la co m p le te z- za d e lle ambedue n atu rę erano per A g o stin o i l punto d i p arten za
ed i l fondamento d e l l a s p e c u la z io n e e sp re ssa eon l'a d a g iu m " C h r i stu s t o t u s " . 11 m iste ro d i C r i s t o s t o r ic o tro v o in A g o stin o una lo g ic a c o n tin u a z io n e n e l m iste ro d el C r i s t o m is t ic o . 51 52 53 54 Tamże Tamże P o r. P o r. , CCL 39, , CCL 39, p rz y p is 40 punkt 4 . 1176, 1177, L i t u r g i a Godzin I I 293. L i t u r g i a Godzin I I 293.
