MIHAELA MATEŠIĆ
Sveučilište u Rijeci Rijeka
Chorwacki język standardowy
dla językoznawców i niejęzykoznawców:
językowa i stylistyczna specyfika tekstów naukowych
1. Wstęp
Przedstawienie rozwarstwienia języka standardowego na style funkcjonalne1 w tradycji europejskiego strukturalizmu obejmowało opisy struktury wypowie- dzi w każdym stylu, ze szczególnym uwzględnieniem różnic wypowiedzi pomię- dzy stylami. W analizach poświęconych stylowi naukowemu zwracano uwagę na to, jakie kategorie gramatyczne i w jaki sposób są w nim wykorzystywane, które kategorie gramatyczne są dla niego charakterystyczne, a które nie, oraz jak w tym stylu kształtuje się stosunek do leksyki. We wnioskach dotyczących stylu nauko-
1 Potrzeby komunikacyjne społeczeństwa są złożone i dlatego właśnie „wielofunkcyjność życia” jest powodem rozpoznania w języku standardowym, który mu towarzyszy, określonych form przypisanych poszczególnym funkcjom (S i l i ć 2006: 38) lub, innymi słowy, „różnorodność sytuacji życiowych wymaga zróżnicowania języka, którym się posługujemy” (B a d u r i n a 2007: 11). Podejście do zróżnicowania funkcjonalnego języka w społecznej/językowej wspólnocie w lingwistyce europej- skiej różniło się od podejścia anglosaskiego. Pod wpływem praskiej szkoły lingwistycznej (funk- cjonalizmu praskiego) w filologiach słowiańskich przyjęto funkcjonalno-stylistyczne podejście do języka, w myśl którego formy realizacji języka standardowego stanowią jego style funkcjonalne (wyróżnia się zazwyczaj pięć stylów funkcjonalnych: naukowy, urzędowo-kancelaryjny, publi- cystyczny, literacki i potoczny). Natomiast w lingwistyce anglosaskiej funkcjonalna różnorodność języka badana jest z pozycji pragmalingwistycznych, rozwija się więc analiza dyskursu i mówi się o typach dyskursu. Te dwie nomenklatury nie różnią się jedynie terminami: działalność językowa odbywa się w złożonej społecznej interakcji i dlatego język dzieli się według licznych kryteriów, a funkcjonalność jest tylko jednym z nich (B a d u r i n a 2007: 11–12).
wego (rozumianego w sensie ogólnym, abstrahując od konkretnych realizacji w konkretnych obszarach wiedzy i/lub dziedzinach nauki, tj. od cech charaktery- stycznych dla konkretnych metajęzyków) stwierdza się, że jest to styl, który w wy- miarze normatywnym podlega ściślejszej realizacji (Silić 2006: 63), charakteryzu- je się tradycyjną normatywnością2 (Silić 2006: 194), jest najbardziej odporny na wyróżniki pozostałych stylów funkcjonalnych (Silić, Pranjković 2005: 378) oraz że uwzględnia gramatyczne i ortograficzne normy języka standardowego (Oraić Tolić 2011: 383).
W obrębie stylu naukowego forma wypowiedzi oczywiście nie jest identycz- na dla każdego obszaru naukowego ani też dla konkretnych dziedzin i dyscyplin wewnątrz nich. M. Katnić Bakaršić (1999: 28) podkreśla różnicę między tekstami naukowymi z zakresu nauk ścisłych i nauk humanistycznych, ale także w obrębie każdego z tych obszarów można dostrzec różnice w (meta)języku różnych dyscy- plin naukowych.
Mimo dążenia do stworzenia własnego metajęzyka, wyróżniającego się prze- de wszystkim specyficzną leksyką3, ale także innymi, niewerbalnymi środkami4, w tekstach należących do odmiennych dziedzin nie oczekujemy zróżnicowania pod względem gramatycznym czy ortograficznym. Innymi słowy, nie sądzimy, że teksty naukowe z zakresu humanistyki będą się różnić pod względem fonolo- gicznym, morfologicznym, składniowym lub ortograficznym od tekstów z zakresu nauk społecznych, przyrodniczych czy technicznych. Właśnie ze względu na to warto sprawdzić, czy faktyczne użycie języka w tekstach naukowych korespon- duje z naszymi oczekiwaniami. Jeżeli teksty różnią się między sobą w kwestii przestrzegania normy, taka analiza stanowiłaby przyczynek do dyskusji o różnicy pomiędzy wysoką i niską odmianą chorwackiego języka standardowego, tj. po- między normą i uzusem we współczesnym języku chorwackim. Ponieważ często wyróżniki uzusu przypisywane są stylom nieformalnym (przede wszystkim sty- lowi potocznemu), zamierzamy sprawdzić, czy są one obecne również u osób, które piszą świadomie i muszą uwzględnić (nie tylko w odniesieniu do treści, ale także w odniesieniu do formy językowej) zasady stylu naukowego — stylu, który cechuje przestrzeganie normy, hermetyczność, odporność na wpływ innych stylów.
2 Przez pojęcie normatywności tradycyjnej w stylu naukowym Silić rozumie stosowanie „pry- marnych” form gramatycznych. Na podstawie przykładów, które przytacza, można wnioskować, że chodzi o te cechy języka, które w niniejszym artykule nazywamy cechami normy (w odróżnieniu od cech uznawanych za typowe dla uzusu).
3 Specyficzna leksyka realizowana jest przez wprowadzenie w różnych dziedzinach specjalnych terminów lub stosowanie terminów funkcjonujących w innych dziedzinach, przy czym ich znaczenie jest odmiennie definiowane w ramach danej dziedziny (np. operacja w medycynie, matematyce lub wojskowości).
4 Różne dziedziny nauki mają swoje naukowe kody niewerbalne, specjalne oznaczenia, których praktyczną wartością jest ekonomizacja wypowiedzi i internacjonalizacja komunikacji naukowej (np. symbole chemiczne, skróty w informatyce, symbole matematyczne), por. K a t n i ć B a k a r š i ć (1999: 28).
Naszym celem jest zatem określenie cech charakterystycznych dla stylu na- ukowego, odróżniających go od stylów nienaukowych, oraz wyodrębnienie we- wnątrz korpusu tekstów naukowych cech językowych właściwych dla poszczegól- nych dziedzin, a także ustalenie, czy istnieje różnica pomiędzy tekstami pisanymi przez językoznawców i niejęzykoznawców.
2. Korpus i metoda
Przedmiotem badań uczyniliśmy publikacje naukowe z dziedzin innych niż językoznawstwo: informatyki, nauk technicznych, pedagogiki, historii muzyki, filozofii, dietetyki i ekonomii5. Oczywiście mieliśmy do dyspozycji teksty przed korektą, by na podstawie analizy uzyskać informacje, w jakim stopniu autorzy przestrzegają normy językowej przy pisaniu swoich tekstów. Można w tym mo- mencie wysunąć zarzut, że autorzy wiedząc, iż teksty zostaną poddane korekcie, pisali z mniejszą odpowiedzialnością, tj. że z wyprzedzeniem liczyli na pomoc osoby dokonującej korekty i nie przywiązywali wagi do normy w takiej mierze, w jakiej robiliby to, gdyby nie planowali oddawać swojej pracy do sprawdzenia.
Ponieważ jednak analizowane teksty powstawały przez dłuższy czas i częściowo zostały poddane ocenie specjalistów z danej dziedziny (fragmenty niektórych prac zostały opublikowane w periodykach oraz udostępnione studentom — na przykład w formie prezentacji, część natomiast powstała na bazie wcześniejszych prac), zakładamy, że reprezentują one poziom językowy, który autorzy uznali za kwalifikujące je do druku.
Przy okazji warto wspomnieć, że, w odróżnieniu od tekstów napisanych przez niejęzykoznawców, korekta tekstów językoznawców ma najczęściej charakter au- torski (stosowna informacja znajduje się w stopce redakcyjnej), a jeśli tekst zostaje dodatkowo sprawdzony, jest to zazwyczaj korekta drukarska. Z tego względu na potrzeby niniejszej analizy możemy wykorzystać opublikowane prace języko- znawców6, gdyż zazwyczaj w tym przypadku prace, które ukazały się drukiem, w niewielkim stopniu różnią się od wersji autorskiej. Teksty publikowane przez językoznawców w zasadzie są zgodnie z normą. Odstępstwa od ustalonych zasad można wyjaśnić kwestiami funkcjonalnymi7.
5 P a v l i ć 2007; M r n j a u s 2008; R i m a n 2010; G r b a c 2004; K r e š i ć 2011; C e t i n s k i 2005; prace opublikowane po chorwacku w czasopiśmie Wydziału Technicznego Uniwersytetu w Rijece „Engineering review” w latach 2009 i 2010 (wówczas było to czasopismo dwujęzyczne, chorwacko-angielskie).
6 M a r k o v i ć 2009, Ta f r a 2010, U službi jezika 2007, Od fonetike 2005, C o s e r i u 2011, Riječki filološki dani 2010.
7 Na przykład w chorwackim tłumaczeniu książki E. C o s e r i u (2011) konieczne było odmie- nianie terminów langue i parole w formie nieprzetłumaczonej i niezaadaptowanej. I chociaż wszyst- kie poradniki poświęcone chorwackiej ortografii zalecają łączne pisanie morfemów gramatycznych przypadków zależnych, redaktorzy zdecydowali się odstąpić od tej zasady i morfemy gramatyczne
Posługując się pojęciem odstępstwa od normy, należy ustalić, które z nich mają charakter błędu, a które status innowacji. Obecnie jest to jednak dość prob- lematyczne, gdyż pojęcia standardu językowego oraz standaryzacji językowej ule- gły zmianie: dopuszczono wariantywność normy, aprobuje się liberalne podejście do języka, norma staje się coraz bardziej elastyczna (Kryżan-Stanojević 2011:
12), tj. „dokładnie to samo zjawisko w jednym stylu funkcjonalnym może być błędem, a w innym wcale nie musi” (Silić 2006: 36). Dlatego też definicja błędu językowego jako funkcjonalnie nieuzasadnionej innowacji (Buttler, Kurkowska, Satkiewicz 1987) jest nad wyraz problematyczna, gdyż kategoria funkcjonalności uległa istotnym zmianom i poszerzyła się do tego stopnia, że zdaniem B. Kryżan- -Stanojević (2011: 12) „alibi funkcjonalności wykorzystywane jest na każdym kroku”. I co więcej, częstotliwość występowania błędu uważana jest za dowód jego funkcjonalności (Kryżan-Stanojević 2011: 13).
Jako niedobre innowacje w języku B. Kryżan-Stanojević określa te z nich, których „źródłem często jest niewiedza, brak kompetencji i nie są świadomym wyborem, a pojawiają się w sposób niekontrolowany i bez naszego przyzwo- lenia” (Kryżan-Stanojević 2011: 16, podkreśl. — M.M.). Powyższą definicję wykorzystamy, aby na potrzeby niniejszej pracy określić, co jest błędem, a co nim nie jest. Ponieważ będziemy się zajmować tekstami pisanymi przez specja- listów, zakładamy, że w trakcie zdobywania wykształcenia uniwersyteckiego osiągnęli oni wystarczającą wiedzę językową oraz przyswoili sobie umiejętność konstruowania tekstów naukowych, co umożliwia im poparty wiedzą, kompe- tentny i świadomy wybór środków językowych właściwych dla dziedziny, którą się zajmują. Zakładamy ponadto, że aktywnie uczestniczą w tworzeniu i rozwo- ju metajęzyka uprawianej przez siebie dyscypliny, gdyż jest to dzielność nie- unikniona w przypadku każdego, kto pisze i publikuje teksty naukowe. Za błędy będziemy więc uznawać tylko te odstępstwa, które pojawiają się okazjonalnie i są niezamierzone8. Z tego też względu w dalszej części pracy będziemy mówić nie o błędach, lecz raczej o odstępstwach, oraz spróbujemy ustalić, dlaczego do nich doszło. Różnicom w odniesieniu do normy w tekstach niejęzykoznawców (NJ) i językoznawców (J) przyjrzymy się na poszczególnych poziomach języka.
W sytuacji, gdy dany problem realizuje się na dwóch poziomach, omówimy go w ramach poziomu niższego.
zapisywano oddzielnie (np. parole-a, langue-u), aby zwiększyć przejrzystość zapisu wspomnianych terminów.
8 Założenie dotyczące niezamierzonych odstępstw zostało oczywiście sprawdzone w rozmo- wach z autorami. Jest to zgodne z zaleceniem J. Silicia, który, całkowicie zasadnie, nie dopuszcza innego podejścia w zakresie korekty tekstów naukowych: „treść naukowa leży w gestii badacza, nie- dopuszczalne jest wprowadzanie zmian bez wiedzy tego, który pisze, czyli badacza. Ten, kto troszczy się o język stylu naukowego (korektor), musi ściśle współpracować z tym, do kogo należy ten język”
(Silić 2006: 64).
3. Różnice w zakresie morfonologii
Ponieważ w pracy analizowane są teksty pisane, analiza fonologicznych cech językowych ograniczona zostanie tylko do tych, które znajdują odbicie na po- ziomie morfonologicznym (morfofonologicznym) oraz w ortografii. Problemy te zostaną omówione w punkcie 79.
4. Różnice w zakresie morfologii
Dłuższe przymiotnikowe morfemy gramatyczne, tradycyjnie nazywane koń- cówkami z ruchomą samogłoską (nastavci s navescima), pojawiają się w tekstach J zgodnie z następującymi zaleceniami normatywnymi:
1) zasada eufoniczna dotycząca pisania dłuższych końcówek. Dłuższa koń- cówka jest wymagana wtedy, gdy kolejny wyraz rozpoczyna się taką samą głoską, na którą kończy się morfem przed ruchomą samogłoską lub jej bezdźwięcznym odpowiednikiem;
2) zasada dystrybycji ruchomej samogłoski w dwuczłonowym lub wielo- członowym szeregu określonych przymiotników i zaimków przymiotnikowych. Ta zasada wg normatywistów chorwackich może być realizowana dwojako: a) jedni zalecają obowiązkowe dołączanie ruchomej samogłoski tylko do pierwszego przy- miotnika lub zaimka; b) inni natomiast uważają, że ruchomą samogłoskę należy dołączać do wszystkich formacji przymiotnikowych oprócz ostatniej w szeregu10. Niektórzy J opowiadają się za zasadą, wskrzeszoną w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku, aby pierwszeństwo przyznać formom z ruchomą samogłoską niezależ- nie od reguły eufonicznej i sekwencyjnej.
W tekstach NJ obserwuje się natomiast tendencję odwrotną. Autorzy ci cał- kowicie ignorują możliwość dodania ruchomej samogłoski zarówno do pojedyn- czych przymiotników lub zaimków (przymiotnikowych), jak i do szeregu formacji przymiotnikowych.
Przymiotniki dzierżawcze i zaimkowe odmieniane są w tekstach NJ wyłącz- nie według paradygmatu przymiotnikowo-zaimkowego, chociaż rygorystyczna nor- ma dopuszcza wyłącznie tzw. odmianę rzeczownikową, która w sposób konse- kwentny stosowana jest w tekstach J.
Zaimek względny koji w funkcji spójnika w zdaniach podrzędnie złożonych odmieniany jest z uwzględnieniem kategorii żywotności jedynie w tekstach J.
9 O różnicy między pojęciami poziom (razina) i plan zob. M a t e š i ć 2009: 291–292.
10 W gramatyce B a r i ć et al. (1997: 180) zasadę stylistyczną o dystrybucji dłuższych końcówek stosuje się zgodnie z pierwszą możliwością realizacji (jako przykład przywoływany jest Rječnik hrvatskoga kajkavskog književnog jezika, podkreśl — M.M.), gdy tymczasem S i l i ć (2006:
196–197) opowiada się za drugą możliwością realizacji (suvremenoga hrvatskoga standardnog jezika, podkreśl. — M.M.).
W tekstach NJ odmieniany jest on wyłącznie jako żywotny. Niemniej jednak to właśnie w przykładach takich jak: Antigona je lik koji pokreće snažan osjećaj za moralne vrijednosti widać wyraźnie, że odejście od normy umożliwia większą informatywność tekstu. Jeśli bowiem w cytowanym zdaniu zgodne z normą koji zamienimy na kojega, co jest odstępstwem od normy, relacja pomiędzy podmio- tem i dopełnieniem stanie się jasna.
Z analizy tekstów NJ jasno wynika, że dochodzi w nich do uproszczenia po- staci morfemów w sytuacji, gdy: a) nie wpływa to na znaczenie, b) zamiast form określonych przez normę (odbieranych jako niecodzienne, należące do stylu wyż- szego, zob. Matešić (2013)) chętniej wybierane są formy częściej używane w ko- munikacji, które w związku z tym uzyskały status neutralnych, c) odstępstwa od normy stosowane są w celu uzyskania większej informatywności.
5. Różnice w zakresie składni
W tekstach J zauważalna jest tendencja umieszczania enklityki jak najbliżej początku zdania. I chociaż nie jest ona obecna w pracach wszystkich autorów, lub też nie jest konsekwentnie stosowana (prawdopodobnie ze względu na fakt, że w obrębie tej tendencji istnieje bardziej i mniej rygorystyczne podejście — w myśl podejścia bardziej rygorystycznego enklityka może rozdzielać imię i na- zwisko oraz terminy złożone, podczas gdy podejście mniej rygorystyczne tego nie zaleca), uznawana jest za istotną cechę tekstów J. W tekstach NJ enklityki nie są przesuwane na początek zdania, lecz pozostają przy czasowniku.
Rozpoczynanie pytania od da li jest bardzo częste w tekstach NJ, natomiast w tekstach J właściwie się to nie pojawia.
Konstrukcję za + bezokolicznik można spotkać w tekstach NJ, w tekstach J zaś nie występuje, chociaż to właśnie osoby zajmujące się językiem wiedzą, że istnieje możliwość eksplikacji rozwoju tej struktury jako właściwej językowi chorwackie- mu, a nie tylko jako kalki składniowej z języka niemieckiego czy włoskiego.
Wyrażenie przyimkowe od strane służące do wprowadzenia podmiotu częste jest w tekstach NJ, nie pojawia się natomiast u J. Zwrotu tego trudno czasami unik- nąć w strukturach dyskursu argumentacyjnego, co pokazuje następujący przykład:
Sve veći značaj koji se pridaje turizmu i uvažavanje od strane vlada u pojedinim zemljama određuju ga kao glavni razvojni faktor održivog prosperiteta.
W tekstach NJ najbardziej rozpowszechniony jest spójnik ukoliko zamiast spój- nika ako, co stanowi wyraźny wyróżnik stylu administracyjnego — urzędowego.
Warto nadmienić, że zastąpienie ako spójnikiem ukoliko nadaje wypowiedzi znacze- nia rygorystycznego warunku w odniesieniu do kwestii, o której jest mowa. Ponie- waż w dysertacjach naukowych takie znaczenie może być pożądane, przypuszcza- my, że to właśnie jest powodem zaistnienia tego kancelaryzmu w stylu naukowym.
W tekstach NJ zauważalna jest tendencja do unikania tzw. da-konstrukcji nawet wtedy, gdy jej użycie jest zgodne z normą. Spowodowane jest to prawdo-
podobnie tym, że wyróżnikiem chorwackiej normy jest bezokolicznik, w odróż- nieniu od innych języków standardowych bazujących na dialekcie sztokawskim, dla których charakterystyczne jest użycie da-konstrukcji. Pozycja bezokolicznika dodatkowo wzmocniona jest wpływem języka angielskiego poprzez swego rodza- ju tłumaczeniową amatorszczyznę badaczy, którzy nie są językoznawcami.
6. Słownictwo i stosunek do słownictwa
Językoznawcy chętnie używają starszego słownictwa, wyrazów, które według nich zostały niesłusznie przesunięte do leksyki pasywnej lub zeszły na drugi plan.
Oczywiście ocena słuszności faworyzowania określonego leksemu jest kwestią całkowicie indywidualną, należy wszakże zwrócić uwagę także na nacechowany emocjonalnie stosunek do wyborów językowych, zupełnie nieadekwatny do stylu naukowego, niemniej jednak charakterystyczny dla językoznawstwa; takie podej- ście w kręgach językoznawczych nie jest uznawane za niestosowne, co więcej, jest aprobowane, chwalone i naśladowane11.
Z przywiązywaniem większej wagi do używanego języka w tekstach J kore- sponduje tendencja zastępowania jak największej liczby zapożyczeń rodzimym słownictwem. Na przykład zamiast informant, konstanta używa się leksemów obavjesnik, stalnica. I chociaż w tekstach J terminologia obcego pochodzenia jest bardziej tolerowana niż zapożyczenia niemające statusu terminu, również w tej czę- ści zasobu leksykalnego preferowane są rodzime określenia, np.: spoznajno jezikos- lovlje, supostavna raščlamba zamiast kognitivna lingvistika, kontrastivna analiza.
Odmienną tendencję obserwujemy natomiast w tekstach NJ, w których w przypadku określonych dziedzin wiedzy tolerancja terminologii obcego pochodzenia przyjmu- je poniekąd formę nietłumaczenia (na przykład w dziedzinie informatyki).
Na uwagę zasługuje również fakt, że w tekstach NJ pojawia się praktycznie wyłącznie forma zaimka dzierżawczego njen w odróżnieniu od prac J, w których występuje njezin. Ponadto bardzo często w tekstach NJ nie są rozróżniane przy- imki zbog i radi oraz przysłówki skoro i gotovo.
7. Różnice w zakresie stosowania zasad ortograficznych
Teksty naukowe NJ, w odróżnieniu od prac J, charakteryzują się szeregiem odstępstw w zapisie morfemu /je/. Dostrzegalne są następujące tendencje:
11 Nierzadko takie pochwały umieszcza się w recenzjach, uznając np., że stosowanie starszych form i leksemów sprawia, że tekst jest bardziej interesujący, por. przykładowo recenzję B. Ta f r y (2010: 101). Przy okazji chcielibyśmy wymienić kilka, znalezionych w tekstach J, starszych i /lub rzadziej obecnych w komunikacji leksemów, które mogą stanowić przykład indywidualnego użycia:
zanoviti, nehote, hote, posljedak, uzgred, naporedno.
(1) w wyrazach niemotywowanych częściej zapisywane jest je zamiast ije;
(2) błędy pojawiają się najczęściej wyrazach motywowanych, w których notowane są alternacje w morfemach z /je/. Obserwujemy to między innymi w wyrazach z rdzeniem -mijen-: mijenjati, promijeniti, promjena, promjenjiv, promijenjen itd.
Błędy typu (2) można wyjaśnić niewystarczającą wiedzą o zmianach morfo- nologicznych w słowotwórstwie12, błędy typu (1) zaś przekonaniem użytkownika języka, że zapisując /je/, dokładniej oddaje źródłową realizację morfemu /je/.
Zasada ortograficzna motywowana fonologicznie i morfonologicznie w teks- tach J realizowana jest oczywiście zgodnie z aktualnymi wytycznymi poradników ortograficznych (przy czym różnią się one między sobą w tym zakresie normy).
W tekstach NJ widoczna jest natomiast tendencja, aby w odmienny sposób trakto- wać te same kategorie. Różne zapisy wyrazów typu zadaci, podaci obok obradci, izradci, usadci spowodowane są frekwencją użycia leksemów. Zgodnie z zasadą morfologiczną pisane są leksemy nowsze, rzadsze, mniej znane. W tym przypadku na pierwszy plan wysuwa się zasada informatywności.
NJ często stawiają przecinek po okoliczniku, co również można wyjaśnić dążeniem do zachowania przejrzystości wywodu, zrozumiałości. Równocześnie rzadko odwołują się oni do wszystkich środków, jakie oferują im zasady inter- punkcji chorwackiej. Między innymi rzadko wykorzystują zasady interpunkcyjne, za pomocą których można wyrazić restryktywność (ograniczoność)13 lub jej brak.
Czasami stosują te zasady niekonsekwentnie, licząc na kontekst, szatę graficzną tekstu lub wcześniej nabyte informacje, tj. na minimalną wiedzę czytelnika na temat poruszanego zagadnienia.
Często także NJ przenoszą i stosują zasady i zwyczaje ortograficzne z języ- ków obcych (przede wszystkim z angielskiego): oddzielają przecinkami spójniki łączące poszczególne zdania (tekstni konektori), prefiksoidy zapisują w sposób właściwy innym językom (np. … u mikro- i makroekonomiji poznato je da…)14.
12 Brak kompetencji językowej na poziomie morfologicznym można dostrzec również w sytua- cji, kiedy na potrzeby terminologii konieczne jest rozpoznanie przykładów analogicznych, np. w uży- wanym w naukach technicznych pojęciu tankostjeni błędnie zakłada się, że powinien on być napisany z ije, ponieważ tak zapisuje się wyraz podstawowy stijena, będący składową wyrazu pochodnego.
13 Najlepiej wyjaśnić to na przykładzie następujących zdań, różniących się jedynie przecin- kiem: (1) Piotr je posjetio primorska mjesta na hrvatskoj obali, u kojima se još uvijek živi tradicio- nalnim mediteranskim načinom života oraz (2) Piotr je posjetio primorska mjesta na hrvatskoj obali u kojima se još uvijek živi tradicionalnim mediteranskim načinom života. Pierwsze zdanie informuje nas, że we wszystkich miejscowościach na chorwackim wybrzeżu nadal kultywuje się tradycyjny sposób życia (i że Piotr był we wszystkich tych miejscach), natomiast drugie zdanie oznacza, że Piotr zwiedził tylko te miejscowości na chorwackim wybrzeżu, w których mieszkańcy nadal żyją w tradycyjny, śródziemnomorski sposób (czyli jedynie w części miejscowości położonych na chor- wackim wybrzeżu nadal żyje się w tradycyjny sposób).
14 Dowodem na to, że pisownia prefiksoidów w takich przykładach jest istotną kwestią, którą należy rozstrzygnąć w języku chorwackim, jest to, że sposób zapisywania analogiczny do
Obce imiona i nazwiska w przypadkach zależnych oraz tworzone od nich przymiotniki dzierżawcze w tekstach NJ często zapisywane są w sposób niezgod- ny z zaleceniami wydawnictw poświęconych chorwackiej ortografii (np. Planck- -ov, Planck-a), a przymiotniki na -ski najczęściej zapisywane są zgodnie z ory- ginałem do granicy morfemu oraz kiedy pochodzą od imienia osoby. I w tych wyborach można rozpoznać dążenie do przejrzystości i zrozumiałości zapisu, wi- dać w nich także odbicie obecnego stanu komunikacji publicznej, w dużej mierze naznaczonej procesami globalizacyjnymi (Matešić 2011).
Językoznawcy często dokonują świadomego wyboru między możliwościami oferowanymi przez aktualne poradniki ortograficzne, w odróżnieniu od niejęzyko- znawców, dla których właściwym, uzasadnionym rozwiązaniem jest rozwiązanie, jakie w określonym kontekście ocenią jako najbardziej funkcjonalne. Czasami również J decydują się na naruszenie zasad ortograficznych, aby osiągnąć przej- rzystość zapisu15 lub ze względu na to, że taką możliwość oferuje norma16.
8. Wnioski
Różnice pomiędzy tekstami naukowymi pisanymi przez J i NJ pojawiają się na poziomie morfonologicznym, morfologicznym, składniowym, leksykalnym i ortograficznym. Pominąwszy różnice będące wynikiem indywidualnego użycia (lub błędnego indywidualnego użycia), wyraźnie widać różnice, które z uwagi na częstotliwość występowania można uznać za ogólne, charakteryzujące teksty J z jednej i NJ z drugiej strony. NJ często czynią odstępstwa od normy na rzecz uzusu, w odróżnieniu od nieco bardziej zachowawczych językoznawców, którzy skłaniają się ku poszanowaniu normy i zachowywaniu, ewentualnie przywra- caniu, tych zjawisk językowych, które we wspólnocie językowej (niesłusznie) tracą należną sobie pozycję. Uwzględnianie zaleceń normatywnych stanowi dla nich gwarancję, że ich prace będą zgodne z kanonami i wymogami tekstów naukowych. Natomiast NJ odwołują się do elementów języka należących do uzusu, kierując się faktem, że są one powszechnie akceptowane i uznawane za stylistycznie neutralne.
Tłumaczenie z języka chorwackiego Katarzyna Kubiszowska
obowiązującego w różnych językach został omówiony w słowniku ortograficznym (Badurina, Mar- ković, Mićanović 2007: 149).
15 Zostało to wyjaśnione w przypisie nr 7.
16 Por. np. pojawiające się w przedmowie I. M a r k o v i c i a (2009: 23) zapisywanie wybra- nych toponimów małą literą, aby przypisać im w ten sposób znaczenie symboliczne.
Źródła materiału
cetinski V., 2005, Strateško upravljanje razvojem turizma i organizacijska dinamika, Opatija.
coseriu E., 2011, Teorija jezika i opća lingvistika. Pet studija, ur. M. Matešić, J. Silić, prevela A. Pranjković, Zagreb.
„Engineering Review”, vol. 29 (2009), vol. 30 (2010).
GrBac J., 2004, Kršćanska etika u ozračju svakodnevice, Pazin.
krešić G., 2011, Trendovi u prehrani, Opatija.
Marković I., 2009, 111 prepone. Na naličju kalupa, [u:] Anić V., Naličje kalupa. Sabrani spisi, prir.
I. Marković, Zagreb.
mrnjaus K., 2008, Pedagoška promišljanja o vrijednostima, Rijeka.
Od fonetike 2005: Od fonetike do etike. Zbornik o sedamdesetogodišnjici prof. dr. Josipa Silića, ur. I. Pranjković, Zagreb.
Pavlić M., 2007, Informacijski sustavi, Rijeka.
Riječki filološki dani 2010: Riječki filološki dani. Zbornik radova 8, ur. l. Badurina, D. Bačić-Kar- ković, Rijeka.
riman M., 2010, Glazebnik fra Bernardin Sokol, Rijeka.
taFra B., 2010, (rec.) Vladimir Anić, Naličje kalupa. Sabrani spisi, „Suvremena lingvistika”, br. 69.
U službi jezika 2007: U službi jezika. Zbornik radova u čast Ivi Lukežić, ur. S. Vranić, Rijeka.
Literatura
Badurina L., 2007, Jezično raslojavanje i tipovi diskursa, [u:] Jezik književnosti i književni ideo- logemi, ur. K. Bagić, Zagreb.
Badurina L., Marković i., Mićanović k., 2007, Hrvatski pravopis, Zagreb.
Barić e. et al., 1997, Hrvatska gramatika, Zagreb.
Buttler d., kurkowska h., satkiewicz h., 1987, Kultura języka polskiego. Zagadnienia po- prawności leksykalnej, Warszawa.
Frančić a., hudeček l., Mihaljević M., 2005, Normativnost i višefunkcionalnost, Zagreb.
kaloGjera D., 2009, Iz diglosijske perspektive, [u:] Jezična politika i jezična stvarnost / Language Policy and Language Reality, ur. J. Granić, Zagreb.
kaTnić Bakaršić M., 1999, Lingvistička stilistika, Prague-Budapest. Edycja komputerowa online http://rss.archives.ceu.hu/archive/00001017/01/18.pdf [dostęp: 6.08.2012].
kaTnić Bakaršić M., 1999, Stilistika, Sarajevo.
kovačević M., Badurina l., 2001, Raslojavanje jezične stvarnosti, Rijeka.
kryżan-sTanojević B., 2011, Jezična pogreška, jezična inovacija i kultura jezika, [u:] Inovacije u slavenskim jezicima, ur. B. Kryżan-Stanojević, Zagreb.
MaTešić M., 2009, Hrvatska ortoepija između norme i uzusa, [u:] Jezični varijeteti i nacionalni identiteti. Prilozi proučavanju standardnih jezika utemeljenih na štokavštini, ur. L. Badurina, I. Pranjković, J. Silić, Zagreb.
MaTešić M., 2011, Strana vlastita imena u suvremenome hrvatskom jeziku i pravopisu u uvjetima glo- balizacijskih promjena, [u:] Inovacije u slavenskim jezicima, ur. B. Kryżan-Stanojević, Zagreb.
MaTešić M., 2013, Odraz jezične uporabe u normativnim priručnicima hrvatskoga jezika, [u:] Jav- ni jezik kao poligon jezičnih eksperimenata, ur. B. Kryżan-Stanojević, Zagreb.
oraić Tolić d., 2011, Akademsko pismo. Strategije i tehnike klasične retorike za suvremene stu- dentice i studente, Zagreb.
silić J., 2006, Funkcionalni stilovi hrvatskoga jezika, Zagreb.
silić J., Pranjković I., 2005, Gramatika hrvatskoga jezika, Zagreb.
Standard Croatian for linguists and non-linguists:
Some characteristics of language and style in Croatian scientific texts
Summary
Linguists have recently started to analyze the differences between codified norm and the so- called norm in usage (or better: advantages given in use, usage) in the Croatian standard language.
Appropriate lists of noticed discrepancies are being made; on the one hand, there are normative solutions prescribed by text-books and on the other, there are characteristics that are regularly, or at least often, given the advantage in usage. Faced with the need of public communication, a speaker has to choose, in his statements, whether written or spoken, between these two solutions. Scientists face the same dilemma in their work every day and for the purpose of this study they are particularly interesting because they represent academically educated speakers who are instructed to use the language consciously, which means they are exposed not only to thinking about the aspect of cor- rectness of linguistic choices, but also about the stylistic values of those choices. Moreover, they are expected to create their works in accordance with firmly set rules (regarding scientific-functional style). This paper aims to determine whether there are linguistic and stylistic differences between the texts written by scientists-linguists and scientists-non-linguists, and where these differences lie.
