Reumatologia 2005; 43/6
Przydatnoœæ oznaczeñ przeciwcia³ przeciwko cyklicznemu cytrulinowemu peptydowi (anty-CCP)
w diagnostyce ró¿nicowej zapaleñ wielostawowych
Usefulness of anti-cyclic citrullinated peptide autoantibodies assays in differential diagnosis of polyarthritis
A
Arrk ka ad diiu usszz K Ko osszza arrn nyy
11,, M Ma arriia a M Ma ajjd da an n
11,, M Ma arriia a K Ko ozziio o³³--M Mo on ntte ew wk ka a
22,, B Bo o¿¿e en na a T Ta arrg go oñ ñssk ka a--S Sttê êp pn niia ak k
11,, JJu ussttyyn na a N Niie ed dŸŸw wiia ad de ek k
221Katedra i Klinika Reumatologii i Uk³adowych Chorób Tkanki £¹cznej, kierownik Katedry i Kliniki prof. dr hab. med. Maria Majdan
2Zak³ad Mikrobiologii Lekarskiej Akademii Medycznej im. F. Skubiszewskiego w Lublinie, kierownik Zak³adu prof. dr hab. med. Maria Kozio³-Montewka
S
S³³oowwaa kklluucczzoowwee:: reumatoidalne zapalenie stawów, zapalenie wielostawowe, przeciwcia³a anty-CCP.
K
Keeyy wwoorrddss:: rheumatoid arthritis, polyarthritis, anti-CCP antibodies.
S u m m a r y
An early stage of rheumatoid arthritis (RA) has frequently an atypical course and it is difficult to differentiate it from other types of polyarthritis. It has been proved, that anti-cyclic citrullinated peptide antibodies (anti-CCP) are highly specific marker for RA. Anti-CCP can be found several years before clinical diagnosis of RA. The aim of the study was a retrospective assessment of usefulness of anti-CCP antibodies in differential diagnosis of polyarthritis.
We analyzed case histories of 320 patients (pts) with symptoms of polyarthritis, hospitalized in the Department of Rheumatology and Connective Tissue Diseases between 2003 and 2004. The presence of anti-CCP was determined in all patients by enzyme linked immunosorbent assay (ELISA). The positive measurement was obtained in 165 pts. Further analysis was performed in 124 pts with significantly (20-80 RU/ml) and highly (>80 RU/ml) po- sitive measurements of antibodies. During two years of obse- rvation, RA was diagnosed (according to the American College of Rheumatology, ACR, criteria) in 97 pts. A therapy with disease modifying antirheumatic drugs was administered in all the pa- tients. The remaining patients did not fulfill the ACR criteria for RA in our observation period. The following diagnoses were es- tablished: in 9 pts other connective tissue diseases (4 pts with undifferential connective tissue disease – UCTD, 3 pts with sys- Reumatologia 2005; 43, 6: 319–322
Artyku³ oryginalny/Original paper
Adres do korespondencji:
lek. Arkadiusz Koszarny, Katedra i Klinika Reumatologii i Uk³adowych Chorób Tkanki £¹cznej, Akademia Medyczna, ul. Jaczewskiego 8, 20-950 Lublin, tel. +48 81 724 47 90, faks +48 81 742 51 03, e-mail: arekkoszarny@wp.pl
S t r e s z c z e n i e
Wczesny okres reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS) prze- biega czêsto niecharakterystycznie i trudno go jednoznacznie odró¿niæ od innych typów zapaleñ wielostawowych. Udowod- niono, ¿e przeciwcia³a przeciwko cyklicznemu cytrulinowemu peptydowi (anty-CCP) s¹ bardzo specyficzne dla RZS. Przeciwcia-
³a anty-CCP mog¹ byæ wykrywane kilka lat wczeœniej przed kli- nicznym rozpoznaniem RZS. Celem pracy by³a retrospektywna ocena przydatnoœci oznaczenia przeciwcia³ anty-CCP w diagno- styce ró¿nicowej zapalenia wielostawowego.
Analizie poddano historie chorób 320 chorych, hospitalizowanych w Klinice Reumatologii i Uk³adowych Chorób Tkanki £¹cznej w la- tach 2003–2004 z objawami zapalenia wielostawowego. U wszyst- kich chorych wykonano oznaczenie przeciwcia³ anty-CCP metod¹ ELISA. Wynik pozytywny (>5 RU/ml) uzyskano u 165 chorych. Dal- szej analizie poddano 124 osoby ze œrednio (20–80 RU/ml) i wysoko dodatnim (>80 RU/ml) poziomem przeciwcia³. W ci¹gu 2 lat obser- wacji u 97 chorych (78,2%) rozpoznano RZS zgodnie z kryteriami Amerykañskiego Towarzystwa Reumatologicznego (ACR). U wszyst- kich chorych rozpoczêto terapiê modyfikuj¹c¹ przebieg choroby. Po- zostali chorzy (27 osób) w ci¹gu 2 lat nie spe³niali kryteriów ACR i u 9 z nich rozpoznano inn¹ chorobê tkanki ³¹cznej (u 4 niezró¿ni- cowan¹ chorobê tkanki ³¹cznej – NChT£, u 3 toczeñ uk³adowy, u 1 pierwotny zespó³ Sjögrena, u 1 twardzinê uk³adow¹), u 12 nie-
Reumatologia 2005; 43/6
320 Arkadiusz Koszarny, Maria Majdan, Maria Kozio³-Montewka, Bo¿ena Targoñska-Stêpniak, Justyna NiedŸwiadek
zró¿nicowane zapalenie stawów (NZS), u 1 ³uszczycowe zapalenie stawów, u 1 uk³adowe zapalenie naczyñ, u 4 chorobê zwyrodnienio- w¹ stawów. Wszyscy chorzy z grupy NZS i NChT£ zostali poddani dalszej obserwacji w kierunku rozwoju RZS.
Na podstawie przeprowadzonej obserwacji wnioskujemy, ¿e ozna- czenie przeciwcia³ anty-CCP u chorych z objawami zapalenia wie- lostawowego pozwala potwierdziæ rozpoznanie RZS i jednoznacz- nie zdecydowaæ o zastosowaniu terapii modyfikuj¹cej w razie wy- ników dodatnich, natomiast przy braku pe³nego obrazu kliniczne- go obliguje do dalszej bacznej obserwacji w kierunku RZS.
temic lupus erythematosus – SLE, 1 pt with primary Sjögren’s syndrome, 1 pt with scleroderma), in 1 pt systemic small-vessel vasculitis, in 12 pts undifferential arthritis (UA), in 1 pt psoriatic arthritis, in 4 pts osteoarthritis. All the patients with diagnosis of UA and UCTD will be still observed for the development of RA.
It can be concluded that determination of anti-CCP antibodies in patients with polyarthritis allows us to confirm the diagnosis of RA and start treatment with disease modifying anti-rheumatic drugs. The patients with non-RA diagnoses should be carefully observed for the development of RA in the future.
Wstêp
Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest prze- wlek³¹ chorob¹ zapaln¹ stawów o pod³o¿u autoimmu- nologicznym. Wyzwaniem wspó³czesnej reumatologii jest okreœlenie kryteriów umo¿liwiaj¹cych wczesne roz- poznanie choroby, co pozwoli na skuteczne leczenie oraz zapobieganie powik³aniom narz¹dowym i zmia- nom prowadz¹cym do inwalidztwa. Kryteria diagno- styczne RZS, podane przez Amerykañskie Towarzystwo Reumatologiczne (ACR) w 1987 r. [1], opieraj¹ siê na ob- jawach klinicznych, wyraŸnych w rozwiniêtej fazie cho- roby, dlatego czêsto nie daj¹ mo¿liwoœci rozpoznania pocz¹tkowego okresu RZS, o nietypowym przebiegu, bez wyraŸnych zmian destrukcyjnych stawów. St¹d po- szukiwania markerów serologicznych, specyficznych i obecnych we wczesnej fazie rozwoju choroby.
W przebiegu RZS wykrywane s¹ ró¿norodne auto- przeciwcia³a, wœród których najlepiej poznane s¹ czynni- ki reumatoidalne. Oznaczenie czynnika reumatoidalne- go w klasie IgM jest stosowane rutynowo w diagnostyce RZS, a jego obecnoœæ jest jednym z obowi¹zuj¹cych kry- teriów rozpoznania wg ACR. Kryterium to cechuje siê czu³oœci¹ 60–70% i specyficznoœci¹ 80–90% dla RZS [2].
Czynnik reumatoidalny wykrywa siê u 70–80% chorych z d³ugotrwa³ym RZS [3], jednak znacznie rzadziej we wczesnym okresie choroby (u 27–38% chorych) [4]. Te autoprzeciwcia³a wystêpuj¹ tak¿e w innych chorobach (autoimmunologicznych, infekcyjnych, u 3–5% populacji ludzi zdrowych, a wœród nich nawet u 10–30% ludzi star- szych). Dlatego obecnoœæ czynnika reumatoidalnego nie rozstrzyga o rozpoznaniu RZS.
Inn¹ grupê autoprzeciwcia³ stanowi¹ przeciwcia³a dla cytrulinowanych bia³ek, do których zalicza siê: prze- ciwcia³a przeciwko keratynie (AKA), antyfilagrynowe (AFA), przeciw czynnikowi oko³oj¹drowemu (APF) [5, 6].
Przeciwcia³a te reaguj¹ z determinantami antygenowy- mi, które zawieraj¹ cytrulinê, nietypowy aminokwas po- wstaj¹cy w wyniku modyfikacji posttranslacyjnej argini- ny w cz¹steczkach bia³kowych. Wydaje siê, ¿e proces cytrulinacji bia³ek zachodzi w zmienionej zapalnie b³o- nie maziowej stawów [5, 7]. W ostatnich latach stworzo-
no test diagnostyczny, wykorzystuj¹cy syntetyczny cy- kliczny peptyd cytrulinowy jako substrat do wykrywania przeciwcia³ przeciwcytrulinowych (anty-CCP), które w porównaniu z czynnikiem reumatoidalnym wykazuj¹ wiêksz¹ specyficznoœæ (98%) i podobn¹ czu³oœæ (68–80%). Dane z literatury wskazuj¹, ¿e obecnoœæ prze- ciwcia³ anty-CCP mo¿e wyprzedzaæ na wiele lat objawy kliniczne RZS [8, 9]. U chorych we wczesnym okresie za- palenia stawów obecnoœæ tych przeciwcia³ umo¿liwia ró¿nicowanie pomiêdzy RZS i niezró¿nicowanym zapa- leniem stawów [2, 10, 11]. Ocenia siê, ¿e obecnoœæ prze- ciwcia³ anty-CCP ma znaczenie prognostyczne, wskazu- j¹c na agresywny przebieg RZS, z tendencj¹ do powsta- wania znacz¹cych destrukcji stawów [6, 12].
Celem pracy by³a retrospektywna ocena przydat- noœci oznaczania przeciwcia³ anty-CCP w diagnostyce ró¿nicowej zapalenia wielostawowego.
Materia³ i metody
Przeanalizowano historie chorób 320 pacjentów, hospitalizowanych w latach 2003–2004 w Klinice Reu- matologii i Uk³adowych Chorób Tkanki £¹cznej AM w Lublinie, z objawami zapalenia wielostawowego.
Jednym z badañ przeprowadzonych w diagnostyce ró¿- nicowej zapalenia stawów by³o oznaczenie przeciwcia³ anty-CCP, wykonane w Zak³adzie Mikrobiologii Lekar- skiej AM w Lublinie metod¹ ELISA (odczynniki firmy Euroimmun, Lubeka, Niemcy). Wynik dodatni oznacze- nia (>5 RU/ml) uzyskano u 165 chorych, w tym miano s³abo dodatnie (w¹tpliwe, 5–20 RU/ml) zanotowano u 41 chorych. Dalszej analizie poddano grupê 124 cho- rych z wynikami: œrednio dodatnimi (20–80 RU/ml) oraz wysoko dodatnimi (>80 RU/ml).
W badanej przez nas grupie 320 chorych z zapaleniem wielostawowym obecnoœæ przeciwcia³ anty-CCP w mianie
>20 RU/ml stwierdzono u 124 chorych (38,8%). Œrednio dodatnie miano przeciwcia³ anty-CCP zanotowano u 23 chorych (7,2%), wysoko dodatnie miano u 101 chorych (31,6%). W tabeli I przedstawiono charakterystykê oby- dwu grup chorych. Zwraca uwagê znacz¹co wiêksza œred- nia wieku chorych z wysoko dodatnim mianem przeciw-
Reumatologia 2005; 43/6
Przeciwcia³a anty-CCP w diagnostyce ró¿nicowej zapaleñ wielostawowych 321
cia³ anty-CCP. P³eæ chorych w obu grupach by³a porówny- walna i podobna do ca³ej populacji chorych na RZS.
Wyniki
W ci¹gu 2-letniej obserwacji 124 chorych z obecnymi przeciwcia³ami anty-CCP (w mianie >20 RU/ml) rozpo- znanie RZS wg kryteriów ACR postawiono u 97 z nich (78,2%). Wœród chorych z RZS dodatkowo rozpoznano wtórny zespó³ Sjögrena (4 chorych), natomiast w 4 przy- padkach RZS wystêpowa³ w zespole nak³adania z inn¹ uk³adow¹ chorob¹ tkanki ³¹cznej (w 3 z toczniem rumie- niowatym uk³adowym – TRU i w 1 z twardzin¹ uk³adow¹ – TU). U wszystkich chorych z rozpoznaniem RZS rozpo- czêto terapiê lekami modyfikuj¹cymi przebieg choroby.
W 27 przypadkach (21,8%) chorzy nie spe³niali kry- teriów diagnostycznych RZS. Ustalone rozpoznania obejmowa³y: inne uk³adowe choroby tkanki ³¹cznej, czyli TRU – 3 (2,4%), TU – 1 (0,8%), pierwotny zespó³ Sjögrena (pZS) – 1 (0,8%); niezró¿nicowan¹ chorobê tkanki ³¹cznej (NChT£) – 4 (3,2%); uk³adowe zapalenie naczyñ – 1 (0,8%); inne przewlek³e zapalenia stawów, tj.
³uszczycowe zapalenie stawów (£ZS) – 1 (0,8%), nie- zró¿nicowane zapalenie stawów – 12 (9,7%); chorobê zwyrodnieniow¹ stawów (ChZS) – 4 (3,2%). W tabeli II przedstawiono analizê ustalonych rozpoznañ.
Dyskusja
W analizowanej grupie 124 pacjentów z zapaleniem wielostawowym i obecnymi przeciwcia³ami anty-CCP zdecydowan¹ wiêkszoœæ (78,2%) stanowili chorzy, któ- rzy spe³niali kryteria rozpoznania RZS (wg ACR). Wynik ten potwierdza istotn¹ rolê oznaczania przeciwcia³ an- ty-CCP we wczesnej diagnostyce RZS, zw³aszcza wtedy, gdy obraz kliniczny nie jest jeszcze typowy.
Inne ni¿ RZS rozpoznania postawiono u 27 chorych (21,8%). Najczêœciej (u 12 chorych) by³o to rozpoznanie nie- zró¿nicowanego zapalenia stawów, co wynika³o z niecha- rakterystycznego dla RZS obrazu klinicznego, pomimo obecnoœci markera serologicznego tej choroby. St¹d ko- niecznoœæ dalszej oceny chorych, u których w trakcie obser- wacji mog¹ pojawiæ siê typowe objawy RZS. W kolejnych 10 przypadkach ustalono rozpoznanie innych uk³adowych chorób tkanki ³¹cznej lub uk³adowego zapalenia naczyñ.
Ból i/lub zapalenie stawów mog¹ byæ jednym z pierwszych objawów klinicznych tych chorób. U 4 chorych rozpoznano chorobê zwyrodnieniow¹ stawów, przebiegaj¹c¹ z odczy- nem zapalnym, co przy obecnoœci przeciwcia³ anty-CCP wymaga równie¿ dalszej obserwacji w kierunku RZS.
Dane z literatury wskazuj¹, ¿e przeciwcia³a anty-CCP mog¹ byæ obecne w surowicy pacjentów bardzo wczeœnie w przebiegu RZS, nawet przed pojawieniem siê objawów klinicznych choroby. Nielen i wsp. stwierdzili obecnoœæ
przeciwcia³ anty-CCP w surowicach dawców krwi nawet do 14 lat przed pierwszymi objawami RZS [8]. W innym badaniu Rantapää-Dahlqvist i wsp. wykryli w surowicach pacjentów przeciwcia³a anty-CCP 9 lat przed pierwszymi objawami, a ich miano ros³o w miarê zbli¿ania siê do okresu klinicznej manifestacji choroby [9].
W
Wyynniikk oozznnaacczzeenniiaa 2200––8800 <<8800 RRaazzeemm R
RUU//mmll RRUU//mmll
liczba pacjentów 23 101 124
œrednia wieku 45,9 56,3 51,1
kobiety 87% 83,2% 85,1%
mê¿czyŸni 13% 16,8% 14,9%
T
Taabbeellaa II.. Charakterystyka kliniczna analizowa- nych pacjentów anty-CCP dodatnich >20 RU/ml T
Taabbllee II.. Clinical characteristics of patients with a CCP >20 RU/ml
R
Roozzppoozznnaanniiee AAnnttyy--CCCCPP ((++)) AAnnttyy--CCCCPP ((++)) RRaazzeemm ((>>8800 RRUU//mmll)) ((>>8800 RRUU//mmll))
liczba 23 101 124
diagnozowanych chorych
RZS 19 (82,7%) 78 (77,2%) 97 (78,2%)
uk³adowe choroby tkanki ³¹cznej:
TRU 1 (4,3%) 2 (2,0%) 3 (2,4%)
TU 0 1 (1,0%) 1 (0,8%)
pZS 0 1 (1,0%) 1 (0,8%)
NChT£ 1 (4,3%) 3 (3,0%) 4 (3,2%)
uk³adowe 0 1 (1,0%) 1 (0,8%)
zapalenie naczyñ
przewlek³e zapalenia stawów:
£ZS 0 1 (1,0%) 1 (0,8%)
niezró¿nicowane 0 12 (11,9%) 12 (9,7%) zapalenie stawów
ChZ 2 (8,7%) 2 (2,0%) 4 (3,2%)
T
Taabbeellaa IIII.. Ostateczne rozpoznanie ustalone u chorych z obecnymi przeciwcia³ami anty-CCP T
Taabbllee IIII.. Final diagnosis in patients with anti CCP antibodies >20 RU/ml
TRU – toczeñ rumieniowaty uk³adowy; TU – twardzina uk³adowa; pZS – pier- wotny zespó³ Sjögrena; NChT£ – niezró¿nicowana choroba tkanki ³¹cznej;
£ZS – ³uszczycowe zapalenie stawów; ChZ – choroba zwyrodnieniowa stawów
Reumatologia 2005; 43/6
Wed³ug danych z piœmiennictwa obecnoœæ przeciw- cia³ anty-CCP w innych ni¿ RZS chorobach reumatycz- nych obserwuje siê w niewielkim odsetku. Lee i Schur obserwowali wystêpowanie przeciwcia³ anty-CCP u cho- rych z TRU (1/39 chorych), £ZS (2/21 chorych), innymi za- paleniami stawów (3/26 chorych) [13]. Bior¹c pod uwagê niski odsetek wyników fa³szywie dodatnich, autorzy ci podkreœlali znaczenie badania przeciwcia³ anty-CCP w diagnostyce ró¿nicowej zapaleñ stawów. Sugerowali te¿ jednoczasowe oznaczanie przeciwcia³: czynnika reu- matoidalnego i anty-CCP, co zwiêksza czu³oœæ diagnozy RZS i prognozuje rozwój nad¿erkowej postaci choroby.
Sauerland i wsp., badaj¹c 700 pacjentów, zanotowali wyniki fa³szywie dodatnie na obecnoœæ przeciwcia³ anty- CCP u chorych na TRU (12,7%), pZS (3,3%) oraz w grupie kontrolnej z przewlek³ym zapaleniem w¹troby (1,3%) [14]. Gottenberg i wsp. stwierdzili obecnoœæ przeciwcia³ anty-CCP u 7,5% chorych w 134-osobowej grupie pacjen- tów z pZS, którzy nie spe³niali kryteriów diagnostycz- nych RZS. Natomiast u chorych na RZS przeciwcia³a te wystêpowa³y z czêstoœci¹ 68,9% [15]. Autorzy ci sugero- wali, ¿e pacjenci, u których s¹ obecne przeciwcia³a anty- CCP, mog¹ byæ predysponowani do rozwoju RZS, tym bardziej ¿e udowodniono pojawienie siê tych przeciwcia³ na wiele lat przed rozwojem objawów klinicznych choro- by. Dlatego chorzy anty-CCP(+) wymagaj¹ okresowej oceny klinicznej i radiologicznej w celu stwierdzenia ewentualnej ewolucji choroby w kierunku RZS [15].
Podkreœla siê równie¿, ¿e obecnoœæ przeciwcia³ an- ty-CCP pozwala na ró¿nicowanie RZS i zapaleñ wielo- stawowych przypominaj¹cych RZS, nawet w przypad- kach z obecnym czynnikiem reumatoidalnym [5, 16].
U znacz¹cej czêœci pacjentów z przewlek³¹ infekcj¹ wi- rusem HCV wystêpuj¹ objawy symetrycznego zapale- nia wielu stawów, bardzo przypominaj¹cego obraz kli- niczny RZS, dodatkowo z dodatnim wynikiem badania czynnika reumatoidalnego. Bombardieri i wsp. badali grupê chorych na RZS oraz z przewlek³¹ infekcj¹ wiru- sem HCV z artropati¹ i bez objawów zapalenia stawów.
Stwierdzili obecnoœæ przeciwcia³ anty-CCP u 77% cho- rych na RZS, a nie stwierdzili u chorych z infekcj¹ HCV.
W tej samej grupie chorych czynnik reumatoidalny by³ obecny u 90% chorych na RZS, 37,5% chorych z artro- pati¹ w przebiegu infekcji HCV oraz u 9,7% chorych z infekcj¹ HCV bez objawów stawowych [16].
Wnioski
Obecnoœæ przeciwcia³ anty-CCP potwierdza rozpo- znanie RZS u wiêkszoœci chorych leczonych z powodu zapalenia wielostawowego. Czêœæ pacjentów z niety- powym obrazem klinicznym zapalenia stawów wyma- ga dalszej obserwacji, ze wzglêdu na mo¿liwoœæ roz- woju RZS przy obecnych przeciwcia³ach anty-CCP.
P
Piiœœmmiieennnniiccttwwoo
1. Arnett FC, Edworthy SM, Bloch DA, et al. The American Rheu- matism Association 1987 revised criteria for the classification of rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 1979; 31: 315-24.
2. Van Gaalen FA, Linn-Rasker SP, Van Venrooij WJ, et al. Auto- antibodies to cyclic citrullinated peptides predict progression to rheumatoid arthritis in patients with undifferentiated arth- ritis. Arthritis Rheum 2004; 50: 709-15.
3. Goldbach-Mansky R, Lee J, McCoy A, et al. Rheumatoid arthri- tis associated autoantibodies in patients with synovitis of re- cent onset. Arthritis Res 2000; 2: 236-43.
4 . Meyer O, Labarre C, Dougados M, et al. Anticitrullinated pro- tein/peptide antibody assays in early rheumatoid arthritis for predicting five year radiographic damage. Ann Rheum Dis 2003; 62: 120-26.
5. Nijenhuis S, Zendman AJ, Vossenaar E, et al. Autoantibodies to citrullinated proteins in rheumatoid arthritis: clinical per- formance and biochemical aspects of an RA-specific marker.
Cin Chim Acta 2004; 350: 17-34.
6. Garcia-Berrocal B, González C, Pérez M, et al. Anti-cyclic citrul- linated peptide autoantibodies in IgM rheumatoid factor-po- sitive patients. Clin Chim Acta 2005; 354: 123-30
7. Szmyrka-Kaczmarek M, Dziemianko I, Szechiñski J. Anti-citrulli- ne antibodies in rheumatoid arthritis; diagnostic and prognostic values [Polish]. Pol Archiwum Med Wew 2003; 110, 2: 915-20.
8. Nielen MM, Van Schaardenburg D, Reesink HW. Specific anti- bodies precede the symptoms of rheumatoid arthritis: a stu- dy of serial measurements in blood donors. Arthritis Rheum 2004; 50: 380-5.
9. Rantapää-Dahlqvist S, De Jong BA, Berglin E, et al. Antibodies against cyclic citrullinated peptide and IgA rheumatoid factor predict the development of rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 2003; 48: 2741-9.
10. Van Gaalen FA, Linn-Rasker SP, Van Venrooij WJ, et al. Auto- antibodies to cyclic citrullinated peptides predict progression to rheumatoid arthritis in patients with undifferentiated ar- thritis. Arthritis Rheum 2004; 50: 709-15.
11. Jansen AL, van der Horst-Bruinsma IE, van Schaardenburg D, et al. Rheumatoid factor and antibodies to cyclic citrullinated peptide differentiate rheumatoid arthritis from undifferentia- ted polyarthritis in patients with early arthritis. J Rheumatol 2002; 29: 2074-6.
12. Forslind K, Ahlmen M, Eberhardt K, et al. Prediction of radio- logical outcome in early rheumatoid arthritis in clinical prac- tice: role of antibodies to citrullinated peptides (anti-CCP).
Ann Rheum Dis 2004; 63: 1090-5.
13. Lee DM, Schur PH. Clinical utility of the anti-CCP assay in pa- tients with rheumatic diseases. Ann Rheum Dis 2003; 62: 870-74.
14. Sauerland U, Becker H, Seidel M, et al. Clinical utility of anti- CCP assay: experience with 700 patients. Ann N Y Acad Sci 2005; 1050: 314-8.
15. Gottenberg JE, Mignot S, Nicaise-Rolland P, et al. Prevalence of anti-cyclic citrullinated peptide and anti- keratin antibo- dies in patients with primary Sjögren’s syndrome. Ann Rheum Dis 2005; 64: 114-7.
16. Bombardieri M, Alessandri C, Labbadia G, et al. Role of anti- -cyclic citrullinated peptide antibodies in discriminating pa- tients with rheumatoid arthritis from patients with chronic hepatitis C infection-associated polyarthritis involvement. Ar- thritis Res Ther 2004; 6: R137-R141.
Arkadiusz Koszarny, Maria Majdan, Maria Kozio³-Montewka, Bo¿ena Targoñska-Stêpniak, Justyna NiedŸwiadek
322
