Znajomość czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych oraz zachowań prozdrowotnych wśród młodzieży gimnazjalnej. Program zdrowotny w zakresie prewencji i wykrywania chorób układu krążenia w populacji mieszkańców województwa małopolskiego (M-CAPRI)

PRACE ORYGINALNE

Klaudia KNAP1 Agnieszka SARNECKA'

Aleksandra LENART-MIGDALSKA' Anna WAŚNIOWSKA2

Natalia PODOLEC3 Grzegorz KOPEĆ1 Piotr PODOLEC'

Znajomość czynników ryzyka chorób sercowo- naczyniowych oraz zachowań prozdrowotnych wśród młodzieży gimnazjalnej. Program

zdrowotny w zakresie prewencji i wykrywania chorób układu krążenia w populacji

mieszkańców województwa małopolskiego (M-CAPRI)

1Oddział Kliniczny Chorób Serca iNaczyń z Pododdziałem Intensywnego Nadzoru Kardiologicznego,Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Krakowski Szpital Specjalistycznyim. JanaPawła II Kierownik:

Prof, dr hab. med.PiotrPodolec

2Oddział Szybkiej Diagnostyki, Krakowski SzpitalSpecjalistyczny im. JanaPawłaII Kierownik:

Drn. med.Małgorzata Konieczyńska

3Studenckie KołoNaukowe przy Klinice ChoróbSerca i Naczyń z Pododdziałem Intensywnego Nadzoru Kardiologicznego Krakowskiego SzpitalaSpecjalistycznego im. JanaPawłaII,Instytut KardiologiiCMUJ

Dodatkowe słowa kluczowe:

choroby sercowo-naczyniowe czynniki ryzyka

zachowania prozdrowotne wiedza

styl życia Małopolska

Additional keywords:

cardiovascular diseases risk factors

pro-health behaviours knowledge

lifestyle Małopolska

Konfliktinteresów: Autorzynie deklarują konfliktu interesów

Adres do korespondencji:

Grzegorz Kopeć

KlinikaChorób Serca i Naczyń, Krakowski SzpitalSpecjalistyczny im. Jana Pawła II ul. Prądnicka80, 31-202 Kraków tel. (12) 614 22 87

fax(12)614 33 32

e-mail: g.kopec@szpitaljp2. krakow.pl

Wstęp: Choroby sercowo-naczy­

niowe (ChSN) są główną przyczyną zgonów we współczesnym świecie.

Ich występowanie ściśle wiąże się ze stylem życia i związanymi z nim czynnikami ryzyka. Najskuteczniej­

szym sposobem ograniczenia epide­

mii ChSN jest zwalczanie czynników ryzyka już od najmłodszych lat. Efekt ten można uzyskać poprzez wcze­

sne wdrażanie skutecznych metod prewencyjnych ukierunkowanych na kształtowanie zdrowego stylu życia.

Celem pracy była ocena znajomości czynników ryzyka ChSN oraz wy­

branych zachowań prozdrowotnych u uczniów szkół gimnazjalnych w Ma- łopolsce.

Materiał i Metodyka: Badanie przeprowadzono wśród uczestników

„Programu zdrowotnego w zakre­

sie prewencji i wykrywania chorób układu krążenia w populacji miesz­

kańców województwa małopolskie­

go (M-CAPRI)”. Badanie kwestiona­

riuszowe przeprowadzono łącznie u 1885 uczniów pierwszych i drugich klas gimnazjalnych w wieku 14, 2 ± 0, 7 (13-15) lat z losowo wybranych szkół w województwie małopolskim w la­

tach 2015 - 2016. W kwestionariuszu zawarto pytania obejmujące: dane demograficzne, wybrane zachowania prozdrowotne badanej populacji, oce­

nę wiedzy na temat czynników ryzyka ChSN, a także dane na temat źródeł uzyskiwania informacji o prewencji ChSN.

Wyniki: Wśród czynników ryzyka ChSN uczniowie wskazywali: palenie tytoniu (n=688; 36, 5%), nadużywanie alkoholu (n=664; 35, 2%), nieprawi­

dłowe odżywianie (n=643; 34, 1%), nadwagę lub otyłość (n=510; 27, 1%),

Introduction: Cardiovascular dis­

ease (CVD) is the leading global cause of death in the contemporary world.

Its prevalence is strictly related to lifestyle risk factors. The most effec­

tive way to limit the CVD epidemic is to fight the risk factors from a young age. This effect can be achieved by early implementation of preventive interventions aimed at pro-health behaviour promotion. The aim of the study was to assess the knowledge of CVD risk factors and pro-health behaviour in junior high school stu­

dents in Małopolska.

Materials and Methods: The study was conducted among participants of Małopolska CArdiovascular Preven­

tive Intervention Study (M-CAPRI).

Standardized questionnaire was used in a total of 1885 pupils aged 14. 2 ± 0. 7 (13-15) pupils from randomly cho­

sen first and second grades of junior high school students in Małopolska in years 2015-2016. The questionnaire included questions regarding de­

mographic data, selected pro-health behaviours of the sample popula­

tion, CVD risk factors knowledge and source of information about CVD pre­

vention.

Results: Of all CVD risk factors junior high school students men­

tioned cigarette smoking (n=688;

36. 5%), alcohol abuse (n=664; 35. 2%), unhealthy diet (n=643; 34. 1%), over­

weight or obesity (n=510; 27. 1%), physical inactivity (n=495; 26. 3%), drug and/or designer drug use (n=330;

17. 5%), hypercholesterolemia (n=172;

9. 1%), arterial hypertension (n=148;

7. 9%) and diabetes (n=81; 4. 3%). Girls showed a better knowledge level than boys, as did students from rural areas

Przegląd Lekarski 2017/74/8 379

niedostateczną aktywność fizyczną (n=495; 26, 3%), sto­

sowanie narkotyków i/lub dopalaczy (n=330; 17, 5%), hi- percholesterolemię (n=172; 9, 1%), nadciśnienie tętnicze (n=148; 7, 9%) oraz cukrzycę (n=81; 4, 3%). Wyższy poziom wiedzy wykazywały dziewczęta w porównaniu do chłop­

ców, uczniowie reprezentujący środowisko wiejskie w po­

równaniu do uczniów ze środowiska miejskiego, a także młodzież z drugich klas gimnazjalnych w porównaniu do klas pierwszych. Za najczęstsze źródła informacji na te­

mat profilaktyki ChSN uczniowie uznali Internet (n=1336;

70, 9%), rodzinę (n=1109; 58, 8%) oraz telewizję (n=849;

45, 0%). Znacząca część badanych nie spożywa warzyw (n=1205; 63, 9%) i owoców (n=1183; 62, 8%) każdego dnia, około połowa rezygnuje z pierwszego śniadania (n=911;

48, 3%), a 58, 4% (n=1102) uczniów spożywa ryby rzadziej niż 1-2 razy w tygodniu. Większość (n=1732; 91, 9%) ankie­

towanych deklaruje spożywanie produktów typu fast food, a około jedna czwarta zjada słodycze (n=533; 28. 3%) oraz pije słodkie napoje gazowane (n=425; 22. 5%) codziennie.

Tylko 38, 8 % (n=731) uczniów deklarowała uczestnictwo w każdych zajęciach wychowania fizycznego (WF) w szko­

le (4 godziny tygodniowo), a dodatkową aktywność fizycz­

ną w czasie wolnym codziennie podejmowała jedynie oko­

ło jedna czwarta gimnazjalistów (n=495; 26. 3%) - w obu sytuacjach wyższy poziom aktywności fizycznej deklaro­

wali chłopcy w porównaniu do dziewcząt (odpowiednio 51, 0% vs 26, 0%, p<0, 001; 29, 4% vs 23, 0%, p<0, 001). Próby picia alkoholu ma za sobą 43, 7% (n=824) gimnazjalistów.

Do palenia papierosów przynajmniej raz w ciągu życia przyznał się co trzeci (n=570; 30, 2%), a do stosowania narkotyków i/lub dopalaczy co dziesiąty (n=203; 10, 8%) ankietowany. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic pomiędzy stosowaniem wymienionych używek a płcią, miejscem zamieszkania i klasą.

Wnioski: Poziom wiedzy uczniów szkół gimnazjalnych na temat czynników ryzyka ChSN jest niezadowalający.

Styl życia młodzieży charakteryzuje nieprawidłowe od­

żywianie, niski poziom aktywności fizycznej oraz częste stosowanie używek. Istnieje konieczność prowadzenia zaplanowanych działań edukacyjnych, ukierunkowanych na promowanie zdrowego stylu życia wśród nastolatków.

Wstęp

Choroby sercowo-naczyniowe (ChSN) są główną przyczyną zgonów we współ­ czesnym świecie. W Polscekażdego roku z przyczyn kardiologicznych umiera około 175 tysięcy osób, co stanowi blisko 46%

wszystkich zgonów [1]. Schorzenia serco­ wo-naczyniowe są najczęściej wynikiem rozwoju zmian miażdżycowych, które mają charakter przewlekły i rozłożony wczasie.

Udowodniono, żeproces miażdżycowy ma swój początek już we wczesnej młodości i zależny jest odstylu życia orazobecności i nasilenia dobrze udokumentowanych, kla­

sycznych czynnikówryzyka ChSN [2-4], do których należą: mała aktywność fizyczna, nieprawidłowe odżywianie, palenie tytoniu, nadwaga i otyłość, dyslipidemia, cukrzyca i nadciśnienie tętnicze[5-13]. Zachowania zdrowotne nabyte w tymokresie, prawdo­ podobnie będą kontynuowane i utrwalane w wieku dorosłym[14]. Najbardziej niepo­ kojące są analizy dotyczące zwiększają­ cej się liczby otyłych dzieci i nastolatków.

Odsetek młodzieży z nadmiarem masy ciała jest w Polsce większyniż wwiększo­ ści krajów europejskich. Dostępne polskie dane są mało porównywalne - różnią się w zależności od regionu, wieku iprzyjętych

kryteriów rozpoznania. Można jednak na ich podstawie z pewnym prawdopodobień­

stwem przyjąć, że 7-21% polskich dzieci wwieku dojrzewania ma nadwagę lub jest otyłych[10]. Następstwemtego jest coraz większa liczba osóbnarażonychnanadci­

śnienietętnicze, zaburzenia lipidowe oraz cukrzycę typu 2[15-20]. Każda z tych cho­

rób przyspiesza niezależnie rozwój zmian miażdżycowych, a ich współwystępowanie wielokrotnie zwiększaryzyko sercowo-na­

czyniowe, w tymryzyko wystąpieniawcze­ snego zawałuserca [21].

Najskuteczniejszym sposobemograni­

czenia epidemii ChSN jest zwalczanie ich czynników ryzykajuż od najmłodszych lat [22, 23].Efekt ten możnauzyskać poprzez wczesne wdrażanie skutecznych me­

tod prewencyjnych ukierunkowanych na kształtowanie zdrowego stylu życia oraz poprawę świadomości zagrożeń związa­

nych z ChSN.

Od2012roku na tereniewojewództwa małopolskiego realizowany jest „Program zdrowotny w zakresie prewencji i wykry­

wania chorób układu krążenia w populacji mieszkańców województwa małopolskie­

go” („Małopolska CArdiovascular Preven­

tive Intervention Study - M-CAPRI") [24],

compared to students from urban areas and second grade pupils compared to first grade pupils. The most frequent source of information about CVD prevention was Internet (n=1336; 70. 9%), family (n=1109; 58. 8%) and television (n=849; 45. 0%).

A significant number of students did not consume veg­

etables (n=1205; 63. 9%) and fruit (n=1183; 62. 8%) every day, half of them skipped first breakfast (n=911; 48. 3%) and 58. 4% (n=1102) ate fish less frequently than 1-2 a week.

Most pupils (n=1732; 91. 9%) admitted to eating fast food and about a quarter consumed candy (n=533; 28. 3%) and drank sugary carbonated beverages (n=425; 22. 5%) every day. Only 38. 8% (n=731) of students admitted to attend­

ing physical education (PE) classes in school (four hours a week) and about one fourth (n=495; 26. 3%) engaged in additional free-time exercise - in both cases boys were more active than girls (51. 0% vs 26. 0%, p<0. 001; 29. 4% vs 23. 0%, p<0. 001, respectively).

43, 7% (n=824) of junior high school students declared to have consumed alcohol. One third (n=570; 30. 2%) de­

clared to having smoked cigarettes at least once in their lives and one in ten (n=203; 10. 8%) to having tried drugs and/or designer drugs. There were no statistically signifi­

cant differences between the aforementioned substance use and sex, place of residence or school grade.

Conclusions: The knowledge of CVD risk factors among junior high school students is disappointing. Teen­

age lifestyle is characterized by unhealthy diet, low physi­

cal activity and frequent substance use. It is necessary to implement educational interventions aimed at pro-health lifestyle promotion among teenagers.

któryswymzasięgiem od 2014 roku objął także uczniów małopolskich szkół gimna­ zjalnych. Podstawowym celem programu jest upowszechnianie zasad profilaktyki ChSN orazkształtowanie umiejętności pro­ wadzeniazdrowego stylużycia.

Celem pracy jest ocena znajomości czynników ryzyka ChSN oraz wybranych zachowań prozdrowotnych wśród uczniów szkół gimnazjalnych.

Materiał i Metodyka

Badanie przeprowadzono w ramach

„Programu zdrowotnego w zakresie pre­ wencji i wykrywaniachorób układu krąże­ nia wpopulacji mieszkańcówwojewództwa małopolskiego (M-CAPRI)”. Populację ba­

dania stanowili uczniowiepierwszych i dru­ gich klas gimnazjalnych z losowo wybra­

nych szkół w województwie małopolskim w latach 2015 -2016. Analizę przeprowa­

dzono zuwzględnieniem miejsca zamiesz­

kania (miasto vs wieś).

Kwestionariusz wiedzy

Narzędziem służącym do realizacji założonego celu był, opracowany po ze­ braniu i przeglądzie fachowej literatury dotyczącej prewencji ChSN wśród dzieci

380 K. Knap i wsp.

młodzieży, kwestionariusz pt. „Zeszytoce­ ny wiedzyoraz zachowań prozdrowotnych jla uczniów szkól gimnazjalnych”.

Kwestionariusz wypełniany był przez uczniów w szkole (najczęściej na lekcjach jvychowawczych) w sposób dobrowolny i anonimowy z uwzględnieniem następu­ jących zasad: brak ograniczenia czasu wypełniania kwestionariusza, możliwości korzystania z jakichkolwiek pomocy pod­

czas jego uzupełniania oraz możliwości powrotu do pytań wcześniejszych i zmiany odpowiedzi.

Kwestionariusz zawierał37 pytań obej­

mujących: dane demograficzne (tj. wiek, płeć, klasa, miejsce zamieszkania), wybra­ ne zachowania zdrowotne respondentów (odżywianie,aktywnośćfizyczna,stosowa­

nie używek),ocenęwiedzyna tematczyn­

ników ryzyka ChSN,a także dane na temat źródeł uzyskiwania informacji o prewencji chorób układu krążenia.

Ocena zachowań prozdrowotnych obejmowała 13 pytań zamkniętych doty­ czących częstości spożywania owoców, warzyw surowych lub gotowanych (z wy­ jątkiem ziemniaków i fasoli), tłustych ryb morskich, słodyczy i słodkich napojów gazowanych typu coca-cola, pepsi, sprite (codziennie, 5-6 razy w tygodniu, 3-4 razy w tygodniu, 1-2 razy wtygodniu, 1-3 razy w miesiącu, wcale lub rzadziej niż raz na miesiąc), częstości dosalania potraw (ni­

gdy, rzadko, czasami, zawsze), spożywa­ nia żywności typu „fast food” (codziennie, częściej niż razw tygodniu,raz w tygodniu lub rzadziej, nigdy), częstości uczęszcza­

nia na zajęcia wychowania fizycznego (WF) w szkole (zawsze [4 godziny tygo­

dniowo], prawie zawsze [2-3 godziny tygo­

dniowo], czasem [1 godzina tygodniowo], wcale [zwolnienie z WF]), wykonywania dodatkowejaktywności fizycznej w czasie wolnym (codziennie, 5-6 razy w tygodniu, 3-4 razyw tygodniu, 1-2 razy w tygodniu, rzadziej niż razw tygodniu, wcale),a także stosowania używek - alkoholu, papiero­ sów, narkotykówi dopalaczy przynajmniej raz wżyciu (TAK,NIE).

Do oceny znajomości czynników ryzy­ ka ChSN zastosowano formępytań otwar­ tych, w których poproszono o wymienie­ nie tych czynników ryzyka, które według uczniów mają znaczenie w powstawaniu chorób układu sercowo-naczyniowego („Co może doprowadzić do chorób serca - zawału serca lub udaru mózgu? ”). Od­ powiedzi na to pytanie były analizowane i odpowiednio kwalifikowane jako dany czynnik ryzyka przez kilku niezależnych badaczy, ponieważ ten sam czynnik mógł byćopisanyprzez uczniów wróżnysposób (przykładowo,jako „niedostateczną aktyw­ nośćfizyczną” zaliczano odpowiedzi takie jak"siedzący tryb życia", „mało ruchu" czy

„brak sportu”).

Badanie uzyskało pozytywną opinię Komisji Bioetycznej przy Okręgowej Izbie Lekarskiej w Krakowie (nr 116/KBL/

OIL/2012).

Statystyka

Analiza statystyczna została przepro­

wadzona z użyciem oprogramowaniaStati-

stica,wersja 10. 0,StatSoft. Zmienne kate­ gorycznezostały przedstawione jako liczby i procenty (n, %). Do porównania zmien­

nychkategorycznych użyto testów chikwa­

drat. Do oceny znajomości poszczegól­ nychczynników ryzyka ChSNzostał użyty model regresji logistycznej. Zmiennymi zależnymi była znajomość danego czyn­ nika ryzyka (0: brak wiedzy, 1:posiadanie wiedzy). Zmiennymi niezależnymi były:

płeć(0: chłopiec, 1: dziewczynka), miejsce zamieszkania (0: miasto, 1: wieś), numer klasy do której uczęszczałankietowany (0:

pierwszagimnazjum,1: druga gimnazjum), stosowanie używek przez uczniów - osob­

no papierosów, alkoholu, narkotyków i do­

palaczy (0: nie, 1: tak), spożywanie każde­ go dnia warzyw (0: nie, 1: tak), owoców (0:

nie, 1:tak) i śniadań (0: nie, 1: tak), podej­ mowanie aktywności fizycznej w ramach każdych zajęć WF w szkole (0: nie, 1: tak) oraz dodatkowej aktywnościfizycznej poza zajęciami WF w szkole codziennie (0: nie, 1: tak). Za poziom istotności statystycznej przyjęto wartośćp < 0,05.

Wyniki

Charakterystyka badanej grupy Analizęprzeprowadzono w grupie 1885 uczniów (962 chłopców; 51%) uczęsz­ czających do pierwszych (n=1114; 59%) i drugich (n=771;41%) klas gimnazjalnych wwieku 14, 2 ± 0, 7 (13-15) lat. Mieszkań­

cy wsi i miast stanowili odpowiednio 61%

(n=1153) i39% (n=730)ankietowanych.

Zachowania prozdrowotne

Zachowania prozdrowotnebadanej po­

pulacji analizowano wtrzech głównych ob­

szarach: zachowań związanych zodżywia­ niem (Tab. I), aktywnością fizyczną (Tab. II) oraz stosowaniem używek(Tab.III).

Znacząca część badanych nie spoży­ wa warzyw i owoców każdego dnia, atak­ żerezygnuje z pierwszego śniadania- tylko około połowa uczniów (51, 7%) zjada co­

dziennieśniadanie przedwyjściemzdomu do szkoły. Prawie 60% uczniów spoży­

wa ryby rzadziejniż 1-2 razy w tygodniu, ajednaczwarta wszystkich respondentów spożywa jerzadziej niż raz wmiesiącu lub wcale. Większość uczniów (ponad 90%) deklaruje spożywanie produktów typu fast food, w tym 20, 9% gimnazjalistówprzyzna­ ło, żeżywność tąspożywaczęściejniż raz w tygodniu. Słodycze oraz słodkie napoje gazowanespożywacodziennie odpowied­ nio 28, 3%oraz22, 5% uczniów.Dosalanie każdego posiłku deklaruje 17, 5% ankieto­

wanych, natomiastsoli kuchennej nie sto­ suje jedynie 10,6% uczniów. Nie wykazano istotnej statystycznie zależności między płcią, miejscem zamieszkania oraz klasą a składowymi odżywiania(Tab. I).

Wśród badanej populacji tylko 39%

uczniów zadeklarowała uczestnictwo we wszystkich zajęciachWFw szkole (4 godzi­

ny tygodniowo), a 10% respondentów nie ćwiczyło na zajęciachWFwcale. Dodatko­ wą aktywność fizyczną w czasie wolnym (poza zajęciami WF w szkole) codziennie podejmowałajedynie jedna czwarta gim­

nazjalistów. Chłopcy w porównaniu do dziewcząt istotnie częściej brali udział we

wszystkich zajęciach WF wszkole, a także częściej uprawiali sport w wolnymczasie.

Nie wykazano istotnych statystycznieróż­ nic pomiędzy mieszkańcami wsi i miasta, a także uczniami pierwszychi drugichklas gimnazjalnych w odniesieniu do aktywno­ ści fizycznej (Tab. II).

Napoje alkoholowe są najbardziej roz­ powszechnioną używką wśród młodzieży.

Próby picia alkoholu ma za sobą 43, 7%

gimnazjalistów. Do palenia papierosów przynajmniej razw ciągu życia przyznał się co trzeci, ado stosowania narkotykówi/lub dopalaczy codziesiątyankietowany. Anali­ za statystyczna otrzymanych wyników nie wykazała istotnych różnic pomiędzy sto­ sowaniem wymienionych używek a płcią, miejscem zamieszkania i klasą (pierwsza vs druga klasa gimnazjum) - Tab. III.

Znajomość czynników ryzyka cho­

rób sercowo-naczyniowych

Spośród czynników ryzyka, które sprzyjają rozwojowi miażdżycy uczniowie gimnazjum najczęściej wskazywali: palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, nieprawi­ dłowe odżywianie, nadwagę i otyłość oraz małą aktywność fizyczną.Rzadziejwymie­

niano hipercholesterolemię, nadciśnienie tętnicze oraz cukrzycę. Szczegółową ko­

lejnośći częstośćwskazań przedstawiono w Tabeli IV.

Wieloczynnikowa regresja logistycz­ na wykazała, że dziewczęta częściej niż chłopcy identyfikowały jako czynniki ry­

zyka ChSN nieprawidłową dietę, małą aktywność fizyczną, palenie papierosów, nadużywanie alkoholu oraz nadciśnienie tętnicze. Uczniowie z drugich klasgimna­ zjalnych wporównaniu do klas pierwszych częściej wskazywali nieprawidłową dietę, małą aktywność fizyczną, hipercholestero­

lemię, nadciśnienie tętnicze, nadwagę lub otyłość, rzadziej natomiast identyfikowali takie czynniki,jakpalenie papierosów oraz nadużywanie alkoholu. Uczniowie miesz­ kający na wsi w porównaniu do uczniów mieszkających w miastach częściej jako czynniki ryzyka ChSN postrzegali niepra­

widłową dietę, małą aktywność fizyczną, hipercholesterolemię orazstosowanie uży­

wek - papierosów, alkoholu, narkotyków i dopalaczy. Uczniowie palący papierosy rzadziej identyfikowali jakoczynnik ryzyka palenie papierosów oraz nadużywanie al­ koholu (Tab. V).

Źródła wiedzy na temat prewencji chorób sercowo-naczyniowych

Najwięcej informacji na temat pre­ wencji ChSN ankietowani zdobywali z In­

ternetu (70, 9%), od rodziny (58, 8%) oraz ztelewizji (45, 0%). Ponad połowauczniów deklarowała, że nie otrzymuje takich in­ formacji od nauczycieli w szkołach. Le­

karz jestźródłem informacji o profilaktyce ChSN tylko dla 39, 6% gimnazjalistów.

Dziewczęta istotnie częściej w porówna­

niu do chłopców jakoźródło informacji na temat prewencji ChSN wskazywały Inter­ net, prasę oraz rówieśników (koleżanka/

kolega). Chłopcy oraz osoby mieszkające w mieścieczęściej deklarowali, że nikt nie udzielał im informacji o prewencji ChSN.

Przegląd Lekarski 2017/74/8 381

Tabela I.

Zwyczajeżywieniowe uczniów szkół gimnazjalnych z uwzględnieniem płci i miejscazamieszkania.

Eatinghabits among junior high school students according to gender and placeof residence.

*frytki, hamburgery, hot-dogi, pizza; M cukierki,wafle, batony, lody, ciastka; ***coca-cola,pepsi,sprite Zmienna

n(%)

Ogółem n=1885

Dziewczęta n=923 (49%)

Chłopcy n=962

(51%) P ^Wieś_(61%)ⁿ⁼¹¹⁵⁴

Miaston=731

(39%) P

Częstośćspożywania śniadań: ^{0,572 0,509}

-codziennie 974(51, 7) 489 (53,0) 485 (50,4) 586 (50,8) 388 (53, 0)

- 5-6razy w tygodniu - 3-4razy w tygodniu

175 (9, 3) 83 (9,0) 92 (9, 6) 111 (9, 6) 64 (8, 8)

198(10, 5) 99 (10, 7) 99 (10,3) 118(10,2) 80(11,0)

-1-2 razy wtygodniu ¹³¹ (6, 9) 56 (6,1) 75 (7, 8) 81 (7,0) 50 (6,8)

-1-3razy w miesiącu ^104(5,5) 46 (5, 0) 58 (6, 0) 59 (5,1) 45 6,2)

-wcale lub rzadziej niżraz na miesiąc ^303(16,1) 150(16, 3) 153(15, 9) 199(17,2) 104 (14, 2) Częstośćspożywaniawarzyw:

680 (36, 1) 332(36,0) 348(36, 2)

0,942

411 (35, 6) 269 (36, 8)

0,821 - codziennie

- 5-6razy wtygodniu ²⁰⁶ (10, 9) 99 (10,7) 107(11,1) 131 (11,4) 75 (10, 3)

- 3-4razy wtygodniu ³⁷³ (19, 8) 181 (19,6) 192 (20, 0) 233(20, 2) 140(19, 2)

-1-2 razy wtygodniu -1-3 razy w miesiącu

254(13, 5) 127 (13,8) 127(13, 2) 158(13, 7) 96 (13,2)

151 (8,0) 70 (7,6) 81 (8,4) 86 (7, 5) 65 (8, 9)

- wcale lub rzadziej niż raz na miesiąc ^{221 (11,}7) 114(12,4) 107(11, 1) 135(11, 7) 86(11,6)

Częstośćspożywania owoców: 0,333 0, 179

-codziennie 702 (37, 2) 356(38,6) 346 (36, 0) 433 (37, 6) 269 (36,7)

- 5-6razyw tygodniu 458 (24,3) 203(22,0) 255 (26, 5) 280 (24, 3) 178 (24, 2)

- 3-4razyw tygodniu 431 (22, 9) 219(23,7) 212 (22, 0) 275 (23, 9) 156 (21, 4)

-1-2razyw tygodniu 187 (9, 9) 90 (9,8) 97(10,1) 105 (9,1) 82(11,2)

-1-3 razy w miesiącu 75 (4, 0) 39 (4,2) 36 (3, 7) 38 (3, 3) 37 (5, 1)

- wcalelub rzadziej niż raz na miesiąc 32(1, 7) 16(1,7) 16(1, 7) 22 (1, 9) 10(1,4) Częstośćspożywania ryb:

7(0, 4) 3(0,3) 4 (0,4)

0,973

5(0, 4) 2 (0, 3)

0, 643 - codziennie

- 5-6 razyw tygodniu 32 (1,7) 14(1,5) 18(1,9) 20(1, 7) 12(1,6)

-3-4 razyw tygodniu 113(6,0)631 57 (6,2) 56 (5,8)327 72 (6, 2) 41 (5,6)

-1-2razyw tygodniu (33,5) 304 (32, 9) (34,0) 399 34, 6) 232 31,6)

-1-3 razy w miesiącu ^660(35,0) ^328(35,5) 332 (34,5) 399(34, 6) _{261 (35,}6)

- wcale lub rzadziej niż raz na miesiąc 442 (23,4) 217(23,5) 225 (23,4) 258(22, 4) 184(25,2)

Częstość dosalaniaposiłków: 0, 106 0, 921

- nigdy 199 (10,6) 110(11, 9) 89 (9, 3) 124(10, 8) 75 (10, 3)

- rzadko 590(31,3) 290 (31, 4) 300(31,2) 353 (30,6) 237 (32,5)

- czasami 766 (40,6 354(38, 4) 412 (42,8) 473 (40,9) 293 (40, 1)

- zawsze 329 (17,5) 168(18, 2) 161 (16,7) 204 (17,6) 125(17,1)

Częstośćspożywania żywności typufast food*:

59 (3,1) 34 (3,7) 25(2,6)

0, 110

35 (3, 0) 24 (3, 3)

0,710 -codziennie

- częściej niżraz w tygodniu 394(20,9) 204 (22,1) 190(19, 8) 250 (21,7) 144(19, 7)

-raz w tygodniu lub rzadziej 1279(67, 9) 603(65, 3) 676 (70,3) 773(67,0) 506 (69,2)

-nigdy ^153(8,1) 82 (8, 9) 71 (7,4) 96 (8,3) 57 (7,8)

Częstośćspożywania słodyczy": 0, 245 0,213

- codziennie 533(28,3) 260 (28, 2) 273(28,4) 316(27,4) 217(29,6)

- 5-6razy w tygodniu 542(28,8) 261 (28, 3) 281 (29, 2) 321 (27,8) 221(30,3)

- 3-4razy w tygodniu 357(18,9) 163(17,7) 194(20, 2) 233(20,2) 124(17,0)

-1-2 razy w tygodniu 276(14,6) 140(15, 2) 136 (14,1) 177(15, 3) 99 (13, 6)

-1-3 razy wmiesiącu 110(5, 8) 58 (6, 3) 52 (5,4) 71(6, 2) 39 (5, 3)

- wcale lub rzadziej niżraz na miesiąc 67 (3,6) 41 (4, 4) 26 (2, 7) 36 (3,1) 31 (4,2)

Częstość spożywania słodkichnapojówgazowanych*": 0, 248 0,783

- codziennie 425 (22,5) 217(23, 5) 208 (21, 6) 264(22,9) 161 (21, 9)

-5-6razy w tygodniu 473(25,1) 212(23, 0) 261(27,1) 288 (25,0) 185 (25, 3)

-3-4razy w tygodniu 311 (16,5) ^{161 (17,4)} 150(15, 6) 194(16,8) 117(16,0)

-1-2razy w tygodniu 296 (15, 7) 142(15, 4) 154(16, 0) 176(15, 3) 119(16,3)

-1-3razy w miesiącu 206(10,9) 98 (10,6) 108(11, 2) 119(10,3) 87(11, 9)

- wcale lub rzadziej niżraz na miesiąc 174(9, 2) 93 (10,1) 81 (8,4) 112(9, 7) 62 (8, 5)

TabelaII.

Aktywność fizyczna uczniów szkół gimnazjalnych z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania.

Physicalactivity among junior high schoolstudents according to gender and place ofresidence.

WF- wychowanie fizyczne Zmienna

n(%) Ogółem n=1885

Dziewczęta n=923 (49%)

Chłopcy n=962 (51%)

P

Wieś n=1154

(61%)

Miasto n=731 (39%)

P

Aktywność fizyczna wramach zajęćWF w szkole:

- zawsze 731 (38, 8) 240(26,0) 491 (51,0)

<0,001

452 (39,2) 279 (38, 2)

0,057

- prawiezawsze 711 (37, 7) 441 (47,8) 270 (28,1) 455 (39,5) 256 (35,1)

- czasem 265 (14,1) 151 (16,4) 114(11,9) 142(12, 2) 123(16, 7)

-wcale 178 (9, 4) 91(9, 9) 87 (9, 0) 105 (9,1) 73(10,0)

Dodatkowa aktywność fizyczna poza zajęciami WF w szkole:

-codziennie ^495(26, 3) 212(23,0) 283(29,4)

<0,001

291 (25,2) 204 (27, 9)

0,254

- 5-6 razy w tygodniu ^{281 (14,} 9) 135(14,6) 146(15, 2) 163(14,1) 118(16, 0)

- 3-4 razy w tygodniu ^432(22, 9) 203(22,0) 229 (23,8) 276 (23,9) 156(21,4)

-1-2 razyw tygodniu 347 (18, 4) 208 (22, 5) 139 (14,4) 227 (19,7) 120(16,4)

- rzadziej niżraz wtygodniu 269 (14,3) 137(14,8) 132(13, 7) 162(14,1) 107(14, 7)

-wcale 61 (3,2) 28 (3,0) 33 (3,4) 35 (3,0) 26 (3, 6)

382 К. Knapi wsp.

Tabela III.

Stosowanieużywek przez uczniów szkółgimnazjalnychz uwzględnieniem płci imiejsca zamieszkania.

Substanceuse amongjuniorhighschoolstudents according to gender and placeof residence.

Zmienna n (%)

Ogółem n=1885

Dziewczęta n=923 (49%)

Chłopcy n=962 (51%)

P

Wieś n=1154

(61%)

Miasto n=731 (39%)

P

Stosowanie używek [kiedykolwiek]:

- alkohol ^824(43,7) 393 (42,6) 431 (44,8) 0, 354 504 (43, 7) 320(43,8) 0,996

- papierosy 570(30,2) 276 (29,9) 294(30,6) 0,794 355 (30, 7) 215(29,5) 0,600

-narkotyki/dopalacze ^203(10,8) 95(10, 3) 108(11, 2) 0,562 126(10,9) 77 (10,5) 0,855

TabelaIV.

Znajomość czynników ryzyka ChSN u uczniów szkół gimnazjalnych zuwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania.

Knowledge of CVD risk factorsin junior high school students according to gender and place of residence.

Zmienna n (%)

Ogółem n=1885

Dziewczęta n=923 (49%)

Chłopcy n=962 (51%)

P

Wieś n=1154

(61%)

Miasto n=731 (39%)

P

Nieprawidłowe odżywanie 643 (34, 1) 385 (41,7) 258 (26,8) <0,001 415 (36, 0) 228 (31, 2) 0, 038 Niedostateczna aktywność fizyczna 495 (26,3) 302(32,7) 193(20, 1) <0,001 324 (28,1) 171 (23,4) 0,028

Nadwaga lub otyłość 510(27,1) 266 (28,8) 244(25,4) 0,102 331 (28,7) 179(24, 5) 0, 053

Nadciśnienie tętnicze 148 (7, 9) 91(9, 9) 57(5, 9) 0, 002 99(8, 6) 49(6,7) 0, 166

Cukrzyca 81(4, 3) 45(4,9) 36(3, 7) 0, 272 43 (3, 7) 38 (5,2) 0, 155

Hipercholesterolemia 172(9,1) 84(9,1) 88 (9, 1) 1, 000 118(10, 2) 54 (7, 4) 0,046

Paleniepapierosów 688(36,5) 360 (39,0) 328(34,1) 0,030 442 (38,3) 246 (33, 7) 0,047

Nadużywanie alkoholu 664 (35,2) 355 (38,5) 309 (32,1) 0,005 444 (38, 5) 220(30,1) <0,001

Stosowanie narkotyków/dopalaczy 330(17,5) 172(18,6) 158(16, 4) 0,229 230 (19, 9) 100(13,7) 0,001

Tabela V.

Determinanty znajomościposzczególnych czynnikówryzyka ChSNprzezuczniów szkół gimnazjalnych - regresja logistyczna.

Determinants ofCVD riskfactors knowledge In juniorhigh school students - logistic regression.

OR - ilorazszans;PU - przedziałufności

‘Determinantyuwzględnione w modelu regresji logistycznej: płeć,klasa, miejsce zamieszkania, palenie papierosów, spożywanie alkoholu, stosowanie narkotyków/

dopalaczy, podejmowanie aktywnościfizycznej w ramach wszystkich zajęć WF wszkole, podejmowanie dodatkowej aktywności fizycznej w czasie wolnym (codziennie), spożywaniewarzyw (codziennie), spożywanie owoców(codziennie),spożywanieśniadania codziennie przed wyjściem z domu do szkoły.

Czynnik ryzyka Determinanty znajomości czynników ryzyka

ChSN OR -95%PU +95% PU P

Płeć (dziewczęta) 1, 99 1,63 2,44 0,000

Nieprawidłowadieta Numer klasy (II gimnazjum) 1,38 1,14 1, 68 0,001

Miejsce zamieszkania (wieś) 1,23 1,01 1, 51 0,040

Pleć (dziewczęta) 2,03 1,63 2,53 0,000

Mała aktywność fizyczna ^Numer klasy(II gimnazjum) 1, 56 1,26 1, 92 0, 000

Miejsce zamieszkania (wieś) 1, 27 1,02 1, 58 0,030

Płeć(dziewczęta) 1,30 1, 07 1,58 0,009

Palenie papierosów ^Numer klasy(II gimnazjum) 0,79 0, 65 0, 96 0,019

Miejsce zamieszkania (wieś) 1,23 1,01 1,50 0,037

Palenie papierosów 0,72 0,58 0, 90 0,005

Płeć (dziewczęta) 1,38 1,13 1, 68 0,001

Nadużywanie alkoholu ^Numer klasy(II gimnazjum) 0,77 0, 64 0, 94 0,011

Miejsce zamieszkania (wieś) 1, 46 1,20 1,78 0,000

Palenie papierosów 0, 80 0,64 1,00 0,049

Płeć (dziewczęta) 1, 04 0,75 1,45 0,798

Hipercholesterolemia ^Numer klasy (Ił gimnazjum) 1, 45 1,06 1,99 0, 021

Miejsce zamieszkania (wieś) 1, 42 1, 01 1,99 0,041

Płeć (dziewczęta) 1, 39 0,87 2, 22 0, 173

Cukrzyca ^Numer klasy (II gimnazjum) 1, 51 0,97 2, 37 0,071

Miejsce zamieszkania (wieś) 0, 69 0, 44 1, 09 0, 110

Pleć (dziewczęta) 1,69 1,18 2, 42 0, 004

Nadciśnienie tętnicze Numer klasy(II gimnazjum) 2,02 1, 43 2,84 0,000

Miejsce zamieszkania (wieś) 1,28 0,89 1,84 0, 176

Płeć (dziewczęta) 1, 19 0,93 1, 52 0, 175

Stosowanie narkotyków/dopalaczy ^Numer klasy (II gimnazjum) 0,89 0,70 1, 14 0,358

Miejsce zamieszkania (wieś) 1,57 1, 22 2,03 0,001

Płeć(dziewczęta) 1,20 0,97 1, 48 0,094

Nadwagalub otyłość Numer klasy (II gimnazjum) 1, 41 1,14 1, 73 0, 001

Miejsce zamieszkania (wieś) 1,23 0,99 1,52 0,059

PrzeglądLekarski 2017/74/8 383

Tabela VI.

Źródła wiedzy na tematprewencjiChSN u uczniów szkół gimnazjalnych z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania.

Sourcesof informationaboutCVD prevention among juniorhigh school students according to genderand place of residence.

Zmienna n(%)

Ogółem n=1885

Dziewczęta n=923 (49%)

Chłopcy n=962

(51%) P

Wieś n=1154

(61%)

Miasto n=731

(39%) P

Rodzina 1109 (58, 8) 542 (58, 7) 567 (58,9) 0,961 703(61,0) 406 (55, 6) 0,024

Nauczyciel 833(44,2) 406 (44,0) 427 (44, 4) 0,898 557 (48, 2) 276 (37, 8) <0,001

Lekarz 747(39,6) 377(40,8) 370 (38, 5) 0,312 466 (40,3) 281 (38,5) 0,456

Kolega/koleżanka 278 (14, 7) 159(17, 2) 119(12,4) 0, 004 181(15, 7) 97 (13,3) 0, 171

Telewizja 849 (45, 0) 430 (46, 6) 419 (43,6) 0, 202 546 (47, 3) 303 (41, 5) 0,016

Prasa 325(17, 2) 199(21,6) 126(13, 1) <0,001 210(18, 2) 115(15,8) 0, 189

Internet 1336 (70,9) 724(78,4) 612(63, 6) <0,001 834 (72, 3) 502 (68, 6) 0,095

Radio 218(11, 6) 83 (9,0) 135(14, 0) 0,001 147(12, 7) 71(9, 7) 0,054

Inne źródła 311 (16, 5) 139 (15,1) 172(17, 9) 0, 113 188(16, 3) 123(16, 8) 0,806

Nikt nie udziela mi takich informacji 124 (6,6) 31(3, 4) 93 (9, 7) <0,001 63 (5, 5) 61 (8, 2) 0,024

Dlauczniów mieszkających na wsi istotnie częstszym źródłem informacji była rodzina, nauczyciel i telewizja (Tab. VI).

Dyskusja

Zprzeprowadzonej analizy wynika, że młodzież małopolskich szkół gimnazjal­

nych wykazuje niezadowalający poziom wiedzyo czynnikach ryzyka ChSN. Spo­

śród czynników sprzyjających rozwojowi miażdżycyankietowani najczęściej wska­ zywali czynniki związane bezpośrednio ze stylem życia, takiejak palenietytoniu, nadużywanie alkoholu, nieprawidłowe odżywianie (deklarowała je około jedna trzecia uczniów), a także nadwagę i oty­ łośćoraz małą aktywność fizyczną (które wskazywało mniej niż 30% ankietowa­

nych). Bardzo wysoki odsetek (ponad 90%) gimnazjalistównie znał tak ważnych czynników ryzyka, jak hipercholestero- lemia, nadciśnienie tętnicze czy cukrzy­ ca. Wyższy poziom wiedzy wykazywały dziewczęta, uczniowie reprezentujący środowisko wiejskie oraz młodzieżz dru­

gich klas gimnazjalnych.

W naszym badaniu wyjątkowo dużo re­ spondentów (71%), w porównaniu z wcze­ śniejszymi danymi literaturowymi [25, 26], za źródło informacji na temat profilaktyki ChSN uznało Internet. Wydajesię, żena tę różnicę w wynikach mógłmieć wpływ szyb­

ko postępujący dostęp młodzieży do Inter­ netu, zwłaszcza w środowisku miejskim.

Zgodnie z deklaracjami uczestników, do innych źródeł informacji należała rodzina, a następnie telewizja, która na tle innych badań [26,27] systematycznie traci swoją popularność jako źródło informacji o cho­

robach układu krążenia i ich profilaktyce, prawdopodobnie ustępując wzrastającemu znaczeniu portali internetowych. Mniej niż połowa ankietowanych wskazała jako źró­

dłowiedzy nauczyciela,a tylko 40% korzy­

stało z porad i zaleceń lekarza,co wypada nieco lepiej, niż w badaniach sprzed kilku lat [28, 29].Wybórwiększości źródeł infor­ macji zależał istotnie od płci, miejsca za­

mieszkania i klasy.

Dziewczętaczęściej korzystały z Inter­

netu, czasopism, a także rad swoich ró­ wieśników. Ich wyższy poziom wiedzy na

temat czynników ryzyka ChSN byćmoże wynikaz faktu, iż bardziejprzywiązująone uwagę do swojego wyglądu, a w szczegól­

ności dowłasnej masyciała. Dla uczniów mieszkających na wsi istotnie częstszym źródłem wiedzy była rodzina, nauczyciele itelewizja, być możeze względu nasilniej­

sze więzi rodzinne w małych społeczno­ ściachwiejskich, a takżemniejszy dostęp doInternetu [30].

W związku z częstym korzystaniem przez młodzież z Internetu wposzukiwaniu informacji natemat profilaktyki ChSN, po­

winno się zwiększyć rzetelność informacji zawartych w sieci, a także stworzyćmożli­ wość wskazywania przez profesjonalistów stron internetowych godnych zaufania.

Z drugiej strony, powstaje pilna potrzeba zwiększenia tego przekazu poprzez po­

wszechną i rzetelną edukację w szkołach oraz gabinetach lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej [31, 32].

Poziom wiedzy posiadany przez gim­

nazjalistów o występujących w społe­

czeństwie zagrożeniach zdrowotnych jest zgodny z ich zachowaniamizdrowotnymi.

Dokonana analiza preferencji żywienio­ wych młodzieży uwidoczniła bardzowiele nieprawidłowościw tym zakresie. Spożycie warzyw, owoców i ryb jest znacznie poni­ żej rekomendowanej normy [8, 33]. Młode pokolenie bardzo często rezygnuje także z najważniejszego posiłku w ciągu dnia, jakim jest pierwsze śniadanie. Nawyki te w połączeniu ze zbyt częstym spożywa­

niemprostych węglowodanów,soli kuchen­ nejoraztłuszczówzwierzęcych (zwłaszcza nasyconych) w postaci słodyczy, słodkich napojów gazowanych i żywności typu fast food stwarzają z jednej strony ryzyko wy­ stąpienia niedoborówżywieniowych,zdru­ giejsprzyjają rozwojowi nadwagi i otyłości [34, 35].

Prawidłowe żywienie ma szczególne znaczenie udzieci i młodzieży ze wzglę­ du na bardzo intensywne procesy wzra­

stania i dojrzewania zachodzące w tym okresie życia. Regularne jedzenie posił­ ków, zwłaszcza pierwszego śniadania, spożywanie zalecanych ilości warzyw, owocówi ryb, oraz ograniczanie spożycia produktów zawierających dużo cukrów

i tłuszczów zwierzęcych warunkująprawi­ dłowe funkcjonowanie iogólną sprawność fizyczną i psychicznądzieci i młodzieży.

Udowodniono, że opuszczanie pierwsze­ go śniadania może prowadzić do gor­ szego funkcjonowania na lekcjach oraz w czasie zajęćsportowych[36, 37],a wraz z częstością spożywania żywności typu fastfood wzrasta ryzyko nadwagi i otyło­ ści oraz pozostałych składowych zespołu metabolicznego [38]. Ważne jest zatem uświadomienie młodym ludziom zagrożeń wynikającychznieprawidłowego odżywia­ nia, a także podjęcie odpowiednich dzia­

łań, mających na celu poprawę ichsposo­

bu żywienia.

W Polsce sytuacja dotycząca aktyw­ ności fizycznej pod wieloma względami również jest niezadowalająca. Odsetek młodzieży,która przeznacza na aktywność fizyczną codziennie co najmniej 60 minut jest bardzo mały i wyraźnie zmniejsza się z wiekiem, zwłaszcza u dziewcząt [39, 40].

Z przeprowadzonej analizy wynika, że poziom aktywności fizycznej podejmowa­

nej przez uczniów zarównow ramach za­ jęć wychowania fizycznego w szkole, jak

iw czasie wolnym jest zbytniskiwstosun­

ku do potrzeb badanej populacji, zwłaszcza udziewcząt. Zalecany poziom aktywności fizycznej [7, 40, 41] deklarowała zaledwie jedna czwarta gimnazjalistów, a prawie

10% respondentów wogóle nie uczestni­ czyło w zajęciach wychowania fizycznego, co może wynikać ze zbyt częstego i nie­ uzasadnionego zwalniania uczniów z reali­ zacji zajęć wychowaniafizycznego [40, 42].

U dziecii młodzieżywwieku szkolnym niezbędne sąsystematyczne, zorganizo­

wane zajęcia o różnorodnych formach ru­ chu, odpowiedniej częstotliwości, czasie trwania i intensywności wysiłku. Umoż­ liwia to osiągnięcie wysokiego poziomu wydolności fizycznej, która zmniejsza m. in. ryzyko rozwoju choróbukładu krąże­ nia w wieku dorosłym [7, 41]. Szkoła jest instytucją wywierającą znaczący wpływ na postawy dzieci i młodzieży wobec ak­ tywności fizycznej, a lekcje wychowania fizycznego powinny odgrywać decydującą rolę w kształtowaniu postaw prozdrowot­ nych[43].

384 ^K.Knap i wsp.