• Nie Znaleziono Wyników

Powszechny system ochrony praw człowieka : podsumowanie dekad

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Powszechny system ochrony praw człowieka : podsumowanie dekad"

Copied!
250
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)
(3)

Podsumowanie dekad

(4)
(5)

Podsumowanie dekad

Redakcja

Ilona Topa Magdalena Półtorak

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2018

(6)

Recenzenci Anastazja Gajda Wojciech Szczepan Staszewski

(7)

Magdalena Półtorak, Ilona Topa: Powszechny system ochrony praw człowieka – zarys problematyki . . . . 7

Część I. Zagadnienia systemowe

Aleksandra Kacała: Inicjatywy na rzecz pokoju i ochrony praw człowieka ONZ.

Sukcesy czy porażki? . . . . 23 Małgorzata Myl: Powszechny Przegląd Okresowy – szklanka do połowy pełna czy

do połowy pusta? . . . . 35 Magdalena Majos-Kwiatkowska: Rola komisji śledczych Rady Praw Człowieka

w poszukiwaniu odpowiedzialności na przykładzie Burundi . . . . 46 Hanna Wiczanowska: Doktryna marginesu swobodnej oceny – zaprzeczenie uni-

wersalizmu czy przejaw różnorodności kulturowej państw? . . . . 57 Magdalena Sobas: Rola i pozycja ustrojowa Rzecznika Praw Obywatelskich jako

organu stojącego na straży wolności i praw człowieka i obywatela? . . . . . 69 Katarzyna Żabicka: Ewolucja znaczenia i roli korporacji transnarodowych dla uni-

wersalnego systemu ochrony praw człowieka . . . . 81

Część II. Ochrona ogólna

Małgorzata Mędrala: Prawo do skutecznego środka odwoławczego a skarga na przewlekłość postępowania . . . . 93 Rafał B. Kirsch: Podstawy prawne i społeczne wolności zgromadzeń . . . . . 104 Marta Marciniak: Prawo do ochrony danych medycznych jako prawo człowieka

w świetle standardów uniwersalnych, europejskich i krajowych . . . . 114

(8)

Dominika Iwan: Zasada nullum crimen sine lege w prawie międzynarodowym . . 126 Monika Jankowska: Problem praw społecznych, kulturowych i religijnych w kon-

tekście aktualnej polityki imigracyjnej we Francji . . . . 140 Jakub Janczyk: Dziedzictwo kulturowe a prawa człowieka . . . . 150 Jagoda Rusińska: Więźniowie z Guantanamo Bay w świetle Międzynarodowych

Paktów Praw Człowieka . . . . 160

Cześć III. Ochrona szczególna

Paweł Bednarski: „Baby Gammy” – problem ochrony praw dziecka a umowy o ma- cierzyństwo zastępcze . . . . 175 Weronika Szyszka: Problem wczesnych małżeństw w Afryce Środkowej i Zachod-

niej a prawa dziecka . . . . 185 Katarzyna Wójcik: Prawne warunki przerywania ciąży . . . . 195 Krystyna Mazalik: Powszechna ochrona praw mniejszości. Szczególne znaczenie

art. 27 MPPOiP . . . . 206 Tomasz Turejko: Ochrona mniejszości narodowych na Litwie na przykładzie sytu-

acji mniejszości polskiej . . . . 214 Klaudia Krzysztowska: Problem praw ludów tubylczych w Ameryce Łacińskiej . 226 Arleta Dulkowska: Rola Komitetu Przeciwko Torturom w systemie prawnym ONZ.

Skarga indywidualna na naruszenie Konwencji . . . . 235

(9)

Powszechny system ochrony praw człowieka – zarys problematyki

Przypadająca na 2016 rok pięćdziesiąta rocznica podpisania Międzynarodo- wych Paktów Praw Człowieka oraz dziesiąta rocznica powołania Rady Praw Czło- wieka dały asumpt do podjęcia wielopłaszczyznowej dyskusji na temat roli Or- ganizacji Narodów Zjednoczonych w kształtowaniu systemowej ochrony praw jednostki. Niniejsza publikacja stanowi z jednej strony próbę refleksji nad ochro- ną traktatową, a zwłaszcza międzynarodowo strzeżonym substratem poszczegól- nych praw, podlegającym wpływom zmieniającej się rzeczywistości, a z drugiej jest refleksją nad skutecznością mechanizmów kontrolnych i rolą samej Rady Praw Człowieka.

Nie ulega wątpliwości, że skuteczność ochrony praw człowieka poddawana jest systematycznym próbom. W konsekwencji zarówno ochrona traktatowa, jak i dzia- łalność instytucjonalna ONZ w omawianym zakresie musi nieustannie ewoluować, jeśli chce stanowić adekwatną i skuteczną odpowiedź na pojawiające się wyzwa- nia i zagrożenia. Nie bez znaczenia pozostaje także kwestia swoistego sprzężenia zwrotnego, czyli potencjalnego wpływu stanowisk organów traktatowych na stan- dardy ochrony praw człowieka w ustawodawstwie krajowym.

Aby „osadzić” podjęte na łamach niniejszej publikacji rozważania we właści- wym kontekście, zasadnym jest przybliżenie genezy zjawiska ochrony praw czło- wieka w ujęciu systemowym. Jednocześnie należy zaznaczyć, iż będzie to jedynie zarys tego problemu, mający ułatwić Czytelnikowi zrozumienie przyjętej perspek- tywy. Punkt wyjścia stanowić może słuszna konstatacja Romana Wieruszewskiego, iż „międzynarodowy system ochrony praw człowieka pod auspicjami ONZ tworzył się w sposób ewolucyjny” 1oraz teza, że założenia towarzyszące wizji przyjęcia Mię- dzynarodowej Karty Praw Człowieka z połowy XX wieku stanowiły jedynie ele- ment składowy koncepcji zintensyfikowania współpracy w zakresie ochrony praw człowieka, o czym postanowiono podczas konferencji w Wiedniu w 1993 roku.

* Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Śląski.

1 Mechanizmy ochrony praw człowieka w ramach ONZ. Analiza systemowa. Red. R. Wieruszew- ski. Warszawa 2017, s. XIX.

(10)

Zakończenie II wojny światowej i podpisanie Karty Narodów Zjednoczonych otworzyło nowy rozdział w dziejach ochrony praw człowieka. Nieporównywalne z niczym dotychczas straty oraz niespotykana skala deptania godności jednostki bezpośrednio przyczyniły się do sformułowania, opartej na założeniu „nigdy wię- cej…”, potrzeby zinternacjonalizowania ochrony praw człowieka. Choć sama KNZ do praw człowieka expressis verbis odnosi się w kilku zaledwie postanowieniach, uznać należy jej niewątpliwy wkład w tworzenie zrębów systemu ochrony tych praw. Na podstawie artykułu 68 Karty powołana została Komisja Praw Człowieka (zastąpiona w 2006 roku Radą Praw Człowieka), której pierwszym sukcesem było doprowadzenie do przyjęcia w 1948 roku Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (PDPC). Dokument ten, choć ze względu na formę prawną niewiążący, okazał się jednak kamieniem węgielnym dla wielu konstytucyjnych gwarancji ochrony praw człowieka w prawie wewnętrznym.

PDPC jako pierwsza stworzyła katalog praw pierwszej i drugiej generacji, z oczy- wistych względów pozbawiona była jednak mechanizmów kontrolnych. Przyjęta formuła zdała jednak egzamin, biorąc pod uwagę pogodzenie odmiennych „wizji”

ochrony praw człowieka właściwych dla państw demokratycznego Zachodu i blo- ku socjalistycznego sensu largo. Jednocześnie stanowiła ona swoiste preludium do przyjęcia przez państwa wiążących zobowiązań w tym zakresie, Komisja bowiem kontynuowała wysiłki na rzecz przyjęcia rozwiązań traktatowych. Podzielony żela- zną kurtyną świat, by osiągnąć porozumienie, potrzebował jednak osiemnastu lat.

Ostatecznie w 1966 roku na mocy Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego NZ uchwalo- no dwa pakty praw: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Te nie dość, że rozwinęły i skonkretyzowały postanowienia PDPC i proklamowały nowe prawa (jak np. prawo do samostanowienia), to oparły swoją skuteczność na quasi- -sądowym mechanizmie kontrolnym.

Skoncentrowany na prawach tzw. pierwszej generacji Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych wszedł w życie blisko dekadę po przyjęciu – 23 marca 1976 roku 2. Obecnie jego stronami są 172 państwa 3, w tym od 18 marca 1977 roku także Polska 4. W części materialnej Pakt gwarantuje m.in.: prawo do ży- cia, ochronę przed torturami i nieludzkim traktowaniem, prawo do wolności osobi- stej, humanitarne traktowanie więźniów, wolność poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, zakaz wydalenia obcokrajowca bez legalnej decyzji, równość w za- kresie dostępu do sądów i trybunałów, prawo do uznawania swojej podmiotowo- ści prawnej, ochronę życia prywatnego, wolność myśli, sumienia i wyznania, prawo do posiadania własnych poglądów, prawo do gromadzenia się i tworzenia stowa-

2 United Nations Treaty Series, vol. 999, s. 171.

3 Dane na podstawie: https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=IV-4&

chapter=4&clang=_en [dostęp: 19.11.2018].

4 Dz.U. z 1977, nr 38, poz. 167.

(11)

rzyszeń (w tym związków zawodowych), ochronę rodziny i praw dziecka, prawo uczestniczenia w wyborze władzy, równość wobec prawa, ochronę mniejszości et- nicznych, religijnych i językowych. Do Paktu przyjęto także dwa protokoły fakulta- tywne (ang. optional protocols). Pierwszy uchwalony został w 1966 roku równolegle z Paktem, dotyczy możliwości przyjmowania i rozpatrywania przez organ moni- torujący zawiadomień indywidualnych. Protokół ten także wszedł w życie 23 mar- ca 1976 roku, dziś obowiązuje w 116 państwach 5. Warto zaznaczyć, że nakreślo- ny przez protokół mechanizm kontrolny w przypadku Polski zaczął być stosowany dopiero od lat dziewięćdziesiątych 6, a zatem od rozpoczęcia procesu transforma- cji systemowej. Z kolei drugi protokół do MPPOiP w sprawie kary śmierci przyję- ty został w 1989 roku i wszedł w życie w 11 lipca 1991 roku. Jego stronami jest dziś 86 państw 7, natomiast Polskę wiąże dopiero od 2014 roku 8.

Organem czuwającym nad realizacją nakreślonych przez MPPOiP standar- dów jest powołany na podstawie art. 28 Komitet Praw Człowieka 9. Składa się on z 18 niezależnych i wysoko wykwalifikowanych w dziedzinie praw człowieka eks- pertów, będących obywatelami państw-stron Paktu, którzy wybierani są na cztero- letnią, potencjalnie odnawialną kadencję. Warto podkreślić, że Polska dotychczas miała dwóch przedstawicieli, a byli nimi Adam Zieliński i Roman Wieruszewski 10. Komitet obraduje w genewskiej siedzibie ONZ i standardowo odbywa trzy sesje rocznie. Oprócz wykonywania funkcji kontrolnych, o których będzie mowa poniżej, Komitet wydaje tzw. komentarze ogólne (general comments), stanowiące wykład- nię przepisów dotyczących poszczególnych gwarantowanych Paktem praw, które mają ułatwiać państwom-stronom stosowanie jego postanowień. Dotychczas opu- blikowano 36 komentarzy ogólnych 11.

Podstawą dla skuteczności nakreślonych przez MPPOiP praw i wolności jest jednak zagwarantowany nim mechanizm kontrolny. Zgodnie z art. 40 państwa-stro- ny zobowiązały się do przedkładania Komitetowi regularnych sprawozdań doty- czących sposobu realizacji postanowień Paktu. Pierwsze sprawozdanie (tzw. initial report) państwa muszą przedstawić w ciągu roku od przystąpienia do umowy, na- stępne natomiast za każdym razem, gdy zawnioskuje o to Komitet, co zwykle od-

5 Tekst dostępny: https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV- -5&chapter=4&clang=_en [dostęp: 19.11.2017].

6 Dz.U. z 1994, nr 23, poz. 80.

7 Tekst dostępny: https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV- -12&chapter=4&clang=_en [dostęp: 19.11.2018].

8 Dz.U. z 2014, poz. 892.

9 Zob.: Mechanizmy ochrony praw człowieka w ramach ONZ…, s. 3–26.

10 Membership of the Human Rights Committee from 1977 to 2014. Tekst dostępny: http://www.

ohchr.org/Documents/HRBodies/CCPR/Membership/Membership1977_2014.pdf [dostęp: 19.11.

2017].

11 Ostatnie w 2018 roku, a dotyczące art. 6 MPPOiP (prawa do życia). Por.: http://tbinternet.

ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/TBSearch.aspx?Lang=en&TreatyID=8&DocTypeID=11 [do- stęp: 19.11.2018].

(12)

bywa się co cztery lata. Istnieją również specjalne wytyczne dla państw w zakresie sposobu ich sporządzenia 12. Następnie Komitet bada każde sprawozdanie i kieru- je do państwa swoje zalecenia w formie wniosków końcowych (tzw. concluding ob- servations) 13. Polska dotychczas złożyła siedem raportów okresowych, przy czym ostatni rozpatrywany przez Komitet dotyczył lat 2009–2014 14.

Poza procedurą raportowania, art. 41 Paktu przewiduje, że Komitet może rów- nież (za wyraźną zgodą państw) rozpatrywać skargi międzypaństwowe (tzw. state to state complaints). Mechanizm ten nigdy nie został jednak wykorzystany w prak- tyce. Co jednak najistotniejsze – wspomniany pierwszy protokół fakultatywny daje Komitetowi legitymację do rozpatrywania zawiadomień indywidualnych (tzw. In- dividual communications), a dotyczących domniemanych naruszeń Paktu przez państwa będące jego stronami względem jednostek znajdujących się pod ich ju- rysdykcją. Do marca 2016 roku Komitet otrzymał w sumie 2756 zawiadomień, z czego 540 oczekiwało na wydanie opinii (tzw. view), natomiast w 975 przypad- kach stwierdzono naruszenie postanowień Paktu. Najwięcej zawiadomień wnie- sionych zostało przeciwko Kanadzie (218), natomiast w przypadku Republiki Ko- rei aż w 122 przypadkach (na 131 zawiadomień) Komitet stwierdził naruszenie 15. Przeciwko Polsce dotychczas wystosowano zaledwie 10 zawiadomień, z czego po- łowy nie dopuszczono do rozpatrzenia, 2 postępowania umorzono, w 1 przypadku stwierdzono naruszenie, natomiast w pozostałych 2 jego brak 16. Biorąc pod uwa- gę już cztery dekady funkcjonowania Komitetu – niska liczba wniesionych za-

12 Mowa o: Guidelines for the treaty-specific document to be submitted by States parties under artic- le 40 of the International Covenant on Civil and Political Rights, przyjętych przez Komitet Praw Czło- wieka podczas 99 sesji w dniach 12–13 lipca 2010roku.

13 Dotychczas Komitet wydał blisko 500 wniosków końcowych. Tekst dostępny: http://tbinter- net.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/TBSearch.aspx?Lang=en&TreatyID=8&DocTypeID=5[do- stęp: 19.11.2017].

14 We wnioskach końcowych pojawiły się m.in. zastrzeżenia w stosunku do: niezależności insty- tucji ochrony praw człowieka, w tym cięcia budżetu RPO mimo rozszerzenia zakresu obowiązków, konstytucyjnych i prawnych ram stosowania Paktu zagrożonych przez nowelizacje ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z grudnia 2015 i czerwca 2016 roku; środków antyterrorystycznych, w szczególności nadmiernie szerokiej definicji przestępstwa o charakterze terrorystycznym; zasad dostępu do zabie- gu aborcji; traktowania osób ubiegających się o azyl oraz migrantów; realizacji prawa do rzetelnego procesu i dostępu do profesjonalnej pomocy prawnej (włączywszy w to kwestię polityzacji prokura- tury i sądownictwa); poszanowania wolności słowa, poszanowania prawa do prywatności zagrożo- nego m.in. ustawą antyterrorystyczną (przyjętą w czerwcu 2016 roku) oraz nowelizacją ustawy o po- licji (przyjętą w styczniu 2016 roku). Szerzej: Human Rights Committee: Concluding observations on the seventh periodic report of Poland, 23 November 2016, CCPR/C/POL/CO/7.

15 Dane za: Statistical survey of individual complaints dealt with by the Human Rights. Tekst do- stępny: https://www.ohchr.org/EN/HRBodies/CCPR/Pages/AnalysisCommitteesCaseLaw.aspx [do- stęp: 19.11.2018].

16 Mowa o zawiadomieniu nr 1061/2002, Bożena Fijałkowska przeciwko Polsce. W opinii CCPR/

C/84/D/1061/2002 przyjętej 4 sierpnia 2005 r. Komitet stwierdził naruszenie ust. 1 i 4 art. 9 MPPOiP.

Na podstawie: http://juris.ohchr.org/Search/Results [dostęp: 19.11.2017].

(13)

wiadomień może dziwić. Niemniej należy podkreślić, że spośród wszystkich oen- zetowskich human rights bodies cieszy się on największą popularnością i szczyci się ugruntowanym już orzecznictwem 17. W odniesieniu do drugiego protoko- łu fakultatywnego do MPPOiP w sprawie zniesienia kary śmierci Komitet dyspo- nuje pełnią kompetencji wyłącznie w odniesieniu do państw, które ratyfikowały Protokół.

Gwarantujący ochronę praw tzw. drugiej generacji Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych wszedł w życie 3 stycznia 1976 roku. Obec- nie jego stronami jest 169 państw 18. Do praw chronionych Paktem należą: prawo do pracy i jej sprawiedliwych warunków takich jak: odpowiednie wynagrodzenie, bezpieczeństwo i higiena oraz możliwość awansu, prawo do urlopu i czasu wolne- go, prawo do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych i strajku, pra- wo do zabezpieczenia społecznego, prawo do odpowiedniego poziomu życia, pra- wo do ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego, prawo do nauki oraz prawo do udziału w życiu kulturalnym i korzystania z postępu naukowego. MPPGSK także wzbogacono wzmacniającym mechanizm kontrolny protokołem fakultatywnym, lecz został on przyjęty dopiero 10 grudnia 2008 roku, a wszedł w życie 5 maja 2013 roku. Ze względu na specyfikę chronionych praw (ze swej natury są one bowiem

„drogie” w realizacji) – z rozwiązań skargowych póki co skorzystać można jedy- nie w 24 państwach-stronach 19. Polska dotychczas nie podpisała tego dokumentu.

Organem niezależnych ekspertów, odpowiedzialnym za monitorowanie wdra- żania standardów nakreślonych MPPGSK przez państwa-strony jest Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych (CESCR) 20. W odróżnieniu jednak od Komitetu Praw Człowieka został on ustanowiony na podstawie uchwały Rady Go- spodarczo-Społecznej ONZ dopiero w 1985 roku 21, a przypisane Komitetowi funk- cje wcześniej pełnione były przez Radę. Komitet także składa się z 18 niezależnych ekspertów (jednym z nich jest obecnie Zdzisław Kędzia), wybieranych na cztero- letnią kadencję z możliwością reelekcji, i obraduje w Genewie zwykle na trzech se- sjach rocznie. Do kompetencji ekspertów, oprócz kwestii mieszczących się w za- kresie funkcji kontrolnych Komitetu, należy także interpretacja postanowień Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, przyjmująca postać general

17 Zob. OHCHR Jurisprudence: http://juris.ohchr.org/; K. Sękowska-Kozłowska, A. Glisz- czyńska, R. Wieruszewski: Komitet Praw Człowieka ONZ. Wybór orzecznictwa. Warszawa 2009.

18 Tekst dostępny: https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV-3

&chapter=4&clang=_en [dostęp: 19.11.2018].

19 Ibidem.

20 Szerzej: Z. Kędzia: Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych. W: Mechanizmy ochrony praw człowieka w ramach ONZ. Analiza systemowa. Red. R. Wieruszewski. Warszawa 2017, s. 89–128.

21 Economic and Social Council resolution 1985/17 z dnia 28 maja 1985 r. Tekst dostępny: ap.ohchr.

org/documents/e/ecosoc/resolutions/e-res-1985-17.doc [dostęp: 19.11.2017].

(14)

comments. Dotychczas Komitet opublikował 24 komentarze ogólne, w tym ostat- ni w 2017 roku 22.

Należy podkreślić, że w odróżnieniu od MPPOiP ustanowiony przez drugi z Paktów mechanizm kontrolny do momentu przyjęcia protokołu fakultatywne- go był de facto bardzo skromny. Na podstawie art. 17 wszystkie państwa-strony Paktu zobowiązane są bowiem jedynie do przedkładania regularnych sprawozdań.

Pierwszy raport muszą przedstawić w ciągu dwóch lat od jego przyjęcia, a następ- ne – uwzględniając wytyczne Komitetu 23 – w kolejnych, zazwyczaj pięcioletnich, cyklach. Per analogiam do działalności KPC, także KPGSK po przeanalizowania każdego z raportów okresowych, formułuje wnioski zawierające zalecenia dla pań- stwa 24. W przypadku Polski ostatnie wydane zostały w 2016 roku i dotyczyły już szóstego raportu okresowego 25.

Jak wspomniano, Protokół fakultatywny z 2008 roku zapewnił Komitetowi, oprócz dodatkowych uprawnień w ramach procedury raportowania, także kom- petencje do otrzymywania i rozpatrywania zawiadomień indywidualnych od osób, które twierdzą, że ich prawa wynikające z Paktu zostały naruszone. Biorąc jednak

22 Poświęcone zobowiązaniom państw wynikających z MPPGSK w kontekście działalności gospo- darczej. Tekst dostępny: http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/TBSearch.aspx?Lang

=en&TreatyID=9&DocTypeID=11 [dostęp: 19.11.2017].

23 Compilation of Guidelines on the Form and Content of Reports to be Submitted by States Parties to the International Human Rights Treaties, przyjęte 3 czerwca 2009 r. przez Sekretariat Generalny na podstawie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 52/118 i 53/138, HRI/GEN/2/Rev.6s, s. 26–42.

24 Dotychczas w odniesieniu do paktu wydano ich ponad 470.

25 Cykl monitoringowy dotyczył lat 2007–2013, a Komitet w swoich concluding observations pod- niósł m. in. kwestie takie jak: zapewnienie jednostkom możliwości dochodzenia na drodze sądowej realizacji praw zawartych w Pakcie; zapewnienie odpowiednich środków oraz niezależności funkcjo- nowania biura RPO; konieczność nowelizacji ustawy równościowej z 2010 roku poprzez rozszerzenie katalogu przesłanek dyskryminacji; zapewnienie pełnego korzystania z praw gwarantowanych w Pak- cie, w tym w zakresie mieszkalnictwa, edukacji i zabezpieczenia społecznego, grupom i jednostkom wykluczonym i marginalizowanym (w tym Romom); konieczność podejmowania działań na rzecz równości płci (w tym poprzez zwalczanie nierówności na rynku pracy, czy zmiany postaw społecz- nych w zakresie stereotypowych ról; zapewnienie sprawiedliwych warunków pracy, w tym poprzez re- dukowanie zatrudnienia czasowego, czy podnoszenie płacy minimalnej); konieczność implementacji wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie możliwości zrzeszania się w związkach zawodowych osób zatrudnionych na umowy cywilnoprawne; zapewnienie skutecznej pomocy dla ofiar przemo- cy domowej; zwiększenie dostępności placówek opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci (choć w tym kontekście Komitet z zadowoleniem odnotował wprowadzenie programu Rodzina 500 plus); koniecz- ność zwalczania zagrożenia nieprawidłowym żywieniem i otyłością szczególnie dzieci; konieczność działań w zakresie zapewnienia zdrowia reprodukcyjnego kobiet, w tym poprzez dostępność legal- nych aborcji; zapewnienie dostępu do edukacji także dla dzieci osób przebywających w Polsce czaso- wo lub nielegalnie. W rekomendacjach KPGSK odnaleźć można także nawiązania do aktualnej sytu- acji w Polsce. Komitet krytycznie ocenił bowiem nową inicjatywę legislacyjną całkowicie zakazującą aborcji, wezwał też władze do implementacji dwóch wyroków Trybunału Konstytucyjnego z 2015 roku. Szerzej: Committee on Economic, Social and Cultural Rights: Concluding observations on the sixth periodic report of Poland, 26 October 2016, E/C.12/POL/CO/6.

(15)

pod uwagę niewielki zasięg dokumentu i fakt, że Komitet wydał dotychczas zaled- wie dwie opinie (dotyczące Hiszpanii) trudno mówić w tym przypadku o wypra- cowaniu jakiejkolwiek określonej linii orzeczniczej 26.

Na podstawie art. 11 protokołu Komitet uprawniony został ponadto do wszczę- cia dochodzenia, jeśli otrzyma wiarygodne informacje w sprawie poważnych lub systematycznych naruszeń któregokolwiek z praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych określonych w Pakcie. Ponadto, na podstawie art. 10, może rozpa- trywać skargi międzypaństwowe. Procedury te nigdy nie zostały jednak wykorzy- stane w praktyce.

Reasumując, będące osią niniejszych rozważań, Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka bez wątpienia stanowiły podstawę dla systemowej ochrony praw jed- nostki, z jednej strony kreując standardy podstawowych praw i wolności, z drugiej natomiast – inspirując tworzenie kolejnych zarówno powszechnych, jak i regional- nych konwencji, deklaracji i niepisanych zasad. W wersji minimum państwa-strony paktów zobowiązały się do przedkładania sprawozdań z realizacji ich postanowień.

Te z kolei podlegają analizie właściwych organów, które to pod postacią concluding observations i wynikających z nich rekomendacji gwarantują informację zwrotną.

Zaznaczyć należy jednak, że mamy tu do czynienia z kontrolą pozasądową – zale- cenia te nie są dla państw wiążące. W praktyce od woli politycznej rządzących za- leży zatem, czy wskazówki komitetów wezmą pod uwagę, czy potraktują je jedynie jako polityczne instrukcje, które można zignorować.

Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka stanowią przykład gwarancji tzw. ochro- ny ogólnej (tzn. przysługującej każdemu). Na uniwersalny system ochrony praw człowieka składa się jednak także tzw. ochrona szczególna (czyli ukierunkowana na ochronę grup jednostek lub stanowiąca odpowiedź na istniejący problem). Wymie- nić należy tu przede wszystkim: Konwencję w sprawie eliminacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (z 1966 roku); Konwencję w sprawie eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (z 1979 roku); Konwencję w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo ka- rania (z 1984 roku); Konwencję praw dziecka (z 1989 roku); Konwencję w sprawie pracowników migrujących i członków ich rodzin (z 1990 roku); Konwencję o pra- wach osób niepełnosprawnych (z 2006 roku) oraz Konwencję w sprawie ochro- ny wszystkich osób przed wymuszonym zaginięciem (z 2006 roku). Do większo- ści z wymienionych konwencji przyjęto protokoły fakultatywne, które rozszerzają materialny zakres ochrony, bądź uzupełniają procedurę kontrolną.

Najogólniej można stwierdzić, że każda z wymienionych wyżej umów podąża ścieżką wytyczoną przez Pakty. W tak zwanej normatywnej części każdej z nich,

26 Na podstawie danych ze Statistical survey of individual complaints dealt with by the Commit- tee on Economis, Social and Cultural Rights under the Optional Protocol to the International wynika, że do marca 2016 roku do KPGSK wpłynęło w sumie 13 zawiadomień, z czego 3 uznał za niedopusz- czalne, a 8 było rozpatrywanych.

(16)

która określa chronione prawa i wolności, definiuje uprawnienia o charakterze ma- terialnym w obszarze objętym (tu już szczególną) ochroną. Następnie w części pro- ceduralnej, wskazuje niezależny organ monitorujący (najczęściej komitet), który ma nadzorować wdrażanie ustanowionych standardów. Specjalnie w tym celu powoła- ne struktury składają się z niezależnych ekspertów wybranych przez państwa-stro- ny 27. Najważniejsze informacje dotyczące organów traktatowych w systemie ONZ zawarto w poniższym zestawieniu.

Nazwa organu traktatowego/

kontrolnego (międzynarodowy

akronim)

Liczba członków (uwzględniając

strukturę płci)

Kompetencje

(* możliwość składania zawiadomień indywidualnych przeciwko Polsce)

Ostatnie/

najbliższe wybory

1 2 3 4

Komitet ds.

Likwidacji Dyskryminacji Rasowej (CERD)

18 39% kobiet

(7/11)

• rozpatrywanie sprawozdań

• zawiadomienia indywidualne*

• skargi międzypaństwowe

• komentarze ogólne

22.06.2017 (9 członków)

Komitet Praw Człowieka (CCPR)

18 44% kobiet

(8/10)

• rozpatrywanie sprawozdań

• skargi indywidualne*

• zawiadomienia międzypaństwowe

• komentarze ogólne

14.06.2018 (9 członków)

Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych (CESCR)

18 28% kobiet

(5/13)

• rozpatrywanie sprawozdań

• skargi indywidualne

• zawiadomienia międzypaństwowe

• wizytacje/dochodzenia/badania na miejscu

• komentarze ogólne

04.2018 (9 członków)

Komitet ds.

Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (CEDAW)

23 96% kobiet

(22/1)

• rozpatrywanie sprawozdań

• zawiadomienia indywidualne*

• skargi międzypaństwowe

• wizytacje/dochodzenia/badania na miejscu

• komentarze ogólne

29.06.2018 (12 członków)

Komitet Przeciwko Torturom (CAT)

10 40% kobiet

(4/6)

• rozpatrywanie sprawozdań

• zawiadomienia indywidualne*

• skargi międzypaństwowe

• komentarze ogólne

5.10.2017 (5 członków)

Komitet Praw Dziecka (CRC)

18 50% kobiet

(9/9)

• rozpatrywanie sprawozdań

• zawiadomienia indywidualne

• skargi międzypaństwowe

• wizytacje/dochodzenia/badania na miejscu

• komentarze ogólne

06.2018 (9 członków)

27 Szerzej: Mechanizmy ochrony praw człowieka w ramach ONZ…, s. 3 i nast.

(17)

1 2 3 4

Komitet ds. Ochrony Praw Pracowników Migrujących oraz Członków Ich Rodzin (CMW)

14 36% kobiet

(5/9)

• rozpatrywanie sprawozdań

• zawiadomienia międzypaństwowe

• komentarze ogólne

28.06.2017 (7 członków)

Komitet ds.

Praw Osób Niepełnosprawnych (CRPD)

18 6% kobiet

(1/17)

• rozpatrywanie sprawozdań

• zawiadomienia indywidualne

• wizytacje/dochodzenia/badania na miejscu

• komentarze ogólne

12.06.2018 (9 członków)

Komitet ds.

Wymuszonych Zaginięć (CED)

10 20% kobiet

(2/8)

• rozpatrywanie sprawozdań

• zawiadomienia indywidualne

• skargi międzypaństwowe

• wizytacje/dochodzenia/badania na miejscu

• komentarze ogólne

20.06.2017 (5 członków)

Podkomitet ds.

Prewencji Tortur (SPT)

25 52% kobiet

(13/12)

• wizytacje/dochodzenia/badania na miejscu 10.2018 (13 członków) Ź ró d ł o: Opracowanie własne na podstawie: http://www.ohchr.org [dostęp: 19.11.2017].

Warto również nadmienić, że podczas Światowej Konferencji Praw Człowie- ka, która odbyła się w 1993 roku w Wiedniu, społeczność międzynarodowa podję- ła decyzję o ustanowieniu solidniejszego mandatu w zakresie praw człowieka z sil- niejszym wsparciem instytucjonalnym. W związku z powyższym, na mocy rezolucji Zgromadzenia Ogólnego 28 państwa członkowskie ONZ utworzyły Biuro Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka (OHCHR), które od ponad dwóch dekad czuwa nad koordynacją i zapewnieniem spójności działań w omawianym za- kresie. OHCHR ma swoją siedzibę w Genewie, natomiast sam Komisarz jest głów- nym urzędnikiem ONZ ds. praw człowieka, będąc jednocześnie zastępcą Sekretarza Generalnego organizacji. Funkcję tę pełni obecnie Michelle Bachelet Jeria, która obowiązki siódmego już Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka przejęła 1 września 2018 roku.

W jubileuszowych rozważaniach dotyczących ochrony praw człowieka w syste- mie uniwersalnym nie sposób pominąć również roli i znaczenia Rady Praw Czło- wieka. Jest ona bowiem działającym w ramach systemu Narodów Zjednoczonych organem międzyrządowym, który składa się z 47 państw odpowiedzialnych za pro- mowanie i ochronę praw człowieka na całym świecie.Członkostwo w Radzie opie- ra się na kluczu geograficznym, przy czym miejsca są rozdzielone w następujący sposób: Afryce oraz państwom Azji i Pacyfiku przypada po 13 mandatów, Amery- ce Łacińskiej i Karaibom – 8, Europie Zachodniej – 7, natomiast Europie Wschod-

28 Resolution adopted by the General Assembly on 20 December 1993 [on the report of the Third Committee (A/48/632/Add.4)] 48/141: High Commissioner for the promotion and protection of all human rights, A/RES/48/141, 7 January 1994.

(18)

niej – 6. Kadencja członków Rady wynosi trzy lata, co roku zmienia się natomiast jej przewodniczący. W 2013 roku tę funkcję pełnił Polak – Remigiusz Henczel.

Rada została utworzona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 15 marca 2006 roku na podstawie rezolucji 60/251 29 zastępując Komisję Praw Człowieka. Pierwszy raz obradowała w czerwcu 2006 roku, natomiast rok później dookreśliła swój zakres działania. Wśród przyjętych mechanizmów są m.in.: Powszechny Przegląd Okreso- wy (Universal Periodic Review), który służyć ma ocenie sytuacji w zakresie standar- dów przestrzegania praw człowieka we wszystkich państwach członkowskich ONZ;

Komitet Doradczy, będący swoistym think tankiem Rady oraz procedury w zakresie składania skarg. Rada Praw Człowieka funkcjonuje ponadto na podstawie proce- dury ONZ, ustanowionej jeszcze przez jej poprzedniczkę (Komisję Praw Człowie- ka). Wspierają ją specjalni sprawozdawcy i przedstawiciele oraz niezależni eksperci i grupy robocze, których zadaniem jest monitorowanie i publikowanie sprawozdań na temat zagadnień tematycznych lub sytuacji w zakresie ochrony praw człowieka w określonych krajach. Zgodnie z rezolucją 60/251 prace Rady mają podlegać ewa- luacji co pięć lat. W czerwcu 2016 roku Rada obchodziła dziesiątą rocznicę swojej pierwszej sesji. Przy tej okazji dobitnie potwierdzono zobowiązanie do powszech- nej promocji i ochrony praw człowieka oraz konieczność refleksji nad osiągnięcia- mi i wyzwaniami, z którymi Rada musi się zmierzyć.

Do najważniejszych kompetencji tego organu pomocniczego Zgromadzenia Ogólnego ONZ zaliczyć należy przede wszystkim Powszechny Przegląd Okresowy (UPR). W założeniu ma być to procedura komplementarna w stosunku do już ist- niejących, takich jak np. wspomnianych wyżej sprawozdań składanych do organów traktatowych czy tzw. procedur specjalnych. Należy jednak podkreślić, że UPR sta- nowi jedyny w swoim rodzaju mechanizm kontroli praw człowieka. Podlegają mu bowiem wszystkie państwa członkowskie ONZ, ponieważ ratyfikowały Kartę Na- rodów Zjednoczonych. Przegląd odbywa się w czteroletnich cyklach. Polska zosta- ła poddana tej procedurze już trzykrotnie: po raz pierwszy w 2008 roku, następnie w 2012 roku, natomiast trzeci cykl odbył się wiosną 2017 roku. Ze względu na fakt, iż UPR-owi w niniejszym opracowaniu poświęcony został odrębny tekst, wzmian- kować należy jedynie, że podczas majowej sesji najczęstszymi tematami porusza- nymi w stosunku do Polski były: kryzys konstytucyjny, ochrona niezależności wy- miaru sprawiedliwości, zagwarantowanie wolności mediów i wypowiedzi, a także ochrona osób LGBT przed przemocą i dyskryminacją oraz lepsze wsparcie dla ofiar przemocy domowej 30.

29 Resolution adopted by the General Assembly on 15 March 2006 [without reference to a Main Committee (A/60/L.48)] 60/251: Human Rights Council, A/RES/60/251, 3 April 2006.

30 Letters by the High Commissioner to the Foreign Ministers of Member States reviewed during the 27th UPR Working Group session. Tekst dostępny: http://lib.ohchr.org/HRBodies/UPR/Documents/

Session27/PL/PolandHCLetter.pdf [dostęp: 19.11.2017].

(19)

Oprócz UPR Rada posiada również kompetencje do rozpatrywania skarg w ra- mach tzw. poufnej procedury (wywodzącej się jeszcze z dawnej procedury 1503), która ma na celu reagowanie na stałe, ciężkie i udokumentowane naruszenia praw człowieka oraz wszystkich podstawowych wolności, bez względu na to w jakiej czę- ści świata i w jakich okolicznościach występują 31. Ponadto Rada stosować może tzw.

procedury specjalne, które służą badaniu oraz informowaniu organów ONZ i opinii publicznej na temat ogólnego stanu przestrzegania praw człowieka w danym pań- stwie lub regionie (tzw. mandaty krajowe) albo określonego problemu z zakresu praw człowieka, bez względu na ograniczenia terytorialne (tzw. mandaty tematyczne) 32.

Zaprezentowane powyżej gwarancje, procedury i mechanizmy to rzecz jasna jedynie zarys systemowej ochrony praw człowieka w globalnym (ONZ-owskim) ujęciu. Podkreślić jednak należy, że na przestrzeni półwiecza od przyjęcia Paktów, przede wszystkim ze względu na cywilizacyjny postęp, ochrona praw człowieka bar- dzo wyraźnie ewoluowała. Nie dość, że samych „prawno-człowieczych” umów po prostu przybyło, to organy odpowiedzialne za monitorowanie tego, czy państwa- -strony podążają zarówno za „literą” jak i „duchem prawa”, mocno się wyspecjali- zowały i zyskały nowe kompetencje.

W tym świetle za cel niniejszej publikacji przyjęto przede wszystkim zbadanie aktualnego stanu ochrony praw człowieka w wymiarze powszechnym oraz jej sku- teczności w kontekście współczesnych wyzwań i zagrożeń. Omawiane przez auto- rów poszczególnych części tematy z jednej strony dotyczą zatem różnych aspektów uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka, choć siłą rzeczy – mając na uwa- dze obszerność tematyki – jedynie wybranych. Z drugiej strony także nieco się jej

„wymykają”, ukazując złożoność i wielowymiarowość problemu. Celem usystema- tyzowania (a zarazem ułatwienia lektury), analizowane kwestie ujęte zostały więc w trzy grupy zagadnień.

W pierwszej z nich, dotyczącej zagadnień systemowych znalazło się opraco- wanie Aleksandry Kacały pt. Inicjatywy ONZ na rzecz pokoju i ochrony praw czło- wieka – sukcesy czy porażki?, zawierające analizę i ocenę działań podejmowanych przez tę organizację wiążących się z realizacją podstawowych jej celów wyrażonych w art. 1 Karty Narodów Zjednoczonych. Kolejne opracowanie, autorstwa Małgo- rzaty Myl, pt. Powszechny przegląd okresowy – szklanka do połowy pełna czy do po- łowy pusta?, dotyczy ewaluacji jednego z nowszych mechanizmów, którym dyspo- nuje Rada Praw Człowieka w działalności na rzecz promowania i ochrony praw jednostki. Sposobowi funkcjonowania tego samego organu, ale w odniesieniu do innego mechanizmu kontrolnego, poświęcony jest tekst Magdaleny Majos-Kwiat- kowskiej pt. Rola komisji śledczych Rady Praw Człowieka w poszukiwaniu odpowie-

31 Zob.: Human Rights Council Complaint Procedure. Tekst dostępny: http://www.ohchr.org/EN/

HRBodies/HRC/ComplaintProcedure/Pages/HRCComplaintProcedureIndex.aspx [dostęp: 19.11.2017].

32 Special Procedures of the Human Rights Council. Tekst dostępny: http://www.ohchr.org/EN/

HRBodies/SP/Pages/Welcomepage.aspx [dostęp: 19.11.2017].

(20)

dzialności na przykładzie Burundi. Wśród poruszanych tematów dotyczących zagad- nień systemowych nie zabrakło ponadto rozważań dotyczących doktryny marginesu swobodnej oceny, omówionych przez Hannę Wiczanowską w tekście pt. Doktryna marginesu swobodnej oceny – zaprzeczenie uniwersalizmu czy przejaw różnorodno- ści kulturowej państw?, jak również odnoszących się do krajowych organów ochro- ny praw człowieka, co było przedmiotem opracowania Magdaleny Sobas nt. Roli i pozycji ustrojowej Rzecznika Praw Obywatelskich jako organu stojącego na straży wolności i praw człowieka i obywatela. Kolejna autorka, Katarzyna Żabicka omówi- ła natomiast aktualny temat ewolucji roli i znaczenia korporacji transnarodowych dla uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka.

Druga grupa zagadnień obejmuje problematykę wybranych aspektów tzw. ochro- ny ogólnej. Dotyczą jej teksty opracowane przez Małgorzatę Mędralę pt. Prawo do skutecznego środka odwoławczego a skarga na przewlekłość postępowania, Rafa- ła Kircha pt. Podstawy prawne i społeczne wolności zgromadzeń oraz Marty Marci- niak pt. Prawo do ochrony danych medycznych jako prawo człowieka w świetle stan- dardów uniwersalnych, regionalnych i krajowych. W tym samym obszarze mieści się opracowanie Dominiki Iwan pt. Zasada nullum crimen sine lege w prawie mię- dzynarodowym, Moniki Jankowskiej, dotyczące problematyki praw społecznych, kulturowych i religijnych w kontekście aktualnej polityki migracyjnej we Francji oraz Jakuba Jańczyka, poświęcone dziedzictwu kulturowemu w kontekście praw człowieka. Specyficznej tematyce, pozostającej jednak w kręgu ochrony ogólnej, poświęcony jest również tekst Jagody Rusińskiej, analizujący sytuację osób prze- trzymywanych w bazie amerykańskiej Guantanamo Bay w kontekście postanowień Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka.

Kolejne opracowania skupione są natomiast wokół różnorodnych kwestii do- tyczących ochrony szczególnej. Są to teksty na temat kontrowersyjnych i trudnych aspektów ochrony praw dziecka: Pawła Bednarskiego, odnoszący się do problema- tyki umów o macierzyństwo zastępcze i Weroniki Szyszki pt. Problem wczesnych małżeństw w Afryce Środkowej i Zachodniej a prawa dziecka. Ochrony praw dziec- ka, ale też i praw kobiet dotyczy opracowanie Katarzyny Wójcik nt. prawnych wa- runków przerywania ciąży. Trzy teksty poświęcone zostały zagadnieniom wiążącym się z ochroną praw mniejszości, co zdecydowanie świadczy o wadze tej problema- tyki. Tematykę tę poruszyli: Krystyna Mazalik w opracowaniu Powszechna ochro- na praw mniejszości. Szczególne znaczenie art. 27 MPPOiP, Tomasz Turejko ana- lizując kwestię ochrony mniejszości narodowych na Litwie na przykładzie sytuacji społeczności polskiej oraz Klaudia Krzysztowska w artykule poświęconym pro- blematyce praw ludów tubylczych w Ameryce Łacińskiej. Także opracowanie Arle- ty Dulkowskiej odnosi się do ochrony szczególnej, zasadniczo jednak pewnych jej aspektów instytucjonalnych i proceduralnych. Autorka prezentuje bowiem rozwa- żania nt. roli Komitetu przeciwko torturom w systemie ONZ, w tym również skar- dze indywidualnej na naruszenie Konwencji.

(21)

Jako redaktorki pragniemy serdecznie podziękować osobom, których wkład w powstanie książki był bezdyskusyjny. Zaangażowanie Autorów (nota bene bę- dących jeszcze młodymi naukowcami) w przygotowanie tekstów, wymianę poglą- dów i niejednokrotnie nowatorskie podejście do omawianych zagadnień pozwo- liły podjąć – na łamach niniejszego opracowania – problematykę dotyczącą wielu istotnych i niezwykle aktualnych kwestii związanych explicite z międzynarodową ochroną praw człowieka, bądź – ze względu na „prawnoczłowieczy” substrat roz- ważań – ulokowanych w jej bliskim sąsiedztwie.

Szczególne podziękowania kierujemy na ręce Recenzentów – dr hab. prof. UO Anastazji Gajdy i dr hab. Wojciecha Sz. Staszewskiego, których uwagi i celne wska- zówki przyczyniły się do nadania niniejszej publikacji ostatecznego kształtu. Należy również podkreślić inicjatywę i operatywność studentów i doktorantów WPiA UŚ, zrzeszonych w kole naukowym Ius Gentium pod opieką mgr Małgorzaty Myl, dzię- ki którym na potrzeby niniejszego projektu nawiązano międzyuczelnianą współ- pracę. Wyrazy wdzięczności kierujemy również do prof. dr hab. Barbary Mikołaj- czyk, na której zarówno merytoryczne, jak i praktyczne sugestie, przychylność oraz wsparcie zawsze mogłyśmy liczyć.

Wyrażając nadzieję, iż niniejsza publikacja spotka się z życzliwym przyjęciem Czytelników, a przede wszystkim będzie dla nich zarówno źródłem wiedzy, jak i in- spiracją do dalszych badań – życzymy przyjemnej lektury.

Redaktorki

(22)
(23)

Zagadnienia systemowe

(24)
(25)

Inicjatywy na rzecz pokoju i ochrony praw człowieka ONZ.

Sukcesy czy porażki?

Wprowadzenie

Instytucjonalizacja stosunków jest obecnie podstawą funkcjonowania spo- łeczności międzynarodowej. W praktyce oznacza wypracowanie, realizację i sfor- malizowanie przez podmioty prawa międzynarodowego reguł współdziałania, umożliwiających tworzenie ram postępowania zapewniających zachowanie poko- ju i bezpieczeństwa.

Instytucjonalizacja jest pojęciem wieloaspektowym. Może być definiowana w różnorodny sposób, w zależności od przedmiotu badania naukowego 1. Zgodnie z prawną interpretacją, instytucjonalizacja to: „tworzenie i funkcjonowanie orga- nizacyjno-normatywnych form stosunków międzynarodowych […], a u jej pod- staw leży potrzeba porządkowania i regulowania wzajemnych oddziaływań pod- miotów międzynarodowych w warunkach coraz większych ich współzależności” 2. Instytucjonalizacja jest naturalnym skutkiem globalizacji. Intensyfikacja współ- pracy międzynarodowej doprowadziła bowiem do utworzenia platformy dla wspól- nego działania. Zasadniczą płaszczyzną współpracy jest Organizacja Narodów Zjed- noczonych (dalej jako: ONZ lub Organizacja).

Organizacja Narodów Zjednoczonych jest największą strukturą międzynaro- dową, a co za tym idzie, ma najszersze spektrum działań na rzecz pokoju i ochrony praw człowieka. W kontekście podsumowania dekad uniwersalnego systemu ochro- ny praw człowieka, zbadane zostaną okoliczności towarzyszące powstaniu Organi- zacji i ich wpływ na współczesny jej obraz. Ponadto będą przeanalizowane inicja- tywy ONZ na rzecz pokoju i ochrony praw człowieka ze wskazaniem największych

* mgr, doktorantka w Katedrze Prawa Międzynarodowego Publicznego i Prawa Europejskiego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Śląski.

1 M. Proczek: Międzyrządowe organizacje międzynarodowe. Finansowanie działalności – przy- kład ONZ i MFW. Warszawa 2013, s. 19–20.

2 M. Pietraś: Organizacje międzynarodowe. W: Międzynarodowe stosunki polityczne. Red. M. Pie- traś. Lublin 2006, s. 95.

(26)

sukcesów i porażek. Następnie, zarekomendowane zostaną zmiany, mogące pozy- tywnie wpłynąć na efektywność funkcjonowania ONZ.

Przez pojęcie inicjatywy na rzecz pokoju i ochrony praw człowieka rozumie się każdą aktywność Organizacji Narodów Zjednoczonych, pośrednią lub bezpośred- nią, w tym w szczególności: legislacyjną, gospodarczą, społeczną, polityczną i dy- plomatyczną, mającą na celu zapewnienie pokoju, bezpieczeństwa i przestrzegania praw człowieka w skali globalnej.

Aktualność koncepcji z Dumbarton Oaks

Indolencja Ligii Narodów i wybuch II wojny światowej zaprzeczyły skuteczności systemu bezpieczeństwa opartego na równości członków, skrajnie rozumianej zasa- dzie jednomyślności i braku zaangażowania Stanów Zjednoczonych w sprawy euro- pejskie. Wydarzenia te stanowiły asumpt do utworzenia nowej organizacji między- narodowej, która została wyposażona w mechanizmy mające zapewnić powszechny pokój i bezpieczeństwo. Nie było to zadanie łatwe, nawet dla państw zjednoczonych sojuszem podczas wojny. Przedstawiciele Wielkiej Trójki reprezentowali odmien- ne cele, koncepcje polityczno-prawne, a także ideologie społeczno-gospodarcze 3.

Stany Zjednoczone zrezygnowały z polityki izolacjonizmu i opowiadały się za otwartym paternalizmem – ustanowieniem czterech „policjantów” – gwarantów pokoju i bezpieczeństwa światowego. Silna pozycja gospodarcza, militarna oraz po- lityczna miała być skutecznym narzędziem do tłumienia agresji. Siły „porządko- we” musiałyby więc zostać rozbudowane o reprezentację państw średnich i małych.

„Policjantami” miały zostać: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania oraz Związek Ra- dziecki, nadzorując Niemcy w Europie oraz Chiny, pilnujące Japonii na Dalekim Wschodzie. Organizacja miała opierać się na zasadach powszechności oraz rów- ności praw wszystkich członków 4.

Podczas projektowania struktury ONZ pojawiło się wiele kwestii dyskusyjnych.

Jedną z nich był zakres kompetencji. ZSRR postulował, aby profil nowej organiza- cji ograniczony został do pokojowego regulowania konfliktów międzynarodowych oraz ochrony powszechnego pokoju i bezpieczeństwa. Obawiano się bowiem obni- żenia efektywności w wypadku przyjęcia zbyt szerokiego spektrum działań przez organizację 5.

Podczas konferencji preliminaryjnej w Dumbarton Oaks podkreślano jednak, że u źródeł wielu konfliktów zbrojnych leżą często problemy ekonomiczne i socjal-

3 W. Materski: Narodziny ONZ. Idea międzynarodowej organizacji bezpieczeństwa w polityce zagranicznej ZSRR 1941–1945. Warszawa 1982, s. 129–130.

4 J. Reginaia-Zacharski: Organizacja Narodów Zjednoczonych. W: Liga Narodów, ONZ, NATO, UE, KBWE/OBWE, organizacje pozarządowe. Red. P. Żurawski vel Grajewski. Łódź 2004, s. 46–47.

5 W. Materski: Narodziny ONZ…, s. 171–172.

(27)

ne. Jeżeli nowa Organizacja zajmie się zatem tymi zagadnieniami, istnieje możli- wość rozwiązania sporów jeszcze nim zdążą się rozwinąć. Z drugiej strony, z za- kresu działań Organizacji wykluczono współpracę w zakresie specjalistycznym z uwagi na potencjał rozwoju technologicznego i niechęć wymiany informacji z za- kresu dokonań naukowych 6.

Kolejną kontrowersyjną kwestią były skład, kompetencje i zasady funkcjonowa- nia organu wykonawczego Organizacji. Wśród członków Rady Bezpieczeństwa, bez udziału Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, ZSRR i Chin, dyskutowane było członkostwo Francji i Brazylii. Podczas tworzenia zakresu kompetencji kierowano się amerykańską doktryną kompensacji, według której należy popierać działania zmierzające do rozszerzenia kompetencji innych głównych organów Organizacji kosztem Rady Bezpieczeństwa, by w ten sposób ograniczyć zasadę jednomyślno- ści. Najbardziej kontrowersyjną praktyką Rady Bezpieczeństwa jest bowiem wła- śnie prawo weta stałych członków. Państwa zachodnie postulowały, aby ograniczyć zasadę jednomyślności w przypadku, kiedy państwo będące stałym członkiem jest jednocześnie stroną sporu lub konfliktu 7.

Powstanie ONZ było sukcesem społeczności międzynarodowej. Mimo odmien- nego podejścia założycieli, wypracowano kompromis, który w zasadniczym stopniu przyczynił się do utrzymania względnego pokoju i bezpieczeństwa na świecie. Choć w różnych częściach globu wybuchały konflikty zbrojne, to nie miały one jednak ogólnego charakteru i statystycznie nawet nie zbliżyły się do liczby ofiar II wojny światowej, w której zginęło ok. 70 milionów ludzi 8. Sama Karta Narodów Zjedno- czonych 9 (dalej jako: „Karta”) nie uległa istotnym zmianom. Przez 71 lat jej obo- wiązywania wprowadzono tylko jedną znaczącą korektę tj. Rada Praw Człowieka ONZ zastąpiła Komisję Praw Człowieka ONZ 10.

Powyższe nie oznacza jednak, że Karta nie powinna zostać zmieniona. Po pierw- sze, należy usunąć z Karty określenia nieaktualne np. „państwa nieprzyjacielskie”

(zgodnie z rezolucją 50/52 Zgromadzenia Ogólnego z 11 grudnia 1995 r. klauzu- le dotyczące „państw nieprzyjacielskich” zdezaktualizowały się z uwagi na istotne przeobrażenia na świecie). Kolejną zmianą powinno być usunięcie rozdziałów XII i XIII, dotyczących międzynarodowego systemu powiernictwa. Następnie należy wprowadzić proces transformacji ONZ poprzez budowanie ram umożliwiających zaadoptowanie istniejących struktur do ich pragmatycznego wykorzystania w przy- padku zaistnienia nowych globalnych problemów jakim jest m.in. aspekt cyber- bezpieczeństwa. Należy również opracowywać nowe katalogi norm, przykładowo

6 E.J. Osmańczyk: Encyklopedia Spraw Międzynarodowych i ONZ. Warszawa 1974, s. 855.

7 W. Materski: Narodziny ONZ…, s. 203–215.

8 The Fallen of World War II. http://www.fallen.io/ww2/ [dostęp: 10.12.2016].

9 Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r. Dz.U. z 1947, nr 23, poz. 90.

10 J. Symonides: Organizacja Narodów Zjednoczonych: geneza, podstawa, cele i zasady funkcjo- nowania, struktura, organy główne i pomocnicze, system Narodów Zjednoczonych. W: Organizacja Na- rodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy. Red. J. Symonides. Warszawa 2006, s. 39–40.

(28)

w zakresie zmian klimatycznych czy cyberprzestrzeni o charakterze sof law, a któ- re będą ewoluować, aż staną się normami powszechnie obowiązującymi. Postulo- wana jest również zmiana w zakresie składu i funkcjonowania Rady Bezpieczeń- stwa. Warunki polityczno-gospodarcze współczesnego świata w znaczący sposób odbiegają bowiem od powojennej rzeczywistości lat czterdziestych XX wieku 11.

Przeważająca część postulatów i koncepcji z konferencji preliminarnej w Dum- barton Oaks jest nadal aktualna. ONZ wciąż stanowi forum wymiany poglądów i współpracy dla praktycznie całej społeczności międzynarodowej (193 państwa członkowskie). Ponadto, ramy utworzone przeszło siedemdziesiąt lat temu, w dal- szym ciągu funkcjonują.

Long Peace

W zakresie stanu światowego pokoju i bezpieczeństwa po II wojnie światowej trudno postawić tezę, która nie byłaby kontrowersyjna. Można jednak zaryzykować stwierdzenie, że od zakończenia II wojny światowej zachowany został względny pokój.

Między 1945 a 1991 rokiem, na świecie panował dwubiegunowy podział sił po- między Stanami Zjednoczonymi a ZSRR. Zimna wojna nigdy nie przybrała cech konfliktu w znaczeniu Clausewitzowskim. Tak ugruntowany model rozłożenia sił był stabilny, a społeczność międzynarodowa dążyła przede wszystkim do niedo- puszczenia przerodzenia się cold war w hot war. Zasadniczą motywacją niedopusz- czenia do rozwoju konfliktu były względy moralne, ale niezależnie, biorąc pod uwa- gę ekonomiczną analizę prawa, wojny były i są, dla bezpośrednich stron konfliktu, nieopłacalne (w przeciwieństwie do podmiotów trzecich) 12.

Do czasów współczesnych, wielkie mocarstwa nie prowadziły między sobą kon- fliktów zbrojnych. Dla long peace nie bez znaczenia pozostają pośrednie i bezpo- średnie działania ONZ. W kontekście inicjatyw pośrednich, należy wymienić two- rzenie dorobku legislacyjnego oraz instytucji ONZ, natomiast do sfery czynności bezpośrednich należy zaliczyć operacje reagowania kryzysowego 13. Podczas prze- glądu inicjatyw ONZ na rzecz pokoju i ochrony praw człowieka zostaną zbadane zarówno mechanizmy umożliwiające realizowanie tych celów, jak i je hamujące.

11 A.D. Rotfeld: Towards the UN reform - new threats, new responses: the Warsaw report of the regional conference in support of the high-level panel on threats, challenges and change appointed by the UN Secretary-General. Warszawa 2004, s. 29–30.

12 A.M. Saperstein: The “Long Peace” – Result of a Bipolar Competitive World? “The Jour- nal of Conflict Resolution” 1991, vol. 35, no. 1, s. 68–79. Tekst dostępny: http://jcr.sagepub.com/

content/35/1/68.full.pdf+html [dostęp: 12.12.2016].

13 I. Denysiuk, M. Osypowicz: Sojusznicza operacja reagowania kryzysowego Allied Foce jako przykład operacji wymuszania pokoju, jak i interwencji humanitarnej. W: 15 lat Stowarzyszenia Kom- batantów Misji Pokojowych ONZ w służbie pokoju. Doświadczenia. Stan Obecny. Perspektywy. Red.

M. Marszałek, J. T. Limanowski, P. Lotarski. Warszawa 2014, s. 165–166.

(29)

Dorobek legislacyjny

Dorobek legislacyjny ONZ, rozumiany jako zbiór konwencji dotyczących praw człowieka oraz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa (m.in. Karta, jak również kon- wencje w przedmiocie zapobiegania i zwalczania terroryzmu), stanowi uniwersal- ny system ochrony praw człowieka. Właściwie rozumiane i skutecznie stosowane prawa człowieka chronią jednostkę przed niesprawiedliwością i łamaniem funda- mentalnych zasad bezpieczeństwa.

Karta, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka 14, Pakty Praw Człowieka wraz z protokołami fakultatywnymi 15 oraz wiele innych dokumentów poświęconych pra- wom dzieci, kobiet, mniejszości, których nie sposób wszystkich wymienić w niniej- szym opracowaniu, świadczą o zaangażowaniu społeczności międzynarodowej w roz- wój bezpieczeństwa państw i jednostek. Uregulowanie kwestii podstawowych praw i wolności w traktatach zobowiązuje państwa do przestrzegania tych norm. Doku- menty ONZ stanowią prawne urzeczywistnienie obowiązku respektowania praw człowieka, rzucają wyzwanie groźbie terroryzmu i odwołują się do prawnie obowią- zujących form wielostronnej współpracy 16. Na uwagę zasługuje fakt, że większość uznanych i utrwalonych obecnie praw człowieka jest chronionych konwencjami podpisanymi pod auspicjami ONZ. Co więcej, organizacja sukcesywnie propagu- je nowe prawa człowieka dotyczące różnorodnych dziedzin życia, m.in. prawo do wody 17 czy prawa człowieka w Internecie 18.

Dorobek legislacyjny ONZ jest sukcesem społeczności międzynarodowej. Wciąż wymaga jednak doskonalenia poprzez doprecyzowanie istniejących mechanizmów oraz uregulowanie nowych zagadnień. Zasadniczym problemem funkcjonalności umów ONZ są nieostre i abstrakcyjne pojęcia oraz brak definicji legalnych, co po- woduje istotne problemy interpretacyjne.

Wyzwaniem dla członków ONZ jest wdrożenie istniejących przepisów w życie.

Mieści się w tym zagadnieniu zarówno interpretacja norm, wskazana powyżej, jak i utworzenie organów, posiadających możliwości i kompetencje do realizacji ich postanowień. Innymi słowy, zasadniczym problemem organizacji jest przejście od etapu tworzenia norm prawnych do praktycznej realizacji ich założeń.

14 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż 10 grudnia 1948 r. W: Prawa Człowieka. Do- kumenty międzynarodowe. Oprac. B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik. Toruń 1996, s. 15–20.

15 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Nowy Jork 19 grudnia 1966 r., opu- blikowany 29 grudnia 1977 r., Dz.U. z 1977, nr 38, poz. 167; Międzynarodowy Pakt Praw Gospodar- czych, Społecznych i Kulturalnych. Nowy Jork 19 grudnia 1966 r., opublikowany 29 grudnia 1977 r., Dz.U. z 1977, nr 38, poz. 169.

16 I. Popiuk-Rysińska: 70 lat Organizacji Narodów Zjednoczonych. Silna ONZ. Lepszy Świat. War- szawa 2015, 63–65.

17 Zob. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 28 lipca 2010 r. A/RES/64/292.

18 Zob. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 27 czerwca 2016 r. A/HRC/32/L.20.

(30)

Instytucje ONZ

Wprowadzenie w życie przepisów konwencyjnych umożliwiają organy ONZ.

Zgromadzenie Ogólne jest centralną jednostką dyskusyjną, decyzyjną i przedstawi- cielską Narodów Zjednoczonych. Mimo odpowiedzialności spoczywającej na Zgro- madzeniu, często wywiązują się podczas obrad jałowe, bezproduktywne i długotrwałe debaty, które uniemożliwiają podjęcie decyzji i wdrożenie jakichkolwiek działań 19. W celu rewitalizacji Zgromadzenia Ogólnego postuluje się przyjęcie nowych procedur, które umożliwią skoncentrowanie porządku dziennego obrad na aktual- nie najistotniejszych kwestiach merytorycznych 20. Jeszcze podczas 67. oraz 68. sesji Zgromadzenia Ogólnego funkcjonowała Grupa Robocza ds. Rewitalizacji Zgroma- dzenia Ogólnego ONZ. Dyskutowano tam na temat autorytetu i skuteczności Zgro- madzenia Ogólnego oraz odnowy metod jego prac. Oprócz briefingów nie wpro- wadzono jednak żadnych nowych rozwiązań 21.

Zgodnie z art. 24 Karty, Rada Bezpieczeństwa jest organem ponoszącym odpo- wiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Struktu- ra Rady Bezpieczeństwa nie zmieniła się od blisko siedemdziesięciu lat: składa się z pięciu stałych członków (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Rosja, Chiny i Fran- cja) oraz dziesięciu członków wybieranych na dwa lata co roku po pięciu spośród grup regionalnych. W kwestiach proceduralnych decyzje podejmowane są większo- ścią dziewięciu głosów, a w pozostałych sprawach – większością dziewięciu głosów, w tym wszystkich stałych członków. W kwestiach merytorycznych ONZ nie może podjąć żadnych działań, jeśli stali członkowie nie będą jednomyślni 22.

Najważniejszym argumentem podnoszonym w sprawie konieczności reformo- wania Rady Bezpieczeństwa jest zarzut nieskuteczności. W latach dziewięćdziesią- tych XX w. nastąpił znaczący wzrost liczby operacji pokojowych i stabilizacyjnych organizowanych pod zwierzchnictwem Narodów Zjednoczonych. Jednocześnie jed- nak kolejne niepowodzenia w zapalnych regionach świata (Bałkany, Afryka) ujaw- niały nieskuteczność Rady Bezpieczeństwa w rozwiązywaniu konfliktów 23.

Rada Bezpieczeństwa powinna zostać dostosowana do zmieniającego się świa- ta. Zakres praw człowieka, koncepcje ekonomiczne i problemy społeczne uległy diametralnym przeobrażeniom od czasów II wojny światowej. Radę Bezpieczeń- stwa stworzono z myślą o rozwiązywaniu sporów między państwami, podczas gdy współczesne konflikty mają charakter głównie wewnętrzny lub asymetryczny. Ogra-

19 J. Symonides: Organizacja Narodów Zjednoczonych…, s. 40–41.

20 In larger Freedom: Towards Development, Security and Human Rights for All. Report of the Secretary-General, 21.03.2005, A/59/2005, § 158–164.

21 J. Symonides: Organizacja Narodów Zjednoczonych…, s. 40–41.

22 Ibidem.

23 P. Pacuła: Zarys problematyki Reformy Rady Bezpieczeństwa ONZ. „Bezpieczeństwo Narodo- we” 2015, nr IV, s. 63–65.

(31)

nicza to w poważnym stopniu możliwość użycia skutecznych środków zapobiega- jących naruszeniom i rozwojowi konfliktów.

Poszukując źródeł braku skuteczności Rady Bezpieczeństwa wskazać należy przede wszystkim na jej skład oraz prawo weta.

W celu odzwierciedlenia nowej rzeczywistości geopolitycznej, w 1993 roku została powołana Grupa Robocza ds. Sprawiedliwej Reprezentacji i Powiększenia Rady Bezpieczeństwa. Jako efekt jej prac przedstawiono dwa alternatywne modele nowej struktury Rady Bezpieczeństwa. Model „A” zakładał powstanie sześciu no- wych, stałych miejsc bez prawa weta i trzech miejsc dla Afryki, Azji, Ameryki Ła- cińskiej i Karaibów. Był on popierany przez państwa tzw. grupy G-4 (Niemcy, Ja- ponia, Indie i Brazylia). Według modelu „B” miała powstać nowa kategoria ośmiu odnawialnych miejsc, wybieranych na cztery lata i jedno miejsce niestałe na okres dwóch lat. Opowiadały się za nim natomiast „Zjednoczeni dla konsensusu”, tj. Wło- chy, Argentyna, Hiszpania, Meksyk, Kolumbia, Algieria, Kenia, Korea Południowa oraz Pakistan. Zasadniczo, idea poszerzenia Rady Bezpieczeństwa była powszech- nie popierana, wątpliwości budziły jednak skład i ostateczna liczba członków 24.

Biorąc pod uwagę genezę ONZ oraz odpowiedzialność stałych członków Rady Bezpieczeństwa, zmiana składu Rady lub zasad głosowania jest pełna kontrowersji.

Trudno również spodziewać się, aby państwa samodzielnie rezygnowały ze swoich praw i przywilejów. Niemniej, zasada jednomyślności jest najważniejszą przyczyną niemocy Rady w kwestiach spornych. Umożliwia mocarstwom kierowanie się wła- snymi interesami (vide: Rosja i Chiny w sprawie Syrii), a nie zasadami zawartymi w Karcie Narodów Zjednoczonych 25. Powyższe potwierdza statystyka korzystania z prawa weta. Do 2015 roku Rosja korzystała z niego 126 razy, USA 83 razy, Chiny 11 razy, Francja 11 razy, natomiast Wielka Brytania – 30 razy 26. Dane te świadczą o hamulcowej roli zasady jednomyślności. Niepodjęcie rezolucji, a w konsekwen- cji brak działań, uwydatnia porażkę ONZ w zakresie utrzymania światowego po- koju, bezpieczeństwa i ochrony praw człowieka.

Zgodnie z art. 61 Karty została powołana Rada Gospodarcza i Społeczna. Przed- miotem działań Rady jest opracowywanie badań, rekomendacji, studiów oraz spra- wozdań dotyczących spraw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych, zdrowia czy edukacji. W celu zwiększenia efektywności prac Rady, może ona przyznać status konsultacyjny organizacjom pozarządowym. Ponadto, w związku z reformą ONZ w 2005 roku, utworzono Forum Współpracy Rozwojowej, które zwołano po raz pierwszy w 2008 roku w celu zrewidowania tendencji i postępów w międzynaro- dowej współpracy rozwojowej oraz promowania spójności działań podmiotów ob-

24 J. Symonides: Organizacja Narodów Zjednoczonych…, s. 48–51.

25 P. Pacuła: Zarys problematyki Reformy…, s. 65–67.

26 Security Council – Veto List. Tekst dostępny: http://research.un.org/en/docs/sc/quick [dostęp:

15.12.2016].

Cytaty

Powiązane dokumenty

Osoby prawne mogą bez przeszkód korzystać z praw i wolności, jeśli z ich istoty nie wynika, że mogą być realizowane tylko w odniesieniu do osób fizycznych (np. wolność

Wyjątkiem jest możliwość złożenia skargi przez osoby, które przed dniem 16 marca 2005 roku złożyły skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w

 Skargi indywidualne na naruszenia Konwencji mogą wnosić wyłącznie osoby lub grupy osób, które twierdzą, iż stały się ofiarami pogwałcenia któregokolwiek z wymienionych w

2) Umowa międzynarodowa o charakterze szczegółowym – dotyczy pewnego katalogu, kategorii praw jednostki oraz zasad ich ochrony(konwencja).. Źródła

prawa podstawowe wyrażają pewien system wartości nie są to już prawa podmiotowe, lecz obiektywne. wolność jest rozumiana nie, jako emancypacja, lecz jako obywatelska podstawa

Koncepcja faszystowska integracja jednostki z narodem(wspólnota narodowa) negacja osobowości jednostki i jej indywidualności zakres praw zależy od przydatności dla

• Obecnie idea praw człowieka nadal ma swoją dynamikę, rozwija się ma przed sobą nowe zadania.. Stadia rozwoju praw człowieka

Podstawowa rola w tym zakresie przypada Konstytucji oraz konstytucyjnym prawom i wolnościom jednostki. Normy zawarte w Konstytucji — jako akcie nor- matywnym o najwyższej mocy