ISBN 978-83-7658-065-4

Pracę zrealizowano w ramach tematu Zróżnicowanie regionalne w rozwoju rolnictwa oraz jego wpływ na problemy ekonomiczne i społeczne obszarów wiejskich w zadaniu Zasięg i konsekwencje zróżnicowania funkcji gospodarstw rolnych w ujęciu przestrzennym.

Niniejsza publikacja jest pracą zbiorową, wielowątkową, której wspólnym celem jest poka- zanie wybranych aspektów ciągle nierozwiązanych problemów, dotyczących obszarów wiej- skich oraz wskazanie kierunków kształtowania realnej polityki rozwoju rolnictwa i wsi.

Recenzent

prof. dr hab. Eugeniusz Mazurkiewicz

Korekta

Barbara Walkiewicz

Redakcja techniczna Leszek Ślipski

Projekt okładki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-065-4

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy

00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444

faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

Spis treci

Strona

Wprowadzenie – dr in. Barbara Chmielewska 7

Cz I Rozdzia 1

Zasady i róda inwestowania w gospodark – prof. dr hab. Svitana Gutkewycz 13

Wstp 13

1.1. Atrakcyjno inwestycyjna sektorów gospodarki 14

1.2. Wspózaleno interesów czowieka, spoeczestwa i pastwa 15

1.3. Kryteria decyzji inwestycyjnych 19

Literatura 21

Rozdzia 2

Stan, problemy i perspektywy rozwoju przemysu spoywczego Ukrainy

– prof. Tetyana Mostenska 22

Wstp 22

2.1. Koszty utrzymania gospodarstw domowych 23

2.2. Poziom i struktura konsumpcji artykuów spoywczych 24 2.2.1 Moliwoci realizacji zapotrzebowania wewntrznego przez przemys spoywczy 27

2.3. Cele polityki ywnociowej pastwa 27

2.3.1. Zadania przemysu spoywczego 29

Wnioski 29

Literatura 30

Rozdzia 3

Rozwizywanie spraw penego zatrudnienia na wsi i w rolnictwie stanowi wyzwanie caego narodu – prof. dr hab. in. Waldemar Michna 31

Wstp 31

3.1. Problemy stopniowego zwikszania aktywnoci zawodowej ludnoci wiejskiej oraz

maych miast 32

3.2. Potencjalne róda finansowania nowych miejsc pracy pozarolniczej dla ludnoci

wiejskiej i maych miast 34

3.3. Cele i sposoby wykorzystania proponowanego Funduszu Wspierania Rozwoju Pozarolniczej Gospodarki Wiejskiej i Maych Miast w Polsce 35 3.4. Wie i mae miasta musz tworzy warunki do narastania popytu na

wytwarzane przez siebie towary i usugi ³⁷

Rozdzia 4

Koniunkturalne czy strukturalne przyczyny decyduj o dugookresowym spadku produkcji zwierzcej w polskim rolnictwie? – prof. dr hab. in. Waldemar Michna 41

Wstp 41

4.1. Czy poziom spoycia produktów zwierzcych uzasadnia tak wielki spadek

produkcji zwierzcej w Polsce? 42

4.2. Grupy wielkoci gospodarstw ograniczaj ce rozwój produkcji zwierzcej

w polskim rolnictwie 4

4.3. Czy dopaty bezporednie agodz zagroenia kryzysu produkcji zwierzcej? 50

4.4. Zrónicowanie sytuacji w rónych regionach 51

Cz II Rozdzia 5

Odnowa wsi jako jedna z form realizacji polityki rozwoju obszarów wiejskich

– dr in. Barbara Chmielewska 57

Wstp 57

5.1. Odnowa wsi nowym elementem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich 6

5.2. Geneza ruchu odnowy wsi (Dorferneuerung) 63

5.2.1. Proces odnowy wsi w Niemczech i Austrii 63

5.3. Europejskie Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich i Odnowy

Wsi (ARGE) – krótka charakterystyka 66

5.3.1. Dziaalno ARGE 66

5.3.2. Udzia Polski w ARGE 67

5.3.3. Korzyci pyn ce z czonkostwa w ARGE 67

5.4. Odnowa wsi w Polsce 68

5.4.1. Kongresy Odnowy Wsi w Polsce 71

5.4.1.1. Pierwszy Polski Kongres Odnowy Wsi, Górade (województwo opolskie),

kwiecie 2002 71

5.4.1.2. Drugi Polski Kongres Odnowy Wsi, Szymbark (województwo pomorskie), maj 2004 72 5.4.1.3. Trzeci Polski Kongres Odnowy Wsi, 28-30 maja 2009 r. Podlesie (województwo

l skie) 72

5.4.1.4. VI Europejski Kongres Odnowy Wsi w Polsce

(VI Europäischer Dorferneuerungskongress), Kamie l ski, 23-26 maj 2007 rok 77 5.5. Regionalny program odnowy wsi w Polsce na przykadzie województwa l skiego 82

Zakoczenie 86

Literatura 88

Rozdzia 6

Wsie tematyczne czci programu odnowy wsi – dr in. Barbara Chmielewska

dr in. Alicja Mierosawska 89

Wstp 89

6.1. Nowa edukacja warunkiem rozwoju wsi 90

6.2. Idea wsi tematycznych 91

6.3. Przykady wsi tematycznych w krajach Europy Zachodniej 92

6.4. Przykady wsi tematycznych w Polsce 94

6.5. Europejska Nagroda Odnowy Wsi 95

6.5.1. Laureaci Europejskiej Nagrody Odnowy Wsi 96

6.5.1.1. Przykady nagrodzonych wsi w Austrii 96

6.5.1.2. Nagrodzona wie polska – Kuniów, gmina Kluczbork (województwo opolskie) 101

Literatura 102

Rozdzia 7

Zmiany funkcji gospodarstw rolnych w latach 2002-2007 – dr in. Barbara Chmielewska 103

Wstp 103

7.1. Definicja gospodarstwa rolnego 104

7.2. Znaczenie WPR dla zmiany funkcji gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich 106 7.2.1. Regionalne zrónicowanie aktywnoci rolników w pozyskiwaniu dopat 111

7.3. Sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych 113

7.3.1. Zmiany struktury liczby i powierzchni gospodarstw indywidualnych 116 7.3.2. róda dochodów wskanikiem zmiany funkcji gospodarstw rolnych 120 7.3.3 Regionalne zrónicowanie zmian funkcji gospodarstw indywidualnych 124

Literatura 128

Aneks 130

Wprowadzenie

Niniejsza publikacja jest prac zbiorow , wielow tkow , której wspólnym celem jest pokazanie wybranych aspektów ci gle nierozwi zanych problemów, dotycz cych obszarów wiejskich oraz wskazanie kierunków ksztatowania real- nej polityki rozwoju rolnictwa i wsi. W publikacji przedstawiono wybrane de- terminanty rozwoju obszarów wiejskich, które uszeregowano wedug stopnia ich szczegóowoci – od zagadnie ogólnoekonomicznych do konkretnych przyka- dów wdraania polityki rozwoju obszarów wiejskich. Praca zostaa podzielona na dwie czci. W pierwszej ujto zagadnienia ogólne, poruszaj ce problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce i na Ukrainie. W czci drugiej przedsta- wiono zagadnienia zwi zane z procesem odnowy wsi oraz zmiany funkcji wsi i gospodarstw wiejskich pod wpywem zmian sytuacji dochodowej w rolnictwie.

Cz druga w caoci powicona jest problematyce polskiej, ale zawarto w niej równie przykady wdraania procesów odnowy wsi w Niemczech i Austrii.

W Rozdziale 1 przeanalizowano znaczenie aktywnoci inwestycyjnej w rozwoju sektora rolno-przemysowego na podstawie dowiadcze ukrai- skich. Ma to wpyw na podejmowane decyzje w polityce rozwoju obszarów wiejskich, funkcjonowanie gospodarstw rolnych oraz caego sektora spo-

ywczego.

Ukierunkowanie inwestycji w stron sektora prywatnego i infrastruktury rynkowej na Ukrainie sprzyja ksztatowaniu si atrakcyjnoci inwestycyjnej ro- dzimego sektora rolniczego. Przemiany, które dokonay si w gospodarstwach rolnych i byy powi zane z reform wasnoci, restrukturyzacj przedsibiorstw rolnych i ksztatowaniem si stosunków rynkowych, nie doprowadziy do zmia- ny systemu zarz dzania nimi. Z tego powodu sektor rolnictwa nadal nie jest wy- starczaj co atrakcyjny i nie stanowi priorytetu inwestycyjnego.

W Rozdziale 2 przeanalizowano polityk roln na Ukrainie w aspekcie perspektyw rozwoju przemysu spoywczego. Uwag skupiono na kwestiach rynku produktów spoywczych, zwaszcza moliwoci zwikszania ich poday oraz jakoci.

Jednym z podstawowych problemów rozwoju gospodarczego jest zaopa- trywanie ludnoci w produkty spoywcze wysokiej jakoci. Efektywne i zrów-

nowaone funkcjonowanie sektora spoywczego Ukrainy jest gwarancj jego bezpieczestwa spoywczego oraz ograniczenia uzalenienia od importu pro- duktów spoywczych. W ci gu ostatnich lat wzrost produkcji rolnej ma na Ukrainie charakter stay.

Ukraina, podobnie jak Polska, po okresie gospodarki planowej, realizuje zasady gospodarki rynkowej. „Przejcie do rynkowych stosunków w rolnictwie na Ukrainie urzeczywistnia si przez reform Kompleksu Agrarno-Przemy- sowego (APK). Wan decyzj , któr podj  rz d bya restrukturyzacja przed- sibiorstw rolnych. Wczeniej podstawowymi organizacyjno-prawnymi forma- mi gospodarowania na Ukrainie byy kochozy i sowchozy.

W 1999 r. na podstawie dekretu prezydenta kolektywne przedsibiorstwa rolne (KPR) zostay przeorganizowane w przedsibiorstwa rolne z prywatn wasnoci ziemi i maj tku. Jednake ta decyzja nie dawaa uytkownikom zie- mi peni praw. Prawo wasnoci byo ograniczone, tj. ziemia pozostawaa wa- snoci pastwa. Dopiero od ustanowienia Kodeksu Ziemskiego w listopadzie 2001 r. ziemia zostaa uznana za towar, moe by kupowana, sprzedawana oraz oddawana pod zastaw. Jednake realizacj tej ustawy odoono do 2005 roku.

Takie uregulowanie kwestii ziemskiej wstrzymuje kredytowanie rolnictwa¹.”

Ukraina jest krajem posiadaj cym bogate zasoby w rolnictwie i lenic- twie. Ok. 80% uytków rolnych stanowi grunty orne, które w dwóch trzecich s czarnoziemami. Niestety sektor rolnictwa zalicza si (obok handlu detalicz- nego i budownictwa) do jednych z najsabszych pod wzgldem wydajnoci i jest zarazem najwikszym pod wzgldem zatrudnienia (ok. 17% siy roboczej kraju). Rolnictwo i przemys spoywczy s znacz cymi sektorami ukraiskiej gospodarki. Rolnictwo dostarcza ok. 6-8% PKB Ukrainy (w 2008 r.), natomiast przemys spoywczy wytwarza 15,2% produkcji przemysowej².

Obecnie na Ukrainie wyrónia si trzy grupy jednostek produkcji rolnej.

S to: (1) prywatne przedsibiorstwa rolne w liczbie 18 841, o redniej po- wierzchni 1194 ha, gospodaruj ce na 22,5 mln ha; (2) gospodarstwa indywidu- alne tworz ce te sektor rolnictwa towarowego, o redniej powierzchni gospo- darstw 66 ha, gospodaruj ce na powierzchni 2,8 mln ha oraz (3) gospodarstwa przydomowe, które s powszechne i skadaj si z maych dziaek po 0,5 ha

1 T. Chomczuk, 2002: Analiza komparatywna rolnictwa Ukrainy i Polski na tle pastw Unii Europejskiej. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, tom 343, zeszyt 1, Pozna, s. 55.

2 Gospodarka za: http://www.polska.com.ua./files (...) Gospodarka (...). oraz http://www.

feg.org.ua/en/article; www.undp.org.ua/.../articural-policy-for-human-development.

Por. take: M. Parchomets, Y. Bilan, 2008: Stan i tendencje rozwoju gospodarki Ukrainy.

Rozdzia IV [w:] Kierunki rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce i w wybranych krajach europejskich (Ukraina, Francja, Holandia). Praca zbiorowa pod red. B. Chmielew-

rednio. Jest ich 6,2 mln i gospodaruj na powierzchni 3,2 mln ha. Te przydo- mowe gospodarstwa produkuj ponad 60% ywnoci na Ukrainie. Niestety w wielu przypadkach te dziaki s gównym ródem ywnoci i dochodów go- spodarstw domowych³.

Wikszo gospodarstw rolniczych oraz domowych gospodarstw wiej- skich na Ukrainie znajduje si w trudnej sytuacji ekonomicznej i socjalnej.

Wskazuje na to m.in. wysoki udzia wydatków na ywno w wydatkach ogó-

em. „W 2004 r. wydatki mieszkaców wsi na Ukrainie na towary ywnociowe wynosiy rednio 66,7%. (…) Na Ukrainie nie jest jeszcze uksztatowana klasa

rednia, która byaby gównym konsumentem i wnosia jednoczenie do gospo- darki wysok warto dodan ⁴.” Trudna sytuacja ekonomiczna i socjalna ludno-

ci wiejskiej przyczynia si do znacznego odpywu, zwaszcza osób wyksztaco- nych, do miasta. Tote podstawowym determinantem rozwoju obszarów wiej- skich jest tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na terenach wiejskich, czemu powinna suy aktywna polityka pastwa ukierunkowana na zwalczanie bezro- bocia i biedy w rejonach wiejskich. Niestety dotychczas nie udao si rozwin  na Ukrainie spójnej polityki rolnej, a sektor rolno-spoywczy nadal stanowi po- wane wyzwanie.

W Rozdziale 3 przeanalizowano proces tworzenia pozarolniczych miejsc pracy dla rozwoju obszarów wiejskich w Polsce oraz róda finansowania tego przedsiwzicia. Kreacja pozarolniczego rynku pracy dokonuje si bardzo powo- li, co stanowi powane zagroenie dla postpu w rolnictwie oraz ywotnoci tere- nów wiejskich. Rozwi zanie tego problemu przekracza moliwoci wsi. Powinien on sta si jednym z wiod cych priorytetów polityki na szczeblu krajowym.

W Rozdziale 4 przedstawiono sytuacj w chowie zwierz t gospodarskich i produkcji misa w Polsce od pocz tku transformacji gospodarczej kraju.

Postawiono pytanie o przyczyny dugookresowego spadku produkcji zwierzcej – czy jest ona koniunkturalna czy strukturalna? Przedstawiono kierunki polityki w rolnictwie prowadz ce do powikszenia produkcji zwierzcej.

Rozdzia 5 powicony jest nowemu nurtowi wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, jakim jest ruch odnowy wsi. Proces ten rozwin  si na po-

3 www.undp.org.ua/…/agricultural-policy-for-human-development.

Por. take: M. Parchomets, Y. Bilan, 2008: Stan i tendencje rozwoju gospodarki Ukrainy.

Rozdzia IV [w:] Kierunki rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce i w wybranych krajach europejskich (Ukraina, Francja, Holandia). Praca zbiorowa pod red. B. Chmielew- ska, Raport Nr 104 Programu Wieloletniego 2005-2009 IERiG-PIB, Warszawa, s. 73.

4 S. O. Pawliwna, J. uk, 2006: Zwizki miedzy dochodami a wydatkami spoecznoci wiej- skiej i rozwojem socjalno-ekonomicznym obszarów wiejskich na Ukrainie. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu (SERiA), tom VIII, zeszyt 4, War-

cz tku lat 80. w Niemczech i Austrii, a od kilku lat nabiera coraz wikszego znaczenia take w Polsce. Proces ten dostosowuje wie do wymogów wspócze- snoci oraz do penienia nowych funkcji na rzecz caego spoeczestwa. Wywo-

uje zmiany strukturalne w wymiarze spoecznym i gospodarczym. Dotycz one miejsca zamieszkania wraz z otoczeniem, infrastruktur , organizacj przestrzeni publicznej, usugami, zaspokajaniem potrzeb bytowych i duchowych, komuni- kacyjnych i bezpieczestwa.

W Rozdziale 6 przedstawiono przykady realizacji programu odnowy wsi, co przyczynio si do zmiany funkcji wsi i pozwolio na stworzenie wielu poza- rolniczych miejsc pracy. Powstaj ce w ramach programu odnowy wsi tzw. wsie tematyczne ukierunkowane s w stron szukania nowych moliwoci zarabiania poza rolnictwem. Poza agroturystyk , magnesem przyci gania turystów i ró- dem dodatkowych dochodów uczyniono moliwoci niecodziennych przey

i zdobywanie nietypowych umiejtnoci.

Rozdzia 7 analizuje proces modyfikacji funkcji gospodarstw rolnych, w których dochody z rolnictwa nie wystarczay na zapewnienie rodzinie pod- stawowych warunków bytu. Rodzina rolnicza przestawaa by rodzin jednoza- wodow i ewoluowaa w kierunku wielozawodowoci, a gospodarstwa rolne, obok produkcyjnych, przyjmoway funkcje spoeczne, rekreacyjne, rodowi- skowe, czy kulturowe. Gospodarstwa rolne i obszary wiejskie zmieniay si

z jednofunkcyjnych na wielofunkcyjne.

Proces odnowy wsi  czy wiele celów i dziaa, które wpisuj si nie tyl- ko w ogólne strategiczne cele rozwoju rolnictwa i przemysu spoywczego dla zapewnienia bezpieczestwa ywnociowego kraju, ale przede wszystkim sku- pia si na wsiach oraz rodzinach zwi zanych z rolnictwem i wsi , których status ekonomiczny i spoeczny ksztatuje si poniej standardów co najmniej prze- citnych w regionie. Atutem tego programu jest oparcie si na endogenicznym potencjale obszarów wiejskich, maj cym swe róda w kapitale ludzkim i wa- runkach naturalnych (m.in. przyrodnicze, kulturowe, krajobrazowe) do okrelo- nych form gospodarowania, jak np. dla rolnictwa czy agroturystyki.

Formowanie idei i koncepcji programów odnowy wsi rozpoczo si ju

w poowie lat 60.; pierwsze z nich zaczto wdraa w Austrii i Niemczech na pocz tku lat 80. W 1987 r. zostao powoane Europejskie Stowarzyszenie Roz- woju Obszarów Wiejskich i Odnowy Wsi (ARGE)⁵ z siedzib w Wiedniu. Jest to organizacja, która z jednej strony animuje midzynarodow wspóprac na rzecz odnowy wsi, a z drugiej stanowi wany podmiot opiniodawczy dla Komisji Eu- ropejskiej w zakresie rozwoju obszarów wiejskich.

5

Celem Stowarzyszenia jest wspieranie rozwoju obszarów wiejskich w Europie oraz stworzenie dla nich szans, aby stay si w przyszoci regionami gospodarczymi, wypoczynkowymi i mieszkalnymi dla spoecznoci wiejskich.

ARGE tworzy sie wspópracy, której zadaniem jest przekazywanie wiedzy i wymiany dowiadcze midzy pastwami, regionami, gminami i wsiami, aby te polepsza poczucie wasnej wartoci mieszkaców obszarów wiejskich, wzmacniania ich motywacji i zaangaowania w rozwój ich maych ojczyzn.

W Polsce w czterech województwach: opolskim, pomorskim, l skim i dolnol skim realizowany jest program odnowy wsi. Dwa z nich – opolskie i dolnol skie – s czonkami ARGE. Ponadto od 2007 r. na podstawie przepi- sów Rozporz dzenia Rady (WE) 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obsza- rów wiejskich, rozpoczo si w Polsce tworzenie Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich. „Gównym celem sieci jest zapewnienie efektywnego i dynamiczne- go rozwoju obszarów wiejskich poprzez wymian informacji i rozpowszechnia- nie dobrych praktyk w zakresie realizowanych programów/projektów dotycz - cych obszarów wiejskich, popraw wdraania instrumentów rozwoju obszarów wiejskich oraz zapewnienie efektywnej oceny wdraania tych instrumentów”⁶.

Barbara Chmielewska

6 Co to jest KSOW? M. Sawicki: Przedmowa. Broszura MRiRW, Departament Rozwoju Ob- szarów Wiejskich, Sekretariat Centralny Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich, Warszawa

* * *

„(…) Opracowanie skadaj ce si z 7 rozdziaów jest napisane dobrze pod wzgldem merytorycznym. Analizy s poprawne i pozwalaj na odpowiednie konkluzje. Chce dodatkowo podkreli znaczenie analizy problematyki spadku pogowia trzody chlewnej w gospodarstwach rolnych, któr podj  prof. dr hab.

Waldemar Michna w rozdziale 4. Podzielam Jego niepokój i s dz, e ta sytu- acja zasuya na aktywne dziaania wspieraj ce odbudow stad trzody chlewnej przez suby fachowe Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. (…)

Chc take podkreli ciekaw , wielopaszczyznow analiz zmiany funkcji go- spodarstw rolnych (rozdzia 7) autorstwa dr in. Barbary Chmielewskiej. (…) proponuj pomija w analizach problematyk tzw. dziaek rolnych (< 1 ha UR) (w statystyce masowej GUS s wczane do grupy gospodarstw rolnych – przyp.

red.). (…) Dua cz dziaek nie jest uprawiana rolniczo. Doceniam natomiast uprawy na tych dziakach warzyw, owoców, drzew i krzewów owocowych w samozaopatrzeniu gospodarstw domowych w te produkty.

Recenzowany materia zasuguje na opublikowanie i taki wniosek popieram wraz z propozycjami prof. dr hab. Waldemara Michny, aby utworzy (rozdzia 3)

„Fundusz Wspierania Pozarolniczej Gospodarki Wiejskiej i Maych Miast”.

Uznaje je za celowe, chocia bdzie zapewne wielu oponentów, ale proponuj t

ide upowszechnia.”

Warszawa, dnia 10.05.2010 r. Prof. dr hab. Eugeniusz Mazurkiewicz

CZ  I

Prof. dr hab. Svitana Gutkewycz

Katedra Zarz dzania Pastwowej Akademii Kadr Kierowniczych Kultury i Sztuki Kijów, Ukraina

Rozdzia 1

Zasady i róda inwestowania w gospodark

Wstp

Cech charakterystyczn dynamiki procesu inwestycyjnego na Ukrainie jest zmniejszanie aktywnoci inwestycyjnej i popytu inwestycyjnego. Gównym czynnikiem ograniczaj cym zakres inwestycji w poszczególnych dziaach go- spodarki jest zmniejszenie ich atrakcyjnoci inwestycyjnej i ograniczenie róde

ich finansowania.

Wasne zasoby finansowe stanowi podstawowe ródo finansowania in- westycji przedsibiorstw. Zysk jest podstaw priorytetów inwestycyjnych. Mo- na rozróni dwa róda zysków – zysk pochodz cy z produkcji oraz zysk sta- nowi cy dywidend od zakupionych papierów wartociowych.

Popyt inwestycyjny rentownych przedsibiorstw jest ograniczany na sku- tek niskiego poziomu stopy zysku, wysokiego poziomu opodatkowania, wzrostu zaduenia i nieuiszczania patnoci. Ksztatowanie atrakcyjnoci inwestycyjnej stanowi cz systemu zarz dzania procesem inwestycyjnym, który jest wypad- kow wielu, podlegaj cym wzajemnym relacjom powi zanych ze sob elemen- tów tworz cych cao i jedno. Proces inwestycyjny, podobnie jak inne proce- sy, wymaga umiejtnego zarz dzania i jest realizowany poprzez konkretne funkcje, z uwzgldnieniem dziaania okrelonych praw i zasad.

Obecnie naley kontrolowa i koordynowa dziaalno inwestycyjn , wyznacza kierunki inwestowania, jak równie prawidowo i zasadno ich

wykorzystania. Pojciami opisuj cymi proces inwestycyjny s : podmiot i przedmiot inwestycji, formy i róda inwestycji, stosunki rynkowe, infrastruk-

tura, priorytety, efektywno, zysk, organizacja, kadry, zadania i szereg innych poj ekonomicznych powi zanych ze sob pojciem „zarz dzanie”. Znaczenia tych poj, które funkcjonuj w sektorze agrarnym, nie odpowiadaj wspócze-

snym wymaganiom, co wpywa równie na podejmowane decyzje dotycz ce funkcjonowania gospodarstw rolnych i innych gazi sektora rolno-przemyso- wego. Rynkowa polityka inwestycyjna zakada redukcj wkadów kapitaowych w tradycyjnych dla gospodarki planowej kierunkach, które doprowadziy jej struktury do deformacji. Rozszerzenie inwestycji sektora prywatnego i infra- struktury rynkowej sprzyja ksztatowaniu si atrakcyjnoci inwestycyjnej ro- dzimego sektora rolniczego. Przemiany, które dokonay si w gospodarstwach rolnych i byy powi zane z reform wasnoci, restrukturyzacj przedsibiorstw rolnych i ksztatowaniem si stosunków rynkowych, nie doprowadziy do zmia- ny systemu zarz dzania nimi. Z tego powodu sektor rolnictwa nadal nie jest wy- starczaj co atrakcyjny i nie stanowi priorytetu inwestycyjnego, o czym wiadcz wyniki przeprowadzonego badania.

1.1. Atrakcyjno inwestycyjna sektorów gospodarki

Atrakcyjno inwestycyjna gazi gospodarki jest zwi zana przede wszystkim ze ródami inwestycji, problemami z ich otrzymywaniem, a take tworzeniem warunków, które pozwalaj zagwarantowa obecno zasobów in- nowacyjnych w procesach produkcyjnych. Przedsibiorstwa posiadaj kilka ro- dzajów róde kapitau przeznaczonego na cele inwestycyjne. Kade ze róde

ma odrbn specyfik ksztatowania i normatywno-ustawodawcze warunki ich otrzymywania i realizacji.

W warunkach rynkowych zwikszenie efektywnoci wykorzystania inwe- stycji jest moliwe tylko poprzez zastosowanie systemowego podejcia do roz- wi zania danej kwestii. Jak ju wczeniej stwierdzono, zarz dzanie procesem inwestycyjnym na poziomie pastwowym powi zano z pastwow regulacj gospodarki, poniewa niektóre rodzaje dziaalnoci potrzebuj wsparcia pastwa w celu aktywizacji dziaalnoci inwestycyjnej.

Obecnie wielko zasobów budetowych w ogólnej sumie inwestycji zmniejszya si, pastwo nie jest gównym wykonawc w procesie inwestycyj- nym i moe wpywa na nie za porednictwem systemu podatków, kredytów, amortyzacji, ulg i subsydiów. W warunkach gospodarki rynkowej wkady pa- stwa stanowi ce ródo kapitau na cele inwestycyjne powinny by kierowane do bazowych sektorów gospodarki, a take by przeznaczane na rozwój sfery socjalnej, co tworzyoby te sprzyjaj ce warunki dla rozwoju sfery produkcyj- nej. Obecnie inwestowanie w wysoce rentowne gazie produkcji prowadzi do otrzymywania zysku, poniewa s one efektywne, zabezpieczaj proces repro- dukcji rozszerzonej, a ich produkcja jest konkurencyjna, co sprzyja rozwojowi gospodarki i sfery socjalnej kraju. W celu stymulowania atrakcyjnoci inwesty-

cyjnej gospodarki, wkady do sfery socjalnej zostay oparte na innowacyjnych zasadach. Socjaln ocen efektywnoci inwestycji wyznacza si za porednic- twem systemu ocen – wskaników poziomu i jakoci ycia (tabela 1.1).

Tabela 1.1. Warunki i róda finansowania inwestycji przedsibiorstw Powody zmniejszenia zakresu inwe-

stycji

Potencjalne róda finansowania inwestycji

Warunki gwarantuj ce inwestycje

 Brak docelowej kontroli kosztów inwestycji pastwowych.

 Bezzwrotne dotacje pastwa.

 Protekcjonizm pastwa.

 Pastwowe zabezpieczenie kredytów prywatnych.

 Wspieranie gazi produkcji o wysokiej rentownoci.

 Finansowanie sfery socjalnej.

 Deficyt budetowy.  Kredyty pastwowe (z ulgami i bez ulg).

 Po czenie inwestycji pastwowych z udziaami, uczestnictwo pastwa jako udziaowca.

 Inwestycje zagraniczne.

 Ograniczenie funduszu amortyza- cji, niedoskonay system podat- kowy.

 Brak rodków wasnych.

 Zgromadzone rodki wasne.

 Indeksowanie odpisów amortyzacyjnych wskanikiem inflacji

 Podatek powinien stymulowa produkcj

 Tworzenie organizacji zawodowych pro- ducentów towarów

 Wysoki poziom ryzyka kredyto- wego spowodowany brakiem gwa- rancji spaty kredytów

 Niestabilna sytuacja polityczna i gospodarcza

 Kredyty banków ko- mercyjnych i innych struktur finansowych.

 Pastwowe zabezpieczenie kredytów pochodz cych z banków komercyjnych.

 Wzrost ratingu - zaufania do rz du.

 Inwestycje zagraniczne w sektorze ban- kowym.

 Dua liczba przedsibiorstw nie zostaa przeksztacona w spóki akcyjne.

 Sabo rozwinita infrastruktura rynku papierów wartociowych.

 Brak zaufania spoeczestwa do pienidzy jako formy gromadzenia kapitau.

 Niski poziom kultury prawnej i ekonomicznej.

 Sprzeda swoich akcji osobom fizycznym i uomnym osobom prawnym.

 Przeksztacanie przedsibiorstw w spóki akcyjne.

 Upublicznianie informacji dotycz cych stanu finansowego przedsibiorstw.

 Likwidowanie psychologicznych przyczyn inflacji.

 Indeksacja wkadów ludnoci.

 Zapenienia funkcji pieni dza jak rodka zgromadzenia.

 Ksztatowanie kultury korporacyjnej w spoeczestwie.

ródo: Opracowanie wasne.

1.2. Wspózaleno interesów czowieka, spoeczestwa i pastwa Jako jeden z metodologicznych aspektów reformy spoeczno-gospo- darczej na Ukrainie uwaa si rozwi zanie kwestii wspózalenoci interesów czowieka, spoeczestwa i pastwa. W praktyce oznacza to, e interesy czo- wieka, jako gównego obiektu inwestowania, powinny sta si priorytetem, a interesy pastwa – pochodn interesów czowieka. Taki stan rzeczy bdzie sprzyja wzbogacaniu si i efektywnemu rozwojowi pastwa, stabilizuj c jego

pozycj polityczn i ekonomiczn , poniewa sytuacja spoeczno-ekonomiczna oddziauje na napyw inwestycji do kraju.

Towarem strategicznym staj si informacja i wiedza. Z tego wzgldu struktura inwestycji ulega zmianie, a priorytetowego znaczenia nabieraj inwe- stycje w kapita ludzki.

Funkcj pastwa i warunkiem, który pozwala zabezpiecza inwestycjami sfer produkcji, jest tworzenie dóbr spoecznych, takich jak: bezpieczestwo narodowe, otoczenie, opieka medyczna, moliwoci dziaalnoci twórczej i inne.

Deficyt budetowy znacznie utrudnia otrzymywanie kredytów pastwo- wych, dlatego obecnie bardziej priorytetowe znaczenie ma uczestnictwo pastwa w procesie inwestycyjnym w sferze produkcji i pastwowa ochrona kredytów komercyjnych. Zdaniem zagranicznych ekonomistów, którzy analizuj sytuacj

ekonomiczn Ukrainy, wkady pastwowe nie powinny wspiera przedsi- biorstw nierentownych i wzrostu podatków.

W przypadku zwikszania woonego kapitau i podwyszonej jakoci wy- korzystywanego kapitau proces inwestycyjny pozwala na otrzymywanie zysków.

Rozwój ekstensywny jest zwi zany z inwestowaniem kapitau, który sprzyja zwikszaniu liczby zatrudnionych w sektorze produkcji, ale nie zakada jako-

ciowego zwrotu nakadów inwestycyjnych na realizowane projekty, co w przy- szoci negatywnie wpynie na dynamik osi ganych dochodów.

Intensywne inwestowanie zakada podwyszenie jakoci wykorzystywane- go kapitau w oparciu o reorganizacj lub modernizacj przedsibiorstwa, wzrost kwalifikacji personelu, tworzenie nowych miejsc pracy oraz wzrost wynagrodze- nia za wykonywan prac w okresie realizowania projektu. Intensywny rozwój pozwala na otrzymywanie zwikszonego zysku wraz z podwyszeniem efektyw- noci inwestycji. Zwikszenie wielkoci kapitau powinno by zoptymalizowane z uwzgldnieniem maksymalnej efektywnoci inwestycji, poniewa przy zwik- szeniu zakresu inwestycji czsto s realizowane mniej opacalne projekty.

Dochodowo przedsibiorstwa, w zalenoci od rodzaju dziaalnoci, rozmiaru przedsibiorstwa i innych czynników, moe by róna. Jednak istnieje ogólna prawidowo, e wraz ze zwikszeniem zakresu inwestycji maleje ich do- chodowo. W taki oto sposób maksymalna efektywno inwestycji zaley od po- ziomu dochodowoci, zakresu inwestycji i jakoci ich wykorzystania.

Istnieje take zaleno zwrotna: wraz ze wzrostem iloci wkadów zmniejsza si rentowno lub ilo zysków pochodz cych z rónych dziaalnoci. Korespondu- je to z dziaaniem ogólnych praw ekonomii. Kade przedsibiorstwo ma moliwo

uzyskania ulg inwestycyjnych, co przekada si na zwikszenie zysków.

Wykres 1.2. Algorytm inwestowania

A n a l i z a  r ó d e  i n w e s t o w a n i a

tk Rozwój

tk Ryzyko zwrotu

Priorytety i efektywno

Gwarancje Rzdu

Zwrot zobowiza

tk

tak

tak nie

nie

nie

nie Zy sk

Uzyskanie kredytu

Zewntrzne in- westycje ( w tym

zagraniczne)

Potencja inwestycyj- ny spoeczestwa

Likwidacja podmiotu finansowania

W procesie inwestycyjnym dla inwestora istotna jest nie wielko caego dochodu, lecz ta jego cz, która pozostaje do jego dyspozycji jako ródo sa- mofinansowania. Na podstawie przeprowadzonego badania przepywu kapitau, którego podstaw stanowia strategia polityki regionalnej, przedstawiono algo- rytm finansowania lub inwestowania dowolnego przedsibiorstwa albo instytu- cji (wykres 1.2).

Funkcjonuj ce efektywnie przedsibiorstwa maj moliwo samodziel- nego ksztatowania róde wasnych inwestycji. Do róde tych zalicza si

przede wszystkim zysk pozostaj cy w dyspozycji przedsibiorstwa, fundusze amortyzacyjne oraz stworzone fundusze rezerwowe.

Analiza róde samofinansowania przedsibiorstw okrela zysk jako pod- stawowe ródo kapitau inwestycyjnego przedsibiorstw. Zysk jest podstaw podejmowania decyzji inwestycyjnej. Zyskowno, jako zbiór okrelonych cech pozwalaj cych prognozowa poziom zysku przedsibiorstwa, szacowana jest w wartociach pieninych z dodatkowym uwzgldnieniem rónych czynników, takich jak: umiejtno sprawnego prowadzenia negocjacji dotycz cych warun- ków kredytu; pozycja na rynku; poziom technologii; jako zarz dzania; wzrost wartoci nominalnej przedsibiorstwa.

Badania nad dochodem przeprowadzone pod wzgldem czynnikowym i funk- cjonalnym, pozwoliy wyodrbni oczekiwany zysk, stanowi cy gówny czynnik inwestycyjny oraz otrzymany zysk jako odzwierciedlenie jakoci zarz dzania.

Ksztatuj c zysk, pewne funkcje wpywaj na stopie atrakcyjnoci inwe- stycyjnej i rozwój procesu innowacyjnego, bd c jednoczenie jego czci . Proces innowacyjny sprzyja polepszeniu warunków pracy; podwyszaniu poziomu mechanizacji i automatyzacji pracochonnych procesów; polepszaniu profesjonalizmu pracowników; polepszaniu jakoci zarz dzania i kwalifikacji zawodowych pracowników. Inwestowanie w projekt innowacyjny wymaga uza- sadnienia i oceny jego efektywnoci. Na podstawie analizy systemowej dziaal- noci innowacyjnej przedsibiorstwa szacuje si potencjalne moliwoci rynkowe danego przedsibiorstwa, a take to, w jakim stopniu przedsibiorstwo jest atrakcyjne dla inwestora. Czynnikiem wpywaj cym na otrzymywanie zysku jest wielko przedsibiorstwa. W duych przedsibiorstwach przewidy- wany jest wyszy poziom zaawansowania technologicznego i ekonomicznego, co ma na celu zabezpieczenie wysokiej efektywnoci pracy i jej opacalno.

1.3. Kryteria decyzji inwestycyjnych

Przyjmuj c zaoenie, e inwestor nadaje priorytet najbardziej dochodo- wym aktywom i towarom inwestycyjnym z maksymalnym wspóczynnikiem zysku w stosunku do woonego kapitau, przedsibiorstwo powinno efektywnie wykorzystywa swoje przewagi konkurencyjne, które zapewniaj mu stabiliza- cj ekonomiczn w przypadku niestabilnej sytuacji gospodarczej, a take osi ganie zysku. W zalenoci od liczby przedsibiorstw zajmuj cych si pro- duktami inwestycyjnymi w danym regionie wyznacza si poziom konkurencji i cen realizacji.

Zysk rozliczeniowy albo zysk przewidywany jest wyznaczany na etapie rozlicze jako podstawa opodatkowania. Oczekiwany poziom rentownoci inwe- stycji sprzyja jej wzrostowi i odwrotnie: popyt na produkty inwestycyjne maleje, gdy zmniejsza si rentowno inwestycji. Alternatyw dla inwestycji stanowi ulokowanie rodków w banku w celu otrzymania oprocentowania wkadów.

Obecnie rynki finansowe wykorzystuj oszczdnoci jako form tworze- nia nowego kapitau i zwikszania zysków przedsibiorstwa. Na zysk wpywa inflacja, odzwierciedlaj ca wzrost redniego poziomu cen w gospodarce. Tym samym przedsibiorstwa otrzymuj moliwo ukrycia prawdziwych danych dotycz cych swojej dziaalnoci, co istotnie wpywa na otrzymywany zysk. Bez kontroli pastwa nad procesem inflacji zysk staje si mechanizmem redystrybu- cji rodków od wacicieli wkadów oszczdnociowych i podatników do kup- ców i bankierów. Czynniki wpywaj ce na ksztatowanie si dochodu warunkuj wykonanie przez pastwo szeregu czynnoci, które bezporednio wpywaj na proces inwestycyjny.

Bior c pod uwag przewidywany i otrzymany zysk, mona wyróni na- stpuj ce funkcje penione przez zysk:

– planowanie, zakadaj c, e oczekiwany zysk stanowi podstaw do podejmo-

wania decyzji inwestycyjnej;

– rozwój, poniewa otrzymany zysk jest potwierdzeniem sukcesu przedsibiorstwa;

– samofinansowanie, w zwi zku z tym, e cz otrzymanego zysku stanowi

ródo finansowania rozwoju przedsibiorstwa lub jego odtworzenia;

–stymulacja, cecha charakterystyczna zyskownoci inwestycji, powi zana

z przeznaczeniem czci zysku na wynagrodzenia dla wacicieli kapitau.

Funkcje te naley rozpatrywa jako klasyczne w warunkach rynku. Dwie pierwsze funkcje s wspózalene, dlatego e pierwsza moe istnie tylko wów- czas, gdy istnieje druga. Funkcja trzecia sprzyja rozwojowi produkcji, natomiast funkcja czwarta sugeruje czciowe rozwi zanie kwestii podziau zysku i roz- szerzenie produkcji.

Analizowane funkcje wywodz si bezporednio z teorii rozwoju przedsi- biorstwa i s cile powi zane z procesem podejmowania decyzji inwestycyjnych.

Znaczenie zysku w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnej zaley od ro- dzaju podejmowanej decyzji: zysk o krótszym horyzoncie czasowym to samofi- nansowanie pene, umoliwiaj ce szybk realizacj inwestycji. Nakady inwesty- cyjne pozwalaj na rozszerzenie dziaalnoci przedsibiorstwa przez finansowanie zakupu budynków, konstrukcji, technologii, urz dze itp.

W gównej mierze inwestowanie zakada take dugoterminowe inwesto- wanie, dlatego drugi rodzaj dochodu to zysk w duszym horyzoncie czasowym.

Zysk w duszym horyzoncie czasowym jest cile zwi zany z procesem wytwa- rzania towarów. Wielko zysków oczekiwanych na przestrzeni lat s liczone w jednakowych jednostkach, czyli odnosz si do okresu rozliczeniowego albo s zdyskontowane. W krajach rozwinitych jedynym moliwym kryterium kie- runku procesów inwestycyjnych jest otrzymywanie maksymalnego zysku (w planie krótkoterminowym, rednioterminowym i dugoterminowym).

W pastwowym sektorze gospodarki kryteria decyzji inwestycyjnych opieraj si na kryteriach dobra spoecznego oraz dobra producenta. adna sfera gospodarki i aden system ekonomiczny nie moe istnie bez kryterium wyznaczaj cego podzia inwestycji midzy gaziami przemysu i przedsibior- stwami. Proces inwestycyjny nie powinien ogranicza si do prognozowania spodziewanego zysku, poniewa konieczne jest zarz dzanie procesem jego uzy- skiwania. ródo finansowania inwestycji przedsibiorstw stanowi kredyty pochodz ce z banków komercyjnych i innych instytucji finansowych. Cech charakterystyczn tego róda jest aktywno potencjalnych krajowych inwesto- rów i poziom kredytowania gospodarki narodowej przez banki komercyjne.

Wypacalne przedsibiorstwa s w stanie wywi zywa si ze wszystkich zaci gnitych zobowi za w ustalonych terminach i w granicach otrzymanych kredytów. Wypacalno przedsibiorstwa zapewnia take moliwo spraw- dzenia jego zdolnoci kredytowej i wydajnoci.

W sferze inwestycji zadanie pastwa polega na opracowaniu mechanizmu motywacyjnego uwzgldniaj cego w czenie kapitau ludzkiego w proces inwe- stycyjny i zwikszanie efektywnoci jego wykorzystania. Przede wszystkim na- ley przywróci wiar spoeczestwa w pieni dz jako rodek gromadzenia kapi- tau. Badania dotycz ce inwestowania w przedsibiorstwa udowodniy, e w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnej pierwszorzdne znaczenie ma posiadanie zdolnoci samofinansowania. Wanymi czynnikami wpywaj cymi na podjcie decyzji inwestycyjnej s : atrakcyjno inwestycyjna; dobrowolno

wkadów (inwestowania), czyli samodzielny wybór przedmiotu inwestycji przez inwestora; rozmiar uzyskanych dochodów w zalenoci od poziomu ryzyka;

efektywno ekonomiczna przeznaczonych rodków, która zaley od zaintere- sowania rezultatami dziaalnoci inwestycyjnej podmiotu i przedmiotu procesu inwestycyjnego.

* * *

Reasumuj c, jednym z najwaniejszych warunków efektywnego zarz - dzania procesem inwestycyjnym jest planowanie lub prognozowanie przyrostu kapitau – zysku. W zalenoci od systemu politycznego i ekonomicznego gów- nym wyznacznikiem decyzji inwestycyjnych i miernikiem oceny efektywnoci zarz dzania procesem inwestycyjnym jest wanie zysk.

Literatura

 . . .  . – .: !, "#$, 1993. – 176 .

&'#-+#. =>>!&@#H +&QX&Q. – \#Q#, 1998. – 290 . – #!. ^$_.

`q>x$@ =.{. |#$>q$##}: ~&} & +x>x: $@#H +&#x – €.: Q$

‚$+. q#->q, 2006. – 234 .

`q>x$@ =.{., €&#x .„. x q >^& †&##X ++&$: +^ >#$##}

> '$>xq: $@. +&#x. €.: Q-$ ‚$+. q#->q, 2004. - 119 .

`q>x$@ =.{. q>x – '# Q‡ &#$>q$##} +&Q+ˆ^>$ // ‰x#^&x

& q+$&##}. - Š 4. – 2008. - =. 28-31.

Prof. dr hab. Tetyana Mostenska

Narodowy Uniwersytet Przemysu Spoywczego, Kijów, Ukraina

Rozdzia 2

Stan, problemy i perspektywy rozwoju przemysu spoywczego Ukrainy

Wstp

Jednym z podstawowych problemów rozwoju gospodarczego samego pa- stwa i wiatowej wspólnoty jest zaopatrzenie ludnoci w produkty spoywcze wysokiej jakoci. Efektywne i zrównowaone funkcjonowanie sektora spo-

ywczego kadego pastwa jest gwarancj bezpieczestwa spoywczego kraju, ograniczenia zalenoci od importu produktów spoywczych.

W ci gu ostatnich lat wzrost produkcji artykuów spoywczych ma cha- rakter stay. rednie roczne tempo wzrostu produkcji przemysu spoywczego wynosio 12,9%. W rozwój tego dziau produkcji jest zaangaowany znaczny potencja zarówno z punktu widzenia nasycenia rynku wewntrznego towarami, jak i z pozycji wynikaj cych z potrzeb zaopatrzenia wiatowego rynku ywno-

ci. Wzrost konsumpcji wewntrznej jest uzasadniony koniecznoci osi gnicia racjonalnych norm w odywianiu si ludzi, co jest moliwe przy wzrocie po- ziomu dochodów ludnoci. Stabilizuj ca si sytuacja gospodarcza na Ukrainie do poowy 2008 r. spowodowaa wzrost konsumpcji podstawowych produktów spoywczych, w tym o rónym stopniu przetworzenia, co zapewnio szybkie tempo wzrostu produkcji przemysu spoywczego. Jednoczenie zmniejsza si

udzia wydatków na ywno w strukturze rodków finansowych ogóem, jakimi dysponoway gospodarstwa domowe. Mimo to odsetek ten nadal pozostaje na wysokim poziomie.

Przyjmuj c za punkt wyjcia zadania pastwowej polityki rolnej, rozpa- trzono kwestie dotycz ce stanu przemysu spoywczego Ukrainy i okrelono perspektywy jego rozwoju. Okrelono rozmiar rynków produktów spoywczych i moliwoci zwikszania wielkoci poday na nich.

2.1. Koszty utrzymania gospodarstw domowych

Wedug danych statystycznych wydatki przeznaczane na zakup produktów spoywczych stanowi prawie 50% cakowitych wydatków mieszkaców Ukra- iny. Wielko rynku produktów spoywczych Ukrainy w cenach z 2008 r. mona okreli na podstawie danych statystycznych Pastwowego Komitetu Statystyki Ukrainy (PKSU) dotycz ce wielkoci rodziny, ogólnej liczby ludnoci oraz rod- ków finansowych przeznaczanych przez mieszkaców na produkty spoywcze w ci gu miesi ca. Wedug naszych ocen rodki finansowe, jakie w 2008 r. miesz- kacy Ukrainy przeznaczyli na zakup produktów spoywczych wyniosy prawie 270 mld UAH⁷ (53,2 mld USD wedug oficjalnego kursu). Na zakup napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych spoeczestwo wydao dodatkowo prawie 12 mld UAH (tabela 2.1).

Tabela 2.1. Poziom i struktura wydatków mieszkaców Ukrainy ogóem

Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 rednie miesiczne

wydatki przecitnie

w rodzinie w UAH 426,5 541,3 607,0 658,3 736,8 903,5 1229,4 1442,8 1722,0 2590,4 Udzia wydatków

ogóem w docho-

dach w % 96,6 93,3 93,7 92,8 93,3 92,6 91,1 90,5 90,0 86,2 Wydatki mieszkaców ogóem = 100 (w procentach)

Produkty spoyw- cze i napoje bezal-

koholowe 65,2 64,9 62,6 59,1 58,6 57,5 56,6 53,2 51,4 48,9 Napoje alkoholowe

i wyroby tytoniowe 2,9 3,0 2,8 2,6 2,8 2,8 2,9 2,6 2,6 2,2 Produkty i usugi

niespoywcze 28,5 25,4 28,3 31,1 31,9 32,3 31,6 34,7 36,0 35,1 Pozostae 3,4 6,7 6,3 7,2 6,7 7,4 8,9 9,5 10,0 13,8

ródo: Wyliczono na podstawie danych statystycznych z roczników statystycznych Ukrainy, Pastwowego Komitetu Statystyki Ukrainy, lata 2006-2008.

Warto zaznaczy, e nie wszystkie produkty ywnociowe konsumowane przez ludno Ukrainy zostay wyprodukowane w warunkach przemysowych.

Znaczna ilo spoywanej ywnoci pochodzi z samozaopatrzenia. W strukturze konsumpcji ludnoci, zwaszcza wiejskiej, przewaa spoycie produktów za- równo rolinnych, jak i zwierzcych pochodz cych z wasnego gospodarstwa.

Jednak w przecitnym ukraiskim gospodarstwie domowym udzia spoycia

ywnoci z samozaopatrzenia jest znacznie niszy i w analizowanym okresie wykazywa tendencj spadkow (w 2000 r. wynosi 17,1% i do 2008 r. zmniej-

7

szy si do 4,0%, tj. o 13,1 p.p). Byo to moliwe dziki wzrostowi dochodów w gospodarstwach domowych realnie o 19,8% (wykres 2.1).

Wykres 2.1. Udzia wartoci spoycia ywnoci z samozaopatrzenia w dochodach gospodarstw domowych ogóem (przecitnie na jedno gospodarstwo domowe)

422,9 520,8 608,1 708,6 911,8

1321,4 1611,7

2012,1 2892,8 17,1

4,8 4,0 6,0 5,4

10,3

7,0 13,1

9,5

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

UAH/miesi c %

0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 14,0 16,0 18,0

przecitne miesiczne dochody gospodarstw domowych w przeliczniu na 1 gospodarstwo domowe udzia wartoci ywnoci pochodzacej z samozaopatrzenia w dochodach ogóem

ródo: Gospodarstwo wiejskie Ukrainy w roku 2008. Zestawienie statystyczne, Pastwowy Komitet Statystyki Ukrainy. Redakcja: J. M. Ostapczuk, .: DP „Agencja Informacyjno- -Analityczna”.

2.2. Poziom i struktura konsumpcji artykuów spoywczych

Pomimo ci gego wzrostu spoycia podstawowych produktów ywno-

ciowych, to nadal w przypadku wielu z nich nie osi gnito poziomu konsump- cji, zalecanego w normie dziennej racji pokarmowej. Ilustruje to tabela 2.2.

W 2008 roku spoycie czterech produktów ksztatowao si powyej nor- my dziennej racji pokarmowej: tuszczów ogóem – o 15,4%, cukru – o 7,6%, ziemniaków – o 6,3% oraz pieczywa – o 14,6%. Warto zauway, e poziom konsumpcji trzech z nich: tuszczów ogóem, cukru i ziemniaków by w 2008 r.

wyszy ni w pierwszych latach reform rynkowych. Spoycie tych produktów na poziomie wyszym ni w zalecanych normach ywieniowych jest wynikiem przede wszystkim wzrostu ich produkcji i wysokiej poday na rynku, która ksztatowana jest przez rodzimych producentów. Oprócz tego s to produkty o wysokiej wartoci energetycznej przy stosunkowo niskiej cenie.

Tabela 2.2. Przecitne roczne spoycie produktów ywnociowych przez ludno Ukrainy w kg lub szt./na 1 osob

Spoycie w latach 2008

1990 2008 Podstawowe RNS

produkty spo-

ywcze

Racjonalne normy spoycia

(RNS) 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 w % Miso

i przetwory 83 68 38,9 32,8 39,1 42,0 45,7 50,6 74,4 61,0 Mleko i nabia 380 373,2 243,6 199,1 225,6 234,7 224,6 213,8 57,3 56,3

Jaja (szt) 290 272 171 166 238 251 252 260 95,6 89,7

Ryby

i przetwory 20 17,5 3,6 8,4 14,4 14,1 15,3 17,5 100 87,5

Cukier 38 50 31,6 36,8 38,1 39,5 40,0 40,9 81,8 107,6

Tuszcze

ogóem 13 11,6 8,2 9,4 13,5 13,6 14,3 15,0 129,3 115,4 Ziemniaki 124 131 124 135 136 133,6 130,4 131,8 100,6 106,3 Warzywa

i owoce 161 102 97 102 120 126,7 118,4 129,3 126,8 80,3 Owoce lasu

i winogrona 90 47,4 33,4 29,3 37,1 34,8 42,1 43,5 91,8 48,3 Pieczywo 101 141,0 128,4 124,9 123,5 119,5 115,9 115,4 81,8 114,6 rednia dzienna

warto energe- tyczna kcal/osob

x x 2696 2661 2916 2935 2940 2998 x x

ródo: Roczniki statystyczne Ukrainy, kolejne lata.

W 2000 r. spoycie podstawowych produktów ywnociowych osi gno poziom z 1990 r. Nadal jednak spoycie ryb i produktów rybnych oraz warzyw i owoców ksztatowao si poniej zalecanej normy – spoycie ryb i przetworów byo nisze o 12,5%. Take spoycie warzyw i owoców, mimo wzrostu w latach 1990-2000 o 26,8%, byo nisze o 19,7% od zalecanej normy. Naley tu podkre-

li pozytywny trend w modelu spoycia ludnoci Ukrainy, jakim jest wzrost spoycia owoców i warzyw.

W latach 1995-2000 warto energetyczna przecitnej dziennej racji po- karmowej zmniejszya si z 2696 do 2661 kcal/osob. Stopniowa poprawa sytu- acji ekonomicznej gospodarstw domowych na Ukrainie sprzyjaa zwikszeniu wartoci energetycznej przecitnej dziennej racji pokarmowej spoywanej yw- noci. Lata 2000-2008 cechowaa wic tendencja wzrostowa wartoci energe- tycznej dziennej racji pokarmowej spoywanej ywnoci. W 2008 r. warto

energetyczna dziennej racji pokarmowej ywnoci wynosia 2998 kcal/osob

i bya o 12,7% wysza w porównaniu z 2000 rokiem.

Poprawa sytuacji dochodowej ludnoci przyczynia si do podniesienia poziomu ich ycia i sprzyjaa wzrostowi konsumpcji produktów spoywczych, o wyszym stopniu przetworzenia (wyprodukowanych w przedsibiorstwach przemysu spoywczego). Wraz ze wzrostem stopnia przetworzenia produktu spoywczego ronie bowiem warto wskanika elastycznoci jego spoycia, co wskazuje na dochody, jako podstawowego determinanta poziomu konsumpcji produktów spoywczych. Ponadto nastpowa spadek liczby ludnoci, osi gaj - cej poziom dochodów niszy od minimum socjalnego. W 2000 r. prawie 80%

ogóu ludnoci Ukrainy wykazywao dochody na poziomie niszym od mini- mum socjalnego. W 2008 r. odsetek ten zmniejszy si do 18,1%. Sprzyjao to wzrostowi popytu na ywno przetworzon i stymulowao wzrost produkcji w przedsibiorstwach przemysu spoywczego. Warto jednak zaznaczy, e na- wet tak znacz cy spadek udziau ludnoci yj cej poniej minimum socjalnego jest nie do zaakceptowania z pozycji spoecznej, poniewa grup osób maj cych poziom dochodów niszy od minimum socjalnego stanowi przede wszystkim emeryci, rencici oraz gospodarstwa wielodzietne (troje i wicej dzieci na utrzymaniu (tabela 2.3).

Tabela 2.3. Liczba ludnoci ze rednim miesicznym dochodem na jedn osob niszym od minimum socjalnego¹

Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ludno o rednim miesicznych dochodach/osob poniej minimum socjalnego:

- w liczbach bezwzgldnych

w mln 39,2 39,9 39,8 35,2 30,3 25,3 23,1 13,2 8,1 - w procentach ogóu ludnoci (%) 80,2 82,7 83,3 76,2 65,6 55,3 50,9 29,3 18,1 - rok poprzedni = 100 X 101,5 100,0 88,4 86,1 83,5 91,3 57,1 61,2 Przecitny miesiczny poziom mi-

nimum socjalnego w UAH/osob 270,1² 311,3 342,0 342,0 362,2³ 423,0 472,0⁴ 532,0⁵ 626,0⁶ 1 W latach 2000-2006 za kryterium podziau su y wskanik „rednie wydatki przypadajce na jedn osob”. ² W IV kwartale 2000 r. ³ W IV kwartale 2004 r. ⁴ W IV kwartale 2006 r.

5 W IV kwartale 2007 r. ⁶ W IV kwartale 2008 r.

ródo: [dane PKSU].

2.2.1. Moliwoci realizacji zapotrzebowania wewntrznego przez przemys spoywczy

Przemys spoywczy Ukrainy liczy obecnie ponad 22 tys. przedsibiorstw zatrudniaj cych ponad 500 tys. pracowników. Warto produkcji przemysu spoywczego w okresie 9 miesicy 2009 r. wyniosa 87 608,4 mln UAH, co sta- nowi 18,9 % w caej produkcji przemysowej. W 2008 r. warto ta uksztatowa-

a si na poziomie ponad 110 mld UAH.

Potencja produkcyjny przemysu spoywczego Ukrainy jest wystarczaj - cy dla zrealizowania zapotrzebowania wewntrznego pastwa na produkty spo-

ywcze. Ma take znaczny potencja eksportowy i dodatnie saldo w handlu za- granicznym. W 2008 r. warto wyeksportowanej produkcji przemysu spo-

ywczego wyniosa 2707,62 mln USD, co stanowi 11,4% caego eksportu pa- stwa. Pod wzgldem inwestycji zagranicznych przemys spoywczy zajmuje jedno z czoowych miejsc.

2.3. Cele polityki ywnociowej pastwa

Rozwi zanie problemu zaopatrzenia ludnoci w produkty spoywcze o wy- sokiej jakoci i zwikszenia eksportu gotowych produktów spoywczych jest moliwe przy realizacji polityki ywnociowej pastwa, która powinna by pod- stawowym kierunkiem rozwoju polityki rolnej kraju. Celem polityki ywnocio- wej pastwa powinno by zaopatrzenie ludnoci w produkty spoywcze poprzez tworzenie produkcji efektywnej i konkurencyjnej, dostosowanej do zapotrzebo- wania przedsibiorstw przemysu spoywczego na surowce o wysokiej jakoci.

Bdzie to take sprzyja zwikszaniu eksportu produkcji omawianego dziau.

Ta polityka powinna opiera si na trzech podstawowych filarach: gospo- darczym, socjalnym i ekologicznym. Pozwala to stworzy drzewo celów polity- ki ywnociowej pastwa (rysunek 2.1). Poniewa filary: gospodarczy, socjalny i ekologiczny s od siebie zalene i wzajemnie powi zane, to rozwi zywanie podstawowych problemów kadego z nich zapewni bardziej efektywne funkcjo- nowanie dwóm pozostaym.

Priorytetowym kierunkiem strategicznego rozwoju przedsibiorstw prze- mysu spoywczego powinno by doskonalenie standardów caego dziau w ta- kim stopniu, który umoliwiaby otwarcie na ogólnoeuropejskie standardy jako-

ci i bezpieczestwa ekologicznego.

Rysunek 2.1. Filary polityki ywnociowej pastwa

ródo: Opracowanie wasne.

Likwidacja szarej strefy produktów spoywczych pozwoli na: ponowny podzia przepywu surowca midzy legalnie dziaaj cych producentów, zwik- szenie wykorzystania mocy produkcyjnej przedsibiorstw, nasycenie rynku pro- duktów spoywczych produkcj wysokiej jakoci, która jest bezpieczna dla zdrowia i czysta ekologicznie, budow efektywnej polityki ustanawiania cen oraz stworzenie efektywnej konkurencyjnoci rynkowej.

Realizacja kompleksu zada udoskonalaj cych rozwój przedsibiorstw produkcji spoywczej i przetwarzanie surowców rolnych bdzie sprzyja nasy- ceniu rynku spoywczego pastwa, tworzeniu bezpieczestwa ywnociowego Ukrainy i pokonaniu barier na drodze integracji Ukrainy z systemem wiato- wych stosunków gospodarczych.

Polityka ywnociowa Ukrainy

Filar gospodarczy Filar socjalny Filar ekologiczny

Zapewnienie bezpiecze- stwa ywnociowego pa-

stwa i zwikszenie efek- tywnoci

Zrównanie warunków

ycia ludnoci wiejskiej i miejskiej

Zapewnienie bezpie- czestwa ekologiczne-

go produkcji i kon- sumpcji Zrównanie do-

chodów

Podniesienie ochrony socjal-

nej ludnoci wiejskiej

Utworzenie od- powiedniej in-

frastruktury

Produkcja czys- tych ekologicznie

produktów spo-

ywczych

Utworzenie bez- piecznych ekolo- gicznie warunków

pracy i ycia dla ludnoci Zaspokojenie po-

trzeb rynku we- wntrznego

zakresie produk- tów spoywczych

Wzrost efektyw- noci produkcji

Zwikszanie po- tencjau eksportu

2.3.1. Zadania przemysu spoywczego

Do listy aktualnych zada rozwoju przemysu spoywczego, takich jak umocnienie jego pozycji jako przoduj cej konkurencyjnej gazi produkcji przemysowej z widocznymi zaletami inwestycyjnymi, naley zaliczy:

- zwikszenie produkcji, znalezienie nowych rynków zbytu oraz efektywne wy- korzystanie ich potencjau;

- gwarancj ochrony praw konsumentów;

- podniesienie bezpieczestwa produktów spoywczych;

- opracowanie i zastosowanie progresywnych wymogów medyczno-biologicz- nych w zakresie jakoci surowca ywnociowego i produktów spoywczych;

- budow systemu wolnego i przejrzystego ustalania cen poprzez stworzenie przewidywalnego rynku rolnego;

- nasycenie jego infrastruktury strumieniem finansowym i towarowym;

- stworzenie warunków do wspópracy, uczciwej konkurencji i rozwoju inicja- tywy prywatnej;

- przyspieszenie opracowania i wprowadzenia pastwowych standardów i certy- fikatów jakoci ukraiskiej produkcji spoywczej wspóbrzmi cych z wyma- ganiami midzynarodowymi;

- odnowienie bazy materialno-technicznej przedsibiorstw przemysu spoywczego;

- intensyfikacj procesów technologicznych: modernizacj, rekonstrukcj, nowe wyposaenie techniczne, zwikszanie funduszy produkcyjnych, wprowadzanie nowych technologii i wyposaenia, które gwarantowayby utrzymanie cennych waciwoci surowca i podniesienie jakoci gotowej produkcji;

- zastosowanie technologii bez- i maoodpadowych, maksymalne wykorzystanie surowca;

- stworzenie sprzyjaj cych warunków do zaangaowania zagranicznych i rodzi- mych inwestorów, leasingu, rónych form kredytowania produkcji itp.;

- opracowanie oraz realizacja, wspólnie z ministerstwami i instytucjami systemu zwalczania szarej strefy produkcji i handlu produktami spoywczymi;

- przygotowanie aktów prawnych i normatywnych, skierowanych na ochron

rodzimego producenta produktów spoywczych i podniesienie efektywnoci pracy odrbnych gazi przemysu spoywczego.

Wnioski

Polityka ywnociowa pastwa powinna by podstawowym kierunkiem rozwoju polityki rolnej kraju. Pozwoli to na rozwi zanie problemu zaopatrzenia

ludnoci w produkty spoywcze wysokiej jakoci i zwikszenie eksportu goto- wych produktów spoywczych. Celem polityki ywnociowej pastwa powinno by zaopatrzenie ludnoci w produkty spoywcze o wysokiej jakoci ywieniowej i w iloci zapewniaj cej pokrycie popytu na nie. Realizacja tego celu bdzie wy- magaa m.in. stworzenia warunków rozwoju efektywnej i konkurencyjnej pro- dukcji surowców rolnych, speniaj cych wymogi przedsibiorstw przemysu spo-

ywczego odnonie ich jakoci i iloci.

Przemys spoywczy to jeden ze strategicznych istotnych dziaów gospo- darki narodowej w polityce ywnociowej i rolnej pastwa. W znacznym stop- niu od rozwoju przemysu spoywczego zaley dobrobyt i zdrowie narodu. Bio- r c pod uwag znaczenie przemysu spoywczego dla ksztatowania sytuacji ekonomicznej i socjalnej spoeczestwa (rozwój zapewnia wysz jako ycia ludnoci oraz gospodarcz i socjaln stabilno w pastwie), mona okreli je- go podstawowe zadania.

Do najbardziej aktualnych zada w budowaniu efektywnie dziaaj cego przemysu spoywczego nale :

• stworzenie dla producentów towarów spoywczych warunków niezbdnych dla ich dziaalnoci, wykorzystanie progresywnych technologii produkcji;

• realizacja aktywnej polityki cenowej, podatkowej, kredytowo-finansowej;

• stworzenie nowych struktur organizacyjnych uwzgldniaj cych róne formy wasnoci oraz prowadzenia gospodarstw, su ce produkcyjnym i technolo- gicznym powi zaniom przedsibiorstw i sektora ywnociowego;

• stworzenie nowego, odpowiadaj cego wymaganiom rynku i producentów su- rowców gospodarczego mechanizmu nawi zywania oraz rozwoju wewntrz- nych i zewntrznych stosunków ekonomicznych;

• odnowa zdolnoci kierowania dziaem, likwidacja dziaalnoci poredników i zorganizowanie bezporednich kontaktów producentów z rynkami zbytu;

• stymulowanie przedsibiorczoci w przemyle spoywczym;

• odnowa dziaa zwi zanych z profesjonalnym przygotowaniem kadr itd.

Literatura

Rocznik statystyczny Ukrainy 2006 rok. Pastwowy Komitet Statystyki Ukrainy. Redakcja:

{. H. {sulnko. – €.: Infodysko, 2007. – CD.

Rocznik statystyczny Ukrainy 2007 rok. Pastwowy Komitet Statystyki Ukrainy. Redakcja:

{. H. {sulnko. – €.

Gospodarstwo wiejskie Ukrainy w roku 2008. Zestawienie statystyczne, Pastwowy Komitet Statystyki Ukrainy. Redakcja: J. M. Ostapczuk, €.: DP „Agencja Informacyjno-Analityczna”.

Prof. dr hab. in. Waldemar Michna

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej - Pastwowy Instytut Badawczy Warszawa

Rozdzia 3

Rozwizywanie spraw penego zatrudnienia na wsi i w rolnictwie stanowi wyzwanie dla caego narodu

Wstp

W Traktacie lizboskim UE zawarto zapis, e zarówno w miecie, jak i na wsi zatrudnienie powinno wynosi ponad 70% ogólnej liczby ludnoci w wieku zdolnoci do pracy. Na wsi ten wskanik jest niszy ni w miecie. Na polskiej wsi, liczba penozatrudnionych przez cay rok na 100 osób w wieku penej zdol- noci do pracy (18-64 lata) wynosi mniej ni 50 osób⁸. Polska zobowi zana jest realizowa program lizboski, co oznacza, e w ci gu kilkunastu lat powinna osi gn  zarówno w miecie, jak i na wsi, zatrudnienie w wysokoci okoo 70 osób na kade 100 osób w wieku zdolnoci do pracy. Wykonanie tego programu stanowi powany problem, gdy wymaga stworzenia 15-20 nowych miejsc pra- cy na kade 100 osób w wieku zdolnoci do pracy. Powstaje wic pytanie i spór o to, kto pokryje koszty utworzenia nowych miejsc pracy dla ludnoci miejskiej i wiejskiej. Wicej ni poowa bezrobocia w Polsce to bezrobocie wiejskie, cho- cia na wsi mieszka tylko 38% ludnoci kraju.

Tradycja traktowania rolnictwa i wsi jako wydzielonej czci spoeczestwa sprawia, i upowszechnia si opinia, i wie sama powinna utworzy nowe miejsca pracy dla swego bezrobocia. Wszak rolnictwo dostaje przecie dotacje do po- wierzchni uytków rolnych. W rozwaaniach pomija si dwa fakty, a mianowicie:

po pierwsze, e rolnictwo otrzymuje dotacje do uytkowanej ziemi po to, aby

mogo tanio sprzeda surowce rolne, a wic po to’aby ywno w kraju i w Europie bya tania;

po drugie, e na wsi istnieje 4,2 mln gospodarstw domowych, a liczba gospo- darstw domowych, które posiadaj wicej ni 1 ha uytków rolnych wynosi tylko 1,8 mln. Wikszo gospodarstw domowych na wsi to gospodarstwa

8 GUS podaje, e wskanik zatrudnienia ludnoci w wieku 15 lat i wicej na wsi jest wikszy (51,5% w IV kw. 2008 r. ) ni w miastach (50,7%), co wynika gównie z wikszej liczby pracu-