mgr Michał Litwiński
Nierówności dochodowe a rozwój społeczno-ekonomiczny w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej
Streszczenie rozprawy doktorskiej
Promotor:
dr hab. Barbara Pogonowska, prof. nadzw. UEP
Recenzenci:
Prof. dr hab. Bogumiła Szopa Dr hab. Michał Brzeziński
Katedra Socjologii i Etyki Gospodarczej Wydział Ekonomii
al. Niepodległości 10, 61-875 Poznań tel. +48 061 854 38 85
email: i.bartkowiak@ue.poznan.pl
www.ue.poznan.pl
Poznań 2019
1. Przedstawienie i uzasadnienie wyboru tematu
W literaturze przedmiotu stwierdza się, że nierówności dochodowe wpływają na następujące aspekty rozwoju społeczno-ekonomicznego: wzrost gospodarczy [Galor i Zeira 1993; Galor i Moav 2004; Galor 2000, Persson i Guido 1994; Fay 1993; Perotti 1996], spójność społeczną (w tym zaufanie społeczne) [Thorbecke i Charumilind 2002; Rothstein i Uslaner 2005], zdrowie [Kawachi i in. 2010], poziom edukacji [Alesina i in. 2004], poziom satysfakcji z życia [Knell 1999], skalę działań przestępczych [Van Wilsem 2004] i stan środowiska naturalnego [Clement i Meunie 2010]. Studia w tym obszarze podejmowane są również dla Polski [Brzeziński 2010; Brzeziński i in. 2013; Grosfeld i Senik 2010].
Należy zauważyć, że brakuje prób analizy całościowej wpływu nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny – przeprowadzano jedynie studia pewnych wycinków tego obszaru badawczego. Co więcej, bardzo rzadko badania były dokonywane z uwzględnieniem wzajemnych związków między społecznymi i ekonomicznymi aspektami (elementami) rozważanych zjawisk. Dostrzeżenie istnienia tego typu relacji może mieć znaczący wpływ na wyniki analizy oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej. Co więcej, zaproponowane przez autora rozprawy, ilościowe badanie rozważanej relacji pozwoli uzupełnić wiedzę na temat charakteru omawianego wpływu, uzyskaną na podstawie studiów jakościowych (są one przeprowadzane zwłaszcza w badaniach oddziaływania nierówności dochodowych na społeczne aspekty rozwoju społeczno-ekonomicznego, np. na jakość życia czy zaufanie społeczne). Rozpoznanie zależności będącej przedmiotem rozprawy jest również ważne w świetle dążeń do zmniejszenia nierówności dochodowych przy jednoczesnym promowaniu rozwoju, co stanowi jedną z inicjatyw podejmowanych przez Światowe Forum Ekonomiczne w Davos [WEF 2018].
2. Cele, hipotezy i pytania badawcze
Problemem badawczym dysertacji jest pytanie o charakter oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny. Realizowane w rozprawie badania zmierzają przede wszystkim do określenia charakteru wskazanego wpływu, tj. do stwierdzenia, czy nierówności dochodowe są czynnikiem sprzyjającym czy hamującym rozwój społeczno-ekonomiczny oraz do przeanalizowania zróżnicowania sposobu oddziaływania, w warunkach różnego poziomu tego rozwoju.
Cele główne pracy przedstawiają się następująco:
(1) Przedstawienie zmiany sposobu rozumienia kategorii nierówności dochodowych i kategorii rozwoju w teorii ekonomii.
(2) Określenie charakteru oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno- ekonomiczny w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej.
W ramach dysertacji wyznaczono następujące cele szczegółowe:
(1) Rekonstrukcja kontekstu społeczno-kulturowego zmiany sposobu postrzegania zjawiska nierówności dochodowych – identyfikacja uwarunkowań kulturowych sytuacji uznania w teorii ekonomii, że nierówności dochodowe są problemem ekonomicznym.
(2) Zdefiniowanie pojęcia rozwoju społeczno-ekonomicznego.
(3) Rozpoznanie racji kulturowych modyfikacji pojmowania kategorii rozwoju w teorii ekonomii: od wzrostu gospodarczego do rozwoju społeczno-ekonomicznego.
(4) Ocena wskaźników poziomu nierówności dochodowych i rozwoju społeczno- ekonomicznego, stosowanych najczęściej w literaturze przedmiotu, z uwagi na użyteczność tych mierników w analizie o charakterze ilościowym.
(5) Porównanie wyników analizy oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny dla krajów Unii Europejskiej.
W rozprawie postawiono następującą tezę: sposób postrzegania w teorii ekonomii rozważanych kategorii, tj. nierówności dochodowych i rozwoju społeczno-ekonomicznego, jest uwarunkowany kulturowo.
Sformułowano następujące hipotezy badawcze:
(1) W Polsce i innych krajach Unii Europejskiej nierówności dochodowe hamują rozwój społeczno-ekonomiczny.
(2) Nierówności dochodowe w tym większym stopniu hamują rozwój społeczno- ekonomiczny, im poziom tego rozwoju jest wyższy.
3. Perspektywa poznawcza badania
Autor rozprawy przyjmuje perspektywę poznawczą społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury. Zgodnie z tym podejściem respektowanie przez badaczy określonych przesądzeń wpływa na sposób przeprowadzania analiz naukowych – każdy opis rzeczywistości odnosi się do powszechnie akceptowanych, przez środowisko ekonomistów, przekonań, które zostały ukształtowane kulturowo. Charakterystyka danego fragmentu świata realnego zależy od jego wyobrażenia reprezentowanego przez badacza [Kmita i Pałubicka 1992]. Wypowiedzi na
temat praktyki gospodarczej odnoszą się do ogólnie akceptowanych przesądzeń i przesłanek kulturowych. Szerszy kontekst kulturowy (socjologiczny, filozoficzny, religijny i psychologiczny) jest źródłem założeń, stanowiących fundament rozważań na temat określonych kategorii, a różnice przekonań autorów i autorek są przyczyną odmiennego sposobu postrzegania zjawisk gospodarczych. Ujawnienie przesłanek filozoficznych proponowanych koncepcji jest zatem potrzebne dla lepszego zrozumienia podejmowanych problemów. Taki sposób postępowania daje możliwość wskazania powodów zmiany spojrzenia na pewne zjawiska i procesy – w tym wypadku nierówności dochodowe i rozwój społeczno-ekonomiczny – a także określenie, z czego wynika dany sposób ich oceny jako pozytywne lub negatywne.
4. Zakres rzeczowy i czasowy pracy
Do zakresu rzeczowego analizy włączono przede wszystkim Polskę z uwagi na przydatność sformułowanych wniosków w naszym obszarze geograficznym. Wyniki badań dla wskazanego kraju zostaną porównane z sytuacją w innych państwach Unii Europejskiej oraz w ugrupowaniu jako całości. Wybór takiego punktu porównań (zamiast, chociażby państw z całego świata) wynika z kilku powodów. Po pierwsze, dostępność i jakość danych dla Unii Europejskiej pozwala na dogłębne zbadanie analizowanych zjawisk i procesów oraz zależności między nimi [Brandolini 2007]. Po drugie, statystyki te są publikowane w sposób ujednolicony dla całego obszaru wskazanego ugrupowania – prezentuje się te same wskaźniki w analogicznych okresach. Umożliwia to przeprowadzenie badania porównawczego. Po trzecie, kraje Unii Europejskiej są zaangażowane w bezprecedensowy w skali światowej proces unifikacji politycznej i ekonomicznej, co sprawia, że porównania pomiędzy nimi mają większy sens niż zestawianie doświadczeń, przykładowo, Polski i Stanów Zjednoczonych, z uwagi na różnice kulturowe, społeczne i gospodarcze.
W rozprawie przeprowadzono dwa badania empiryczne oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny. Każde z tych studiów charakteryzuje się własnym zakresem czasowym. Pierwsze badanie ilościowe zostało oparte na danych z lat 2004-2017. Istnieją dwa powody decyzji o wyborze takiego właśnie zakresu czasowego. Po pierwsze, w bazie Eurostatu, stanowiącej podstawowe źródło informacji statystycznej w tej części badania ilościowego, dane są dostępne właśnie dla tak zdefiniowanego szeregu czasowego. Po drugie, w roku 2004 mieliśmy do czynienia z największym, dotychczas, jednorazowym rozszerzeniem Unii Europejskiej. Skutkowało to poprawą jakości statystyk i ujednoliceniem ich metodyki w 10 krajach członkowskich, które właśnie wtedy przystąpiły
do ugrupowania. Dlatego też warto wybrać rok 2004 jako dolne ograniczenie zakresu czasowego. Drugie badanie ilościowe obejmuje lata 1991-2017 (jeśli było to możliwe, rozszerzono zakres czasowy o rok 1990). Istnieją dwa powody wyboru takiego zakresu czasowego. Po pierwsze, przełom lat 80. i 90. XX wieku był czasem dużych przemian społeczno-gospodarczych w wielu krajach będących przedmiotem rozprawy (kraje tzw.
„bloku wschodniego”). Zjawiska te mogą wpływać na wyniki analiz ekonometrycznych. Z takiego stanu rzeczy wynika wskazanie roku 1991 jako dolnej granicy okresu analizy. Po drugie, dane dotyczące wskaźnika HDI, będącego miernikiem rozwoju społeczno- ekonomicznego w badaniu, są dostępne dla lat 1990-2017 (konieczność wyznaczenia stopy zmian HDI skraca zakres czasowy o jeden rok).
5. Metody badawcze
Badanie zostało przeprowadzone z wykorzystaniem metod wnioskowania dedukcyjnego.
W rozprawie dokonano kompleksowego przeglądu polsko- i obcojęzycznej literatury przedmiotu. Analiza ma charakter interdyscyplinarny, łącząc wymiar społeczny (socjologiczny) i ekonomiczny analizy zjawiska nierówności i procesu rozwoju.
Rozważaniom teoretycznym towarzyszą studia empiryczne, w których wykorzystano narzędzia ekonometryczne – zamierzeniem autora jest tu zastosowanie metod ilościowych w zakresie analizy siły i charakteru relacji między zmiennymi. Jak już wspomniano, w rozprawie przeprowadzono dwa badania empiryczne omawianej relacji dla Polski i innych krajów Unii Europejskiej, również dla ugrupowania jako całości.
Przeprowadzenie dwóch badań empirycznych, dla różnych zakresów czasowych, należy umotywować tym, że każda z analiz ma swoje wady i zalety. Pierwsze studium empiryczne umożliwia wykorzystanie wskaźnika poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego uwzględniającego większą liczbę aspektów, niż każdy z dotychczas oszacowanych (zgodnie z definicją tego procesu przyjętą przez autora, odpowiadającą obecnym potrzebom w zakresie rozważań dotyczących kategorii rozwoju w ekonomii). Jednak oszacowanie tak szerokiej miary poziomu rozwoju jest możliwe jedynie dla lat 2004-2017. Ten zakres czasowy może być uznany przez część badaczy-ekonomistów za zbyt krótki, by stanowić podstawę analiz ekonometrycznych. Dlatego też równolegle przeprowadzono drugie badanie empiryczne, dla dłuższego okresu (lata 1991-2017). W tej analizie wykorzystano już jednak wskaźnik rozwoju społeczno-ekonomicznego opierający się na węższej definicji tego procesu (HDI).
Interesującym będzie porównanie wyników tych dwóch studiów empirycznych.
Pierwsza z analiz została dokonana dla danych pochodzących z bazy Eurostatu oraz Banku
Światowego. Zmiennymi reprezentującymi poziom nierówności dochodowych były:
współczynnik Giniego i zmodyfikowany wskaźnik zróżnicowania kwintylowego S80/S20.
Pomiaru poziomu rozwoju dokonano dzięki oszacowaniu autorskiego miernika syntetycznego, którego elementami są wskaźniki wymienione w rozdziale 2, nawiązujące do przyjętej definicji procesu. Warto zaznaczyć, że zmienną objaśnianą w modelach ekonometrycznych stanowiła stopa tegoż rozwoju, czyli stopa zmian estymowanego wskaźnika syntetycznego (zdecydowano się na takie rozwiązanie wzorem analiz prowadzonych w ramach problematyki wpływu nierówności dochodowych na wzrost gospodarczy, prowadzonych m.in. przez Forbes [2000] oraz Ostry, Berg i Tsangarides [2014]). Wśród metod rozpoznawania charakteru wpływu nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny można wskazać: bayesowski model wektorowej autoregresji (BVAR), wraz z analizą impulse-response, dla danych z Polski i pozostałych krajów Unii Europejskiej oraz badanie panelowe dla danych przekrojowo-czasowych (zbiór szeregów czasowych dla krajów ugrupowania) z zastosowaniem jednostopniowego estymatora systemowej uogólnionej metody momentów Arellano-Bonda.
Drugie badanie empiryczne przeprowadzono dla danych dotyczących HDI (jako miernika poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego), publikowanych w Human Development Reports, oraz współczynnika Giniego i zmodyfikowanego wskaźnika zróżnicowania kwintylowego, reprezentujących poziom nierówności dochodowych i pochodzących z bazy World Income Inequality Database. W tym studium zmienną objaśnianą stanowi stopa zmian HDI, a do zastosowanych narzędzi należą model BVAR oraz model panelowy. W obydwu opisanych analizach, modele estymowane z wykorzystaniem narzędzi ekonometrycznych zostały wyspecyfikowane i ewaluowane na podstawie kryteriów formalnych.
Oszacowanie modelu BVAR i analiza impulse-response dla Polski i pozostałych krajów Unii Europejskiej, a także badanie panelowe dla całości ugrupowania umożliwią dokonanie weryfikacji pierwszej hipotezy pracy o negatywnym charakterze oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny. Porównanie wyników estymacji modelu VAR i funkcji reakcji na impuls dla poszczególnych krajów UE pozwoli na dokonanie rozstrzygnięcia w zakresie hipotezy drugiej, która stanowi o zależności wpływu rozwarstwienia na rozwój od poziomu tego drugiego.
6. Materiały i źródła badawcze
W przygotowaniu rozprawy wykorzystana została krajowa i zagraniczna literatura przedmiotu. W toku badań empirycznych wykorzystano dane zamieszczone w ogólnodostępnych bazach informacji statystycznych.
Główną bazą danych w pierwszym badaniu empirycznym był Eurostat. Uzupełnienie stanowią tu informacje gromadzone przez Bank Światowy w kontekście Worldwide Governance Indicators. Decyzja o włączeniu tych wskaźników do analizy podyktowana jest faktem, że Eurostat proponuje niewiele wskaźników dotyczących spójności społecznej.
Dodatkowo, te, które są dostępne, publikuje się jedynie dla niektórych okresów. Worldwide Governance Indicators odnoszą się natomiast do sposobu sprawowania rządów, a tym samym do relacji społecznych. Rozważano w tym względzie również bazę danych OECD oraz European Social Survey. W tych zbiorach brakuje jednak informacji dla wielu krajów będących przedmiotem badania. Co więcej, w przypadku drugiej z wymienionych baz szereg jest nieciągły.
Podstawą drugiego badania empirycznego są dane pochodzące z World Income Inequalities Database (WIID) oraz Human Development Reports (HDR, w których dostępne są informacje dotyczące wartości HDI). Opisane tu decyzje dotyczące wyboru źródeł danych zostały podyktowane względami merytorycznymi.
7. Układ pracy oraz charakterystyka poszczególnych rozdziałów
Struktura rozprawy podporządkowana jest osiągnięciu celów. Pierwszy i drugi rozdział odnoszą się do pierwszego z zamierzeń dysertacji, jakim jest przedstawienie zmiany sposobu rozumienia kategorii nierówności dochodowych i kategorii rozwoju w teorii ekonomii.
Rozdziały trzeci, czwarty i piąty służą realizacji celu drugiego, czyli rozpoznaniu charakteru oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej.
W rozdziale pierwszym zdefiniowano pojęcie nierówności dochodowych i zaprezentowano zmianę sposobu rozumienia tego zjawiska w teorii ekonomii. Analizie poddano tu również, proponowane w literaturze przedmiotu, miary nierówności dochodowych i dokonano ich oceny z punktu widzenia przydatności w analizie ekonometrycznej.
Drugi rozdział dysertacji dotyczy rozwoju społeczno-ekonomicznego. W tej części pracy zdefiniowano tę kategorię i prześledzono modyfikację spojrzenia na rozwój w teorii ekonomii, badając stopniowe rozszerzanie rozumienia tego procesu. Przedstawiono również
miary poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego, opracowane przez badaczy-ekonomistów i dokonano ewaluacji tych miar.
W rozdziale trzecim skoncentrowano się na zagadnieniu oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny, analizowanym w teorii ekonomii i prowadzonych badaniach empirycznych. Zaprezentowano rozważania dotyczące wpływu rozwarstwienia na wzrost gospodarczy i pozawzrostowe elementy rozwoju. Dodatkowo, rozpoznano przyczyny zmiany spojrzenia na relację między nierównościami dochodowymi a tempem przyrostów produkcji. Przedstawiono tu również stan badań dotyczących oddziaływania koncentracji dochodów na rozwój społeczno-ekonomiczny w Polsce.
Rozdział czwarty zawiera prezentację poziomu i tempa zmian omawianych zjawisk i procesów. Wskazano tu zmienne, na podstawie których prowadzone jest badanie. Opisano też procedurę estymacji autorskiego miernika poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego, konstruowanego na potrzeby rozprawy w oparciu o definicję tego procesu (miernik ten jest niezbędny do przeprowadzenia pierwszego badania empirycznego). W tej części pracy doktorskiej przeanalizowano tendencje zmian nierówności dochodowych i rozwoju społeczno-ekonomicznego dla Polski, pozostałych krajów Unii Europejskiej i ugrupowania jako całości. Rozpoznano również przyczyny określonego typu wahań zjawisk i procesów, będących przedmiotem dysertacji. Dodatkowo, porównano tendencje zmian nierówności dochodowych i rozwoju społeczno-ekonomicznego i sformułowano wstępne wnioski dotyczące relacji między tymi kategoriami.
W rozdziale piątym zamieszczono wyniki pierwszego badania empirycznego, opierającego się na analizie ekonometrycznej badanej relacji. Na podstawie modelu BVAR i analizy impulse-response rozpoznano charakter oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej. W celu określenia charakteru oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w ugrupowaniu jako całości oszacowano model dla danych panelowych w oparciu o estymatory uogólnionej metody momentów (sys-GMM). Zakres czasowy tej analizy stanowiły lata 2004- 2017, a dane wykorzystane w badaniu stanowiły informacje o poziomie i tempie rozwoju (na podstawie wartości oszacowanego przez autora rozprawy wskaźnika syntetycznego poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego), współczynnika Giniego i zmodyfikowanego wskaźnika zróżnicowania kwintylowego S80/S20. Uzasadnienie takich decyzji o szczegółach badania przedstawiono w treści rozprawy.
Rozdział szósty stanowi prezentację rezultatów drugiego badania empirycznego. W tym badaniu wykorzystano model VAR, analizę impulse-response, a także oszacowano model dla
danych panelowych (sys-GMM). Studium to obejmuje jednak lata 1991-2017, a zmiennymi wykorzystanymi w analizie są poziom i stopa wzrostu HDI (jako mierniki poziomu i tempa rozwoju społeczno-ekonomicznego) oraz współczynnik Giniego i zmodyfikowany współczynnik zróżnicowania kwintylowego (jako miary nierówności dochodowych).
Uzasadnienie takiego doboru zmiennych opisujących analizowane zjawiska wskazano w treści pracy doktorskiej.
Rozdział siódmy zawiera podsumowanie wyników analizy ilościowej przeprowadzonej w ramach studiów empirycznych opisanych w rozdziałach piątym i szóstym. W tej części dysertacji rozpoznano przyczyny rekonstruowanego charakteru oddziaływania nierówności na rozwój i wskazano ograniczenia wniosków z analiz empirycznych.
8. Rezultaty badania
W rozprawie doktorskiej dokonano rozpoznania charakteru oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej. Wnioskowanie oparto na dwóch badaniach z wykorzystaniem narzędzi ekonometrycznych. Podstawę teoretyczną studium empirycznego stanowił natomiast przegląd literatury. Przeprowadzenie całości badania pozwoliło sformułować interesujące wnioski.
Rozdział pierwszy i drugi służyły realizacji pierwszego celu rozprawy, czyli przedstawieniu zmiany sposobu rozumienia kategorii nierówności dochodowych i rozwoju w teorii ekonomii. Analizę w tym względzie przeprowadzono z perspektywy poznawczej społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury, wskazując źródła intelektualne ewolucji pojęć odnoszących się do badanych zjawisk i procesów.
W rozdziale pierwszym stwierdzono, że nierówności dochodowe w takim rozumieniu, jakie dominuje w ekonomii obecnie, stały się przedmiotem większej liczby studiów dopiero w drugiej połowie XX wieku. W tym właśnie czasie koncentracja zainteresowań badaczy przesunęła się z funkcjonalnego podziału dochodów na podział dochodów osobistych.
Większym zaufaniem zaczęto też darzyć wyniki analiz empirycznych niż teoretycznych.
Dodatkowo, uznano, że nierówności dochodowe stały się problemem ekonomicznym, który należy rozwiązać. W ramach pierwszego celu szczegółowego zrekonstruowano kontekst społeczno-kulturowy wskazanych zmian spojrzenia na zjawisko rozwarstwienia dochodów.
Przyczyną zainteresowania nierównościami dochodowymi były wydarzenia zachodzące w ramach praktyki gospodarczej: wzrost koncentracji wynagrodzeń w świecie Zachodu, a także zwiększenie dystansu dochodowego między krajami. Nie bez znaczenia pozostały również poprawa jakości statystyk, wydłużenie szeregów czasowych i rozwój metod
ilościowych, które umożliwiły przeprowadzenie bardziej dokładnych badań empirycznych, a także poddanie analizom nie tylko podziału funkcjonalnego, ale również rozkładu dochodów osobistych – to pozwoliło określić faktyczną skalę omawianego zjawiska i rozpoznanie jego konsekwencji. Jedną z przyczyn zmiany spojrzenia na zjawisko nierówności stanowiło również zainteresowanie kapitałem ludzkim – początkowo w ramach teorii wzrostu gospodarczego – prowadzące do zwrócenia uwagi na konsekwencje różnic w zakresie rozkładu tego zasobu, w tym na zróżnicowanie dochodów. Jednak najważniejszym powodem uznania, że nierówności dochodowe stanowią problem ekonomiczny były idee humanitaryzmu i Kantowska koncepcja człowieka jako podmiotu, promowana przez Williamsa w drugiej połowie XX wieku. Te właśnie teorie zwracały uwagę na konieczność zaspokojenia potrzeb wszystkich osób, również przy pomocy dochodu (co podkreślał Rawls w swojej teorii sprawiedliwości). W rezultacie, istotnym stało się zagadnienie rozkładu dochodu pośród jednostek. Analizowano również sytuację materialną ubogich, siłą rzeczy podkreślając ich dystans dochodowy do bardziej zamożnych. Oddziaływanie wskazanych wyżej idei na nauki ekonomiczne częściowo zastąpiło wpływ etyki protestanckiej oraz indywidualizmu, które dominowały w początkach rozwoju ekonomii, prowadząc do przeświadczenia, że jednostki same są odpowiedzialne za swój los. Uważano wówczas, że nie należy ingerować w alokację zasobów, dóbr i dochodów, którą zapewnia mechanizm rynkowy.
W rozdziale pierwszym odniesiono się również do czwartego celu szczegółowego rozprawy, dokonując analizy proponowanych miar nierówności dochodowych – oceniono je na podstawie aksjomatów, ale uwzględniono też ich przydatność w prowadzonej analizie ilościowej, zestawiając wady i zalety konkretnych miar.
Rozdział drugi dotyczy kategorii rozwoju w ekonomii. W ramach drugiego celu szczegółowego przeanalizowano definicje rozwoju społeczno-ekonomicznego, które można znaleźć w literaturze przedmiotu. Zaproponowano też własne rozumienie tej kategorii.
Ważnym spostrzeżeniem jest stwierdzenie o kontekstualności definicji kategorii rozwoju.
Aby móc rozpoznać sposób pojmowania tego procesu, konieczne jest odwołanie się do systemu wartości charakterystycznego dla wzorca kulturowego analizowanego obszaru.
Określone przeświadczenia, dotyczące chociażby znaczenia dobrobytu materialnego dla satysfakcji z życia czy też docenianie danych aspektów rozwoju społeczno-ekonomicznego i pomijanie innych, wpływają na włączenie lub usunięcie pewnych elementów z definicji tej kategorii. Co więcej, przyjęte rozumienie omawianego procesu zawsze będzie pewnym
kompromisem między opiniami poszczególnych członków społeczeństwa, którzy mogą mieć różne preferencje dotyczące istotności określonych wymiarów rozwoju.
W ramach trzeciego celu szczegółowego, również w rozdziale drugim, rozpoznano źródła kulturowe zmiany pojęcia rozwoju, jeszcze raz odwołując się do kontekstualnego charakteru konstruowania definicji tego procesu. Stwierdzono, że rozważania racjonalistów i empirycystów, a także poglądy Newtona i etyka protestancka doprowadziły do zaistnienia omawianego zagadnienia w rozważaniach ekonomistów. Z kolei, idee scjentyzmu, formalizmu i mechanicyzmu, a także koncepcje obiektywistyczne oddziaływały na sposób pojmowania i analizowania rozwoju. Rozumiano go jako wzrost gospodarczy (w kontekście zmian ilościowych) i badano w ramach modeli wzrostu gospodarczego i koncepcji równowagi. Jednak ewolucja teorii wzrostu, związana z tworzeniem coraz bardziej zaawansowanych modeli (wpływ formalizmu), pozwoliła stwierdzić, że w mechanizmie powiększania możliwości produkcyjnych gospodarki kryje się pewien czynnik resztowy.
Dlatego też wprowadzono pojęcie rozwoju gospodarczego, obejmującego zmiany jakościowe, związane z usprawnieniami technicznymi i organizacyjnymi i innowacjami. Nie bez znaczenia pozostawały wspomniane już koncepcje stawiające człowieka w centrum analiz. To właśnie dzięki nim dostrzeżono rolę kapitału ludzkiego w procesie rozwoju gospodarczego.
Dodatkowo, te właśnie teorie, w połączeniu z ideami humanitaryzmu doprowadziły do nacisków na bardziej równomierny podział efektów omawianego procesu – tak, aby służył on każdemu i zapewniał jednostkom możliwość zaspokojenia najważniejszych potrzeb. Te dwa czynniki przyczyniły się do zdefiniowania najszerzej rozumianego rozwoju społeczno- ekonomicznego. Jest to pojęcie, w którym mieszczą się nie tylko zmiany ilościowe i jakościowe, ale również potrzeba dbałości o dobrobyt wszystkich członków i członkiń społeczeństwa. Warto tu dodać, że pojęcia rozwoju gospodarczego i rozwoju społecznego pojawiły się w ekonomii w drugiej połowie XX wieku, czyli wtedy, gdy zmianie uległ sposób postrzegania problemu nierówności dochodowych.
Rozdział drugi służył również realizacji czwartego celu szczegółowego. Przeanalizowano tu wady i zalety proponowanych mierników poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego.
Stwierdzono, że dotychczas opracowane miary obejmują stosunkowo małą liczbę aspektów tego procesu i, co ważniejsze, pomijają te wymiary, które są ważne w badanym obszarze kulturowym, a których istotność podkreślają sugerowane w literaturze przedmiotu definicje omawianego procesu. Dodatkowo, szeregi dla dotychczas opracowanych mierników są, w większości, krótkie i nieciągłe, co utrudnia (a czasem uniemożliwia) analizę z wykorzystaniem narzędzi ekonometrycznych. Dlatego też autor rozprawy zdecydował się na
opracowanie własnej miary poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego, która będzie właściwa do badania tego procesu w naszym obszarze kulturowym (zgodna z przyjętą definicją procesu). Miernik ten stanowi podstawę pierwszego badania empirycznego. Studium drugie opiera się na danych dotyczących HDI. Miernik ten jest węższy od skonstruowanego przez autora tej rozprawy (nie odpowiada zatem obecnym potrzebom w zakresie pomiaru szeroko rozumianego rozwoju społeczno-ekonomicznego), jednak obejmuje dwukrotnie dłuższy szereg czasowy, co stanowi zaletę w badaniach ekonometrycznych.
Na podstawie powyższych uwag można stwierdzić, że pierwszy cel rozprawy został osiągnięty. Realizacji zamierzenia drugiego, dotyczącego rozpoznania charakteru oddziaływania nierówności dochodowych na tempo rozwoju społeczno-ekonomicznego w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej służyły pozostałe rozdziały dysertacji.
W trzeciej części rozprawy stwierdzono, że wpływ rozwarstwienia dochodów na poszczególne wymiary rozwoju społeczno-ekonomicznego, np. na wzrost gospodarczy, poziom zdrowia, wykształcenia i spójność społeczną jest generalnie negatywny, zgodnie z koncepcjami proponowanymi w literaturze przedmiotu. Zauważono również, że wpływ nierówności dochodowych na określone aspekty nie zawsze ma charakter bezpośredni. Rolę czynników pośredniczących pełnią często pozostałe zjawiska składające się na rozwój społeczno-ekonomiczny. Przykładowo, poziom kapitału ludzkiego ma znaczenie dla relacji między nierównościami i wzrostem gospodarczym, a wykształcenie oddziałuje na związek rozwarstwienia dochodowego z poziomem zdrowia. Dostrzeżenie takiego charakteru kształtowania się oddziaływania koncentracji dochodów na aspekty rozwoju społeczno- ekonomicznego było podstawą decyzji dotyczących konstrukcji miernika tego ostatniego – podczas jego szacowania dokonano m.in. analizy pojemności informacyjnej zmiennych, reprezentujących poszczególne wymiary.
Na podstawie analizy źródeł kulturowych zmiany spojrzenia na oddziaływanie nierównego podziału dochodu na wzrost gospodarczy, również przeprowadzonej w rozdziale trzecim, można stwierdzić, że modyfikacja sposobu analizowania tej relacji nastąpiła w tym samym czasie, w którym dokonano rewizji poglądów na pojęcie nierównego podziału dochodów i rozwoju w ekonomii, czyli na początku drugiej połowy XX wieku. Jak już wspomniano wcześniej, właśnie wtedy badacze zaczęli traktować nierówności dochodowe jako problem ekonomiczny, a rozumienie rozwoju wykroczyło poza utożsamianie go z postępem materialnym, co, z kolei, doprowadziło do koncentracji uwagi naukowców na podziale efektów rozwoju. Stwierdzono wówczas również, że nierówności dochodowe nie sprzyjają wysokiemu tempu przyrostów produkcji. Wszystkie opisane tu zmiany były powiązane i mają
wspólne źródło intelektualne. Na wczesnych etapach rozwoju teorii ekonomicznych etyka protestancka i liberalizm oddawały jednostkom odpowiedzialność za swój los. Nierówny podział dochodu traktowano jako immanentną cechę systemu. Najważniejsza była wówczas efektywność. Uważano, że osiąga ona najwyższy poziom, gdy jednostkom nie przeszkadza się w dążeniach do realizacji własnego interesu. Takie przeświadczenie sprawiło, że łagodzenie nierówności w podziale dochodu nie było traktowane jako konieczność.
Dodatkowo, nierówny podział dochodu na korzyść właścicieli kapitału sprzyjał wzrostowi, ponieważ gromadzenie wspomnianego zasobu dawało możliwość dokonywania inwestycji, czyli stanowiło źródło wzrostu w czasie, gdy jego mechanizm stanowiła akumulacja kapitału fizycznego. Jednak coraz większa formalizacja i zwiększanie znaczenia wielkości kwantyfikowalnych, następujące od końca XIX wieku sprzyjały intensyfikacji badań empirycznych dotyczących podziału dochodów osobistych. Pojawiło się wówczas pojęcie
„nierówności dochodowe”, a możliwości analizy rezultatów tego zjawiska zwiększyły się.
Badania empiryczne Kuznetsa i Kaldora, przeprowadzone na początku pierwszej połowy ubiegłego wieku, pozwoliły stwierdzić, że różnice płac istnieją, a nierówności dochodowe nie zawsze sprzyjają wzrostowi gospodarczemu, zwłaszcza w krajach bardziej zamożnych. W tym obszarze geograficznym, dzięki ideom humanitaryzmu i upodmiotowieniu człowieka wzrosło jednocześnie znaczenie podziału rezultatów postępu dla efektywności gospodarowania. Dzięki temu pojawiły się nowe teorie wzrostu gospodarczego, zmieniające spojrzenie na oddziaływanie nierówności na wzrost (wprowadzające do analizy chociażby czynnik kapitału ludzkiego). Stwierdza się zatem, że zmiana spojrzenia na relacje między nierównościami dochodowymi i wzrostem gospodarczym, a także modyfikacja pojmowania centralnych kategorii pracy doktorskiej były w pewien sposób powiązane. Dlatego też teza o tym, że sposób postrzegania nierówności dochodowych i rozwoju społeczno- ekonomicznego jest uwarunkowany kulturowo może zostać uznana za uzasadnioną.
Rozdziały piąty i szósty stanowiły empiryczną analizę omawianego w rozprawie oddziaływania, służąc osiągnięciu celu drugiego rozprawy i umożliwiając weryfikację postawionych hipotez. Na podstawie pierwszego badania empirycznego (przeprowadzonego dla lat 2005-2017), a także w oparciu o wyniki studium drugiego (z zakresem czasowym 1990-2017) stwierdzono, że w Polsce nierówności dochodowe hamują rozwój społeczno- ekonomiczny, natomiast w Unii Europejskiej (jako całości ugrupowania) mają działanie sprzyjające. W krajach ugrupowania nie dostrzega się zbieżności w zakresie charakteru oddziaływania rozwarstwienia dochodów na tempo rozwoju – w części państw ugrupowania związek ten nie ma miejsca, inne doświadczają ujemnego oddziaływania, w pozostałych
mamy do czynienia z wpływem dodatnim. Dlatego też należy odrzucić hipotezę pierwszą rozprawy, która mówi o hamującym wpływie nierówności dochodowych na tempo rozwoju społeczno-ekonomicznego w krajach Unii Europejskiej. Negatywny charakter tego oddziaływania jest obserwowany, ale tylko w niektórych państwach ugrupowania.
Rozstrzygnięciu w zakresie hipotezy drugiej, stanowiącej o zależności charakteru wpływu koncentracji dochodów na tempo rozwoju od poziomu tego rozwoju, sprzyjała realizacja piątego celu szczegółowego. Jego przedmiotem było porównanie wyników przeprowadzonych badań empirycznych dla państw Unii Europejskiej. Stwierdza się, że wraz ze wzrostem poziomu rozwoju bardziej prawdopodobne staje się wystąpienie sprzyjającego oddziaływania nierówności dochodowych na tempo rozwoju społeczno-ekonomicznego.
Hipotezę drugą należy zatem odrzucić.
Badanie przeprowadzone w tej rozprawie, bazujące na szerszym mierniku rozwoju niż tylko wzrost gospodarczy, prowadzi zatem do wniosków różnych od ustaleń Galora [2000], które stanowiły podstawę sformułowania hipotezy drugiej. Autor ten wskazywał, że poziom rozwoju decyduje o charakterze wpływu rozwarstwienia dochodowego na wzrost gospodarczy, przy czym podwyższenie poziomu rozwoju zwiększa prawdopodobieństwo negatywnego oddziaływania koncentracji dochodów na tempo wzrostu. Mechanizmem zależności jest sposób generowania przyrostów produkcji (kapitał fizyczny lub kapitał ludzki). W tej rozprawie stwierdzono, że im wyższy jest poziom rozwoju społeczno- ekonomicznego, tym bardziej prawdopodobne staje się wystąpienie sprzyjającego oddziaływania nierówności dochodowych na tempo tego rozwoju. Konkluzje są odmienne, ponieważ w ramach zaprezentowanych tu studiów empirycznych nie badano oddziaływania zmian rozwarstwienia dochodowego na stopę wzrostu gospodarczego, ale na stopę zmian poziomu kategorii szerszej – rozwoju społeczno-ekonomicznego. Wielowymiarowość tego procesu staje się przyczyną odmienności wniosków formułowanych na podstawie analizy empirycznej autora tej rozprawy w stosunku do wniosków Galora.
Jak wskazano w treści rozprawy, mechanizm wpływu poziomu rozwoju na oddziaływanie rozwarstwienia dochodowego na tempo rozwoju opiera się na stosunku do zjawiska nierówności (zakłada się, że duża koncentracja dochodów sprzyja postawom nastawionym na jej zmniejszanie) i możliwościach społecznych, ekonomicznych i politycznych łagodzenia dotkliwości tego zjawiska. W sytuacji, gdy koncentracja dochodów jest wysoka, a poziom rozwoju niski (czyli brakuje możliwości ekonomicznych i politycznych zmniejszania nierówności dochodowych), rozwarstwienie dochodowe negatywnie wpływa na tempo rozwoju, ponieważ brak możliwości zniwelowania dystansu dochodowego wywołuje
frustrację i zmniejsza motywację do działania wśród osób gorzej sytuowanych. To, z kolei, ujemnie oddziałuje na stopę wzrostu gospodarczego, kapitał ludzki i satysfakcję z życia. W sytuacji, gdy poziom rozwoju jest wyższy, możliwości łagodzenia nierówności dochodowych wzrastają. Dzięki wsparciu ze strony państwa (np. środkom publicznym przeznaczonym na zmniejszanie skali bezrobocia i deprywacji materialnej, a także na stymulowanie akumulacji kapitału ludzkiego) jednostki mają przekonanie, że wyższy status społeczny jest osiągalny – ułatwia im się tzw. „start” w zakresie zmiany statusu socjoekonomicznego. Rezultatem takiego stanu rzeczy jest większa chęć do podejmowania aktywności. Szczegółowe wyjaśnienie opisanego tu mechanizmu zaprezentowano w podrozdziale 7.2.
Oczywiście, poczyniona tu próba wyjaśnienia mechanizmu zależności charakteru oddziaływania nierówności dochodowych na tempo rozwoju od poziomu tego rozwoju wymaga przeprowadzenia kolejnego studium empirycznego. Spostrzeżenia poczynione powyżej mogą być zatem jedynie punktem wyjścia do dalszych badań.
Przeprowadzona w pracy analiza jest ważnym wkładem w naukę z kilku względów. Po pierwsze, stanowi ona badanie oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w ujęciu całościowym, a nie tylko w odniesieniu do fragmentów tego wpływu. Takie podejście dało możliwość uwzględnienia relacji zachodzących w ramach oddziaływania rozwarstwienia na rozwój, które wyrażają się we wzajemnych związkach między koncentracją dochodów i różnymi aspektami drugiej z omawianych kategorii. Po drugie, dokonano tu rekonstrukcji kulturowych przyczyn zmiany spojrzenia w ekonomii na kategorie nierównego podziału dochodu oraz rozwoju, a także powodów modyfikacji sposobu analizy wpływu nierówności na wzrost. Dzięki temu zwiększył się stopień rozpoznania analizowanych kategorii i związków pomiędzy nimi. Możliwe było również przyjęcie lepiej uzasadnionych podstaw do wyboru właściwych mierników tych kategorii. Po trzecie, nie tylko ujawniono tu źródła intelektualne zmiany spojrzenia na kategorie nierównego podziału dochodu, rozwoju oraz oddziaływanie rozwarstwienia na wzrost gospodarczy. Stwierdzono również, że kontekst kulturowy zmiany pojmowania omawianych zjawisk i procesów jest wspólny, co stanowi dodatkowe uzasadnienie istnienia zależności między nimi. Po czwarte, wskazano, jaki jest mechanizm rozwoju społeczno-ekonomicznego w Polsce i UE jako całości ugrupowania. Zidentyfikowano te aspekty procesu, które mają największe znaczenie dla sposobu jego kształtowania. Po piąte, dzięki analizie nierówności dochodowych na podstawie wskaźników dla całości rozkładu dochodów i dystansu dochodowego między najbardziej i najmniej zamożnymi, rozstrzygnięto, który aspekt rozwarstwienia wpływa na
rozwój społeczno-ekonomiczny. Po szóste, zaproponowano opisaną wyżej polemikę odnośnie do modelu Galora [2000], zauważając, że wzrost poziomu rozwoju powoduje, że bardziej prawdopodobne staje się wystąpienie sprzyjającego oddziaływania nierówności dochodowych na tempo tego rozwoju.
Na uwagę zasługuje również wkład w metodykę badań ekonomicznych. Po pierwsze, stwierdzono, że Wskaźnik Rozwoju Ludzkiego (HDI) nie jest wystarczający w pomiarze rozwoju społeczno-ekonomicznego w naszym obszarze kulturowym – uwzględniając preferowane przez badaczy-ekonomistów definicje wskazanego procesu. Po drugie, oszacowano własny wskaźnik rozwoju, bazując na współczesnym sposobie rozumienia tej kategorii, czyli wykraczając poza koncentrację na sferze materialnej i tym samym uwzględniając większą liczbę aspektów omawianego procesu. Dodatkowo, dzięki rekonstrukcji źródeł kulturowych rozumienia analizowanych w rozprawie kategorii i znalezienia punktów wspólnych w tym zakresie, a także dzięki uwzględnieniu w konstrukcji miary faktu, że nierówności dochodowe i poszczególne wymiary rozwoju są ze sobą powiązane, proponowany miernik staje się szczególnie użyteczny w analizach związków między nierównościami dochodowymi i rozwojem społeczno-ekonomicznym. Po trzecie, w analizie empirycznej oddziaływania nierówności dochodowych na proces rozwoju, zastosowano bardziej zaawansowane narzędzia ekonometryczne niż dostrzegane w dotychczasowych studiach relacji między rozwarstwieniem dochodowym a pozawzrostowymi aspektami rozwoju społeczno-ekonomicznego. W tej pracy doktorskiej posłużono się modelem BVAR, analizą impulse-reponse i określonymi specyfikacjami modeli panelowych (model z efektami losowymi i czasowymi oraz dynamiczny model panelowy szacowany z zastosowaniem jednostopniowego estymatora systemowej uogólnionej metody momentów Arellano-Bonda).
Zastosowanie wskazanych wyżej narzędzi ekonometrycznych rozwiązuje problemy związane z prowadzeniem analiz w zakresie procesu rozwoju i jego relacji z innymi zjawiskami ekonomicznymi. Model BVAR może być szacowany dla krótkich szeregów czasowych, ponieważ jego konstrukcja zmniejsza obciążenie małopróbkowe. Z kolei, estymator sys-GMM umożliwia kontrolę pominiętych zmiennych objaśniających i może być z powodzeniem wykorzystywany przy szacowaniu dynamicznych modeli panelowych. Taki właśnie model zastosowano w tej rozprawie, włączając do specyfikacji stopę zmian poziomu rozwoju jako zmienną objaśnianą i opóźniony o jeden okres poziom rozwoju jako kontrolną zmienną objaśniającą (takie zmienne zostały też włączone do modelu BVAR).
Jak już wskazano wcześniej, wnioski z przeprowadzonej analizy ilościowej nie mogą być bezrefleksyjnie traktowane jako odzwierciedlenie relacji między kategoriami w rzeczywistości ekonomicznej. Każde stwierdzenie odnośnie do gospodarki jest uzależnione od określonych decyzji poznawczych i metodologicznych. I to właśnie one stanowią ograniczenie wniosków formułowanych na podstawie analiz empirycznych. Natomiast podstawę tych wyborów stanowią ukształtowane kulturowo przekonania, dostrzegane w środowisku badaczy ekonomistów.
W tej rozprawie podstawowym źródłem ograniczenia wniosków jest zagadnienie pomiaru omawianych kategorii. Założenie, że można je wyrazić w sposób ilościowy, przy pomocy wskaźnika, jest pewnym uproszczeniem rzeczywistości gospodarczej. Żaden miernik nie ma możliwości dokładnego określenia faktycznego poziomu nierówności dochodowych i rozwoju społeczno-ekonomicznego. Kolejne ograniczenie stanowi wybór konkretnych wskaźników w przypadku pomiaru koncentracji dochodów oraz sposób oszacowania miary syntetycznej poziomu rozwoju. Decyzje podejmowane w tym względzie, np. wybór formuły agregacji zmiennych może mieć wpływ na wyniki analiz prowadzonych na podstawie uwzględnionych mierników. Ograniczeniem stawianych wniosków jest również decyzja dotycząca metody analizy. Wybrano dosyć zaawansowane narzędzia ekonometryczne, których konstrukcja wymaga stawiania określonych założeń, co skutkuje wprowadzeniem do analizy dodatkowych elementów, np. umieszczeniem zmiennych czasowych w specyfikacjach dla badań panelowych. Model oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój jest zatem jedynie uproszczoną reprezentacją faktycznie zachodzącego związku między kategoriami.
Wybór źródła danych i zakresu czasowego również może wpływać na rodzaj otrzymanych wyników. Przykładowo, pierwsza analiza empiryczna dla Unii Europejskiej jako całości ugrupowania pozwala stwierdzić, że nierówności dochodowe mierzone dla całości rozkładu dochodów nie mają istotnego wpływu na tempo rozwoju społeczno-ekonomicznego, podczas gdy rezultaty drugiego badania empirycznego prowadzą do wniosku o występowaniu istotnego związku między zmiennymi (reprezentującymi badane kategorie).
Dodatkowo, w przypadku pierwszego badania empirycznego ograniczeniem stawianych wniosków jest również fakt, że analizowane szeregi czasowe są dosyć krótkie, przez co jakość modelu może okazać się zbyt niska. Zneutralizowano skutki tego problemu, szacując model BVAR, zamiast oryginalnej wersji, zaproponowanej przez Simsa. Tym niemniej, obciążenie wyników nadal może występować. Dlatego też zdecydowano się na przeprowadzenie drugiego studium empirycznego (dla dwukrotnie dłuższego szeregu czasowego). W tej analizie obciążenie małopróbkowe jest niższe, jednak wydłużenie szeregów czasowych
generuje nowy problem, jakim jest brak spójności metodycznej gromadzenia danych dotyczących nierówności dochodowych, stanowiących podstawę wnioskowania w tym studium.
Z powyższych powodów przedstawione w pracy badanie może stanowić jedynie pewną próbę rozpoznania charakteru oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno- ekonomiczny w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej – próbę podjętą na podstawie określonych decyzji metodologicznych i metodycznych. Wybór innych wskaźników, metod analizy i wydłużenie szeregów czasowych może prowadzić do wniosków odmiennych, niż sformułowane w rozprawie. Co więcej, zmiana kontekstu gospodarczego i instytucjonalnego, np. planowane wystąpienie Wielkiej Brytanii z UE, może zmienić poczynione tu ustalenia.
Analizy wrażliwości przeprowadzone w tej pracy pozwoliły stwierdzić, że wprowadzanie zmiennych kontrolnych nie zmienia zasadniczo wyników oszacowań. Warto jednak rozważyć oddziaływanie innych aspektów kontekstu kulturowego – w tym społeczno-ekonomicznego – niż te, które składały się na miernik syntetyczny poziomu rozwoju (wskaźniki dla tych właśnie kategorii wykorzystano jako zmienne kontrolne w analizie wrażliwości).
Przeprowadzone w rozprawie badanie jest podstawą dalszych studiów dotyczących relacji między nierównościami dochodowymi i rozwojem społeczno-ekonomicznym. Przede wszystkim, warto określić graniczny poziom rozwoju, od którego następuje zmiana charakteru oddziaływania rozwarstwienia na tempo tego procesu – z hamującego na sprzyjający. Pozwoli to odpowiednio kształtować prorozwojową politykę gospodarczą poprzez wpływanie na nierówności dochodowe, np. dzięki poszerzeniu lub zawężeniu redystrybucji budżetowej. Ciekawym zagadnieniem może być również rozpoznanie kulturowych czynników wpływających na charakter i długość opóźnienia reakcji tempa rozwoju społeczno-ekonomicznego na zmianę poziomu nierówności dochodowych (opóźnienie to było odmienne w zależności od badanego państwa). Związek ten jest bowiem osadzony w szerszym kontekście gospodarczym i kulturowym. Czynnikami mającymi znaczenie dla relacji między nierównościami i rozwojem może być chociażby dominujący system wartości czy też sposób prowadzenia polityki gospodarczej, a nie tylko poziom rozwoju, jak stwierdzono w dysertacji. Warto również przeprowadzić analizę dla innych miar nierówności dochodowych. Zarówno Piketty [2015], jak i Brzeziński [2017] zauważają, że rozwarstwienie, mierzone udziałem 1% najbardziej zamożnych jednostek, rośnie. Zjawisko to może mieć znaczenie dla kształtowania tempa rozwoju społeczno-ekonomicznego. Duże pole do przeprowadzenia badań zostanie również stworzone przez stopniowe wydłużanie szeregów czasowych. Możliwe będzie wówczas przeprowadzenie badania oddziaływania nierówności
dochodowych na tempo rozwoju z wyłączeniem okresu ostatniego kryzysu gospodarczego – tak gwałtowne zjawiska wpływają bowiem silnie na wyniki analiz ilościowych. Co prawda, w rozprawie zastosowano metody umożliwiające zbadanie stabilności oszacowań (analiza pierwiastków równania charakterystycznego w modelu BVAR) oraz uwzględnienie zdarzeń zaburzających rezultaty estymacji (efekty czasowe w modelach panelowych). Tym niemniej, warto byłoby oszacować oddzielne modele, dla okresu sprzed i po kryzysie. Będzie to możliwe wraz ze zwiększeniem długości szeregów czasowych dla wiarygodnych danych.
Spis treści Rozprawy
Wstęp ... 9
Podstawowe założenia metodologiczne i metodyczne ... 15
Rozdział 1. Nierówności dochodowe – pojęcie i metody pomiaru ... 21
1. 1. Definicja nierówności dochodowych ... 21
1. 2. Zmiana postrzegania zjawiska podziału dochodów w teorii ekonomii ... 25
1. 2. 1. Pozytywne teorie podziału dochodów ... 26
1. 2. 2. Normatywne teorie podziału dochodu ... 38
1. 2. 3. Nierówności dochodowe jako problem analiz ekonomicznych ... 53
1. 3. Analiza miar nierówności dochodowych i ich przydatność w analizie ilościowej ... 62
1. 3. 1. Podstawa pomiaru zamożności jednostek ... 63
1. 3. 2. Korygowanie wartości dochodów dla celów porównań międzynarodowych ... 69
1. 3. 3. Metody analizy nierówności dochodowych ... 73
1. 3. 4. Własności i klasyfikacja miar nierówności dochodowych ... 74
1. 3. 5. Miary zróżnicowania zbiorowości stosowane w statystyce ... 75
1. 3. 6. Miary nierówności konstruowane na podstawie koncepcji krzywej Lorenza ... 76
1. 3. 7. Miary nierówności konstruowane na bazie pojęcia entropii w teorii informacji ... 81
1. 3. 8. Miary nierówności szacowane na podstawie kwantyli rozkładu dochodów ... 82
1. 3. 9. Miary nierówności konstruowane na bazie funkcji dobrobytu ... 84
1. 3. 10. Przydatność miar nierówności dochodowych w analizie ilościowej ... 86
Rozdział 2. Pojęcie rozwoju społeczno-ekonomicznego w teorii ekonomii ... 91
2. 1. Konceptualizacje rozwoju społeczno-ekonomicznego ... 91
2. 1. 1. Kategoria rozwoju w ekonomii ... 91
2. 1. 2. Definicja rozwoju społeczno-ekonomicznego ... 95
2. 2. Ewolucja sposobu pojmowania rozwoju w ujęciu teorii ekonomii ... 101
2. 2. 1. Rozumienie rozwoju w ekonomii w okresie przed II wojną światową ... 101
2. 2. 2. Tożsamość rozwoju i wzrostu gospodarczego... 103
2. 2. 3. Poszerzanie zakresu pojęcia rozwoju ... 105
2. 2. 4. Koncepcje kapitału ludzkiego ... 112
2. 3. Pomiar rozwoju społeczno-ekonomicznego ... 113
2. 3. 1. Mierniki proste ... 113
2. 3. 2. Mierniki złożone ... 114
2. 3. 3. Konstrukcja proponowanego miernika syntetycznego ... 118
Rozdział 3. Nierówności dochodowe a wymiary rozwoju społeczno-ekonomicznego ... 121
3. 1. Nierówności dochodowe i wzrost gospodarczy ... 122
3. 1. 1. Charakterystyka kanałów oddziaływania rozwarstwienia dochodowego na wzrost gospodarczy ... 122
3. 1. 2. Zmiana charakteru wpływu nierówności dochodowych na wzrost gospodarczy w perspektywie teorii ekonomii ... 126
3. 2. Wpływ nierówności dochodowych na pozawzrostowe wymiary rozwoju społeczno-ekonomicznego ... 134
3. 3. Wpływ nierówności dochodowych na aspekty rozwoju społeczno-ekonomicznego w Polsce ... 145
Rozdział 4. Prezentacja poziomu nierówności dochodowych i rozwoju społeczno-ekonomicznego ... 149
4. 1. Uzasadnienie wyboru źródła danych ... 149
4. 2. Zmienne uwzględnione w analizie ilościowej ... 152
4. 2. 1. Wskaźniki reprezentujące zmienne objaśniane i objaśniające ... 152
4. 2. 2. Oszacowanie wskaźnika syntetycznego poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego ... 159
4. 3. Poziom nierówności dochodowych ... 171
4. 3. 1. Nierówności dochodowe w Polsce ... 171
4. 3. 2. Nierówności dochodowe w Unii Europejskiej ... 176
4. 4. Poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego ... 189
4. 4. 1. Tendencja rozwoju społeczno-ekonomicznego w Polsce ... 189
4. 4. 2. Tendencja poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego w Unii Europejskiej ... 193
4. 5. Zestawienie tendencji zmian nierówności dochodowych i poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego w Polsce i w Unii Europejskiej jako całości ugrupowania ... 203
Rozdział 5. Studium oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny z wykorzystaniem metod ekonometrycznych – pierwsze badanie empiryczne ... 209
5. 1. Narzędzia badawcze ... 210
5. 1. 1. Zagadnienie niestacjonarności szeregów ... 210
5. 1. 2. Model BVAR – uzasadnienie wyboru i opis metody ... 212
5. 1. 3. Model panelowy – charakterystyka narzędzia badawczego ... 217
5. 2. Zmienne uwzględnione w pierwszym badaniu empirycznym ... 222
5. 3. Analiza oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w Polsce ... 222
5. 3. 1. Badanie niestacjonarności zmiennych... 223
5. 3. 2. Rozpoznanie charakteru wpływu z zastosowaniem modelu BVAR ... 224
5. 4. Analiza wpływu nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej jako całości ugrupowania ... 231
5. 4. 1. Badanie niestacjonarności zmiennych... 232
5. 4. 2. Rozpoznanie charakteru omawianego wpływu z zastosowaniem modelu panelowego ... 232
5. 5. ... Analiza wpływu nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w krajach Unii Europejskiej ... 241
5. 5. 1. Badanie niestacjonarności zmiennych... 241
5. 5. 2. Określenie charakteru wpływu nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w poszczególnych państwach Unii Europejskiej ... 246
Rozdział 6. Analiza oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny z wykorzystaniem metod ekonometrycznych – drugie badanie empiryczne ... 255
6. 1. Zmienne uwzględnione w drugim badaniu empirycznym ... 255
6. 2. Analiza oddziaływania nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w Polsce ... 256
6. 2. 1. Badanie niestacjonarności zmiennych... 256
6. 2. 2. Rozpoznanie charakteru wpływu z zastosowaniem modelu BVAR ... 257
6. 3. Analiza wpływu nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej jako całości ugrupowania ... 264
6. 3. 1. Badanie niestacjonarności zmiennych... 264
6. 3. 2. Rozpoznanie charakteru omawianego wpływu z zastosowaniem modelu panelowego ... 265
6. 4. ... Analiza wpływu nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w krajach Unii Europejskiej ... 273
6. 4. 1. Badanie niestacjonarności zmiennych... 273
6. 4. 2. Określenie charakteru wpływu nierówności dochodowych na rozwój społeczno-ekonomiczny w poszczególnych państwach Unii Europejskiej ... 279
Rozdział 7. Podsumowanie analizy ilościowej ... 291
7. 1. Porównanie wyników badań empirycznych ... 291
7. 2. Wyniki analizy w kontekście ustaleń Galora ... 294
7. 3. Dyskusja dotycząca metod badawczych ... 296
Zakończenie ... 301
Bibliografia ... 311
Spis tabel ... 329
Spis rysunków ... 331
Spis wykresów ... 332
Summary ... 335
Aneks 1. Mierniki zjawisk składających się na rozwój społeczno-ekonomiczny w Polsce i Unii Europejskiej w latach 2004-2017 ... 341
Aneks 2. Wykres funkcji reakcji na impuls w modelach VAR dla krajów UE w latach 2004-2017 (pierwsze badanie empiryczne) ... 343
Aneks 3. Wykres funkcji reakcji na impuls w modelach VAR dla krajów UE w latach 1991-2017 (drugie badanie empiryczne) ... 351
