Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na lata 2014-2050
Według ustaleń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przyjmuje się podział na:
• fazę wieku starszego od 60 do 74 lat,
• fazę wieku starego od 75 do 90 lat,
• fazę głębokiej starości – ponad 90 lat Przebieg procesu starzenia:
starzenie zwyczajne (naturalne) – proces starzenia zachodzący bez współistnienia chorób. Przebiega z widocznymi i odczuwalnymi stratami, deficytami, bez widocznej patologii:
• zmniejszenie aktywności biologicznej komórek,
• spowolnienie procesów regeneracyjnych,
• spadek zdolności adaptacyjnych i odporności na stres.
starzenie pozytywne (succesfull aging) – przebieg procesu starzenia wolniejszy od spodziewanego, najbardziej optymalny z możliwych przebiegów starzenia:
• wolny od patologii,
• kształtowany pozytywnie przez uwarunkowania zewnętrzne,
• minimalnych deficytach fizjologicznych, psychologicznych i społecznych przypisywanych wiekowi chronologicznemu.
starzenie patologiczne (niepomyślne) – proces starzenia, któremu towarzyszą choroby. Wyraża się w wyraźnym spadku funkcji narządowych w wyniku nakładających się chorób, które w konsekwencji prowadzą do przedwczesnej śmierci.
Demograficzne aspekty starzenia się
Starzenie się ludności oznacza – zgodnie ze stosowaną w demografii definicją – zwiększanie odsetka osób starszych przy jednoczesnym zmniejszaniu odsetka dzieci. Istnieje wiele miar i klasyfikacji stopnia zaawansowania starzenia populacji takich, jak struktura ludności w podziale na biologiczne grupy wieku, udział ludności w wieku 65 lat i więcej w populacji ogółem czy mediana wieku ludności. Relacje ilościowe między podstawowymi grupami wieku ludności (0-14 lat – „dzieci”, 15-64 lat – „dorośli”, 65 lat i więcej – „starsi”) pozwalają określić istniejące w społeczeństwie relacje międzypokoleniowe oraz ocenić poziom starości demograficznej.
Mediana wieku ludności – miara określająca najmniejszy wiek, którego nie osiągnęła połowa roczników badanego społeczeństwa, a która została przekroczona przez drugą połowę. Mediana w Polsce wynosiła np. 37,3 w 2007, 41,4 w 2020. Ponad 22% proc. całej populacji Polski stanowią ludzie po 60. roku życia. W 2050 roku będzie to już ponad 40%.
O „starości demograficznej społeczeństwa” (wg ONZ) mówimy, gdy w populacji jest co najmniej 7%
ludzi w wieku powyżej 65 lat. W Polsce ten próg został przekroczony. Wg GUS w roku 2010 było u nas 5,1 mln osób w wieku powyżej 65 lat – to niemal 14% społeczeństwa.
W 38,5 milionowej Polsce w końcu 2014 r. 8,5 mln osób miało 60 lat i więcej. To ponad 22% całej populacji. W 2050 r. ludzi po sześćdziesiątce ma być ponad 40%.
Z opracowanej w 2014 r. prognozy GUS wynika, że do 2050 r. ubędzie ponad 4,5 mln Polaków, natomiast wzrośnie zarówno liczba jak i odsetek osób w wieku ponad 60 lat. Urząd szacuje, że w 2025 r. po 60r.ż. będzie ponad 10 mln. osób, czyli prawie 28% wszystkich, w 2035 r. już 11,4 mln (32% w 2050 r. - ich udział wzrośnie do ponad 40% (13,7 mln)
Od 1989 r. udział osób w wieku co najmniej 60 lat w ogólnej populacji wzrósł o 7,5 punktu
procentowego - z 14,7% w 1989 r. do 22,2% w 2014 r. W tym samym czasie - odsetek dzieci i młodzieży zmniejszył się o ponad 12 p.proc. – z prawie 30% do 18%.
W końcu 2014 r. osoby po sześćdziesiątce stanowiły prawie jedną czwartą mieszkańców miast, na wsiach było ich zdecydowanie mniej; niespełna 20% mieszkańców.
Według GUS liczba ludzi po 60r.ż. będzie bardzo dynamicznie rosnąć dlatego, że wiek ten osiągną osoby urodzone w drugiej połowie lat 50. ub. wieku, czyli najliczniejsze roczniki w całym okresie powojennym.
Np. osób urodzonych w 1956 r. jest obecnie ok. 580 tys. i to właśnie w 2016 roku przekroczyły 60 lat.
Równie licznymi rocznikami są urodzeni w latach 60. ub. wieku (obecnie roczniki te liczą po ok. 530-480 tys. osób.) Tymczasem - jak podaje GUS - w ostatnich latach rodzi się mniej niż 400 tys. dzieci rocznie.
Wśród osób w starszym wieku pod koniec 2014 r. najliczniejszą grupę - prawie jedną trzecią stanowiły osoby 60-64-letnie. Z danych GUS wynika, że w ciągu 25 lat – ich liczebność wzrosła o blisko połowę.
Jednak najwyższe tempo przyrostu dotyczyło osób w wieku co najmniej 80 lat, ich udział w ogólnej liczbie ludności Polski choć niewielki, ale podwoił się – z niespełna 2% w 1989 r. do 4% w 2014 r. w końcu 2014 r. ludzi liczących ≥ 80 lat było w Polsce ponad 1,5mln.
Wśród ludzi starszych większość stanowią kobiety (59%) - na 100 mężczyzn przypada ich 143 (dla całej ludności Polski wskaźnik feminizacji wynosi 107). Rosnący wraz z wiekiem udział kobiet w populacji jest konsekwencją nadumieralności mężczyzn i zróżnicowania parametrów trwania życia – kobiety osiągające wiek 60 lat mają przed sobą o ponad 5 lat więcej dalszego trwania życia niż mężczyźni.
Przewaga kobiet wzrasta wraz z wiekiem, np. w grupie 60-64 lata kobiety stanowią 54% zbiorowości i współczynnik feminizacji wynosi 125, a wśród osób co najmniej 80-letnich już 70% to kobiety i na 100 mężczyzn przypada ich 228.
Z prognozy do 2050 r. wynika, że w tej perspektywie wystąpi znaczne zmniejszenie liczby dzieci (w wieku 0-14 lat) i osób dorosłych (w wieku 15-59), natomiast zwiększy się liczba i udział osób w wieku co najmniej 60 lat. GUS spodziewa się, że do 2050 r. wzrośnie odsetek ludzi > 60r.ż. o prawie 19 p. proc. (w miastach o 19,3 p.proc. oraz o 18,7 na wsi). W rezultacie udział osób starszych w populacji mieszkańców Polski zwiększy się z 21,5% w 2013 r. (8,3 mln) do 40,4% (13,7 mln) w 2050 r.
Liczebność tej zbiorowości zwiększy się w skali kraju o 5,4 mln w 2050 r., ale znaczący wzrost liczby osób starszych wystąpi już w pierwszych latach prognozy, ponieważ populację ludzi starszych będą zasilały bardzo liczne roczniki wyżu urodzeń z lat 50 i 60-tych ub. wieku. Przebieg zmian liczebności subpopulacji w wieku 60 lat i więcej pokrywa się z występowaniem wyżów i niżów urodzeń notowanych w drugiej połowie ubiegłego stulecia.
Po 2020 r. dynamika spadnie aż do roku 2030, po czym znów nastąpi zwiększenie liczby ludzi starszych, bo w wiek starości wejdą roczniki 1975-1985. W 2050 r. liczba osób w wieku 60 lat i więcej będzie stanowiła 165,2 proc zasobów z 2013 r. w miastach 148,3 % i 196,5 % – na terenach wiejskich.
Konsekwencje starzenia się struktury populacji
Starzenie populacji znajdzie odzwierciedlenie w zmianach struktury ludności według funkcjonalnych grup wieku. Przewiduje się:
niekorzystne zmiany w populacji kobiet w wieku prokreacyjnym,
niekorzystne zmiany w grupie dzieci i młodzieży w wieku do 24 lat,
niekorzystne zmiany w podziale na ekonomiczne grupy wieku
– zmniejszenie potencjalnych zasobów pracy, wzrost liczby ludności w wieku emerytalnym.
W prognozowanym okresie populacja kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat) zmniejszy się z 9,3 mln w 2013 r. do 5,8 mln w 2050 r. W 2013 r. kobiety w wieku 15-49 lat stanowiły zarówno w miastach jak i na wsi około 24% populacji, w końcu okresu prognozy będzie to jedynie 17%. Jednocześnie będziemy obserwować niekorzystne zmiany relacji pomiędzy udziałami poszczególnych grup wieku
prokreacyjnego kobiet, powodujące zaawansowanie procesu starzenia się potencjalnych matek.
Przewidywane, niesprzyjające zmiany w liczbie i strukturze zbiorowości kobiet będą przyczyną trwałego spadku liczby urodzeń do 2050 r., co przyniesie w następstwie zmniejszenie populacji dzieci i młodzieży w wieku do 24 lat.
W liczbach bezwzględnych – do 2050r. zbiorowość dzieci i młodzieży skurczy się o około 3,5 mln.
Najlepiej proces zmian obrazuje odniesienie wartości w końcu horyzontu prognozy do wejściowego 2013r. W 2050 r. osoby w wieku 0-24 lata będą stanowiły 67% zasobów z roku bazowego. W miastach relatywne ubytki będą większe niż na wsi; w końcu okresu prognozy wielkość populacji mieszkańców miast w wieku do 24 lat będzie stanowiła 64% zasobu z 2013 r., a na wsi – 71%. Nastąpią istotne zmiany liczebności poszczególnych grup wieku według klasyfikacji uwzględniającej różne etapy edukacji, szczególnie w grupie dzieci w wieku przedszkolnym oraz potencjalnych studentów.
W ujęciu według ekonomicznych grup wieku wszystkie spodziewane kierunki zmian wielkości i udziału poszczególnych zbiorowości (w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym oraz poprodukcyjnym) są zbliżone do wcześniej opisanych zjawisk, występujących dla biologicznych grup wieku (0-14, 15-64, 65 lat i więcej). Na przewidywane zmiany wielkości i struktury populacji osób w wieku produkcyjnym niemobilnym i poprodukcyjnym (45 i więcej lat) bardzo silnie oddziałuje występowanie wyżów i niżów demograficznych w przeszłości.
W prognozowanym okresie spodziewany jest pokaźny, ciągły ubytek ludności w wieku
przedprodukcyjnym – o ponad 2 mln. Zmiany te nie są równomiernie rozłożone w czasie: w ciągu 15 lat – między rokiem 2025 a 2040 liczba osób w wieku 0-17 lat zmniejszy się o ponad 1,2 mln, natomiast w ciągu pierwszej i ostatniej dekady objętej prognozą ubytek będzie zdecydowanie mniejszy.
Podobne tendencje można zaobserwować w kształtowaniu się liczebności populacji w wieku
produkcyjnym mobilnym (tj. w grupie 18-44 lata). Do 2050 r., spodziewany jest spadek wielkości tej populacji o 6 milionów, w tym o 4,1 mln w miastach, przy czym zmiany przybiorą na sile w latach 2020- 2035. Wśród ludności w wieku produkcyjnym niemobilnym w kolejnych okresach będą występowały zmiany rozmiaru populacji w obu kierunkach – przyrost lub ubytek. Liczba osób w wieku niemobilnym będzie wzrastała aż do 2035-2040 r. Na obszarach miejskich ta grupa ludności osiągnie maksymalne rozmiary już około 2035 r. (6,9 mln), a w późniejszych latach jej wielkość zmniejszy się do 5,3 mln. Na wsi liczba osób w wieku produkcyjnym niemobilnym będzie największa w 2040 r. (5,1 mln).
Zmiany rozmiarów populacji w wieku uprawniającym do emerytury
Zmiany wielkości grupy osób w wieku emerytalnym w największym stopniu są „obciążone” falowaniem wynikającym z występowania w II połowie ubiegłego stulecia okresów wysokich urodzeń, a następnie ich spadku. Do 2030 r. liczba osób w wieku poprodukcyjnym w miastach (według przepisów nowej ustawy emerytalnej) zwiększy się do 5,3 mln. W następnych latach – do 2040 r. oczekiwany jest niewielki ubytek (o ok. 300 tys.), zaś ostatnie dziesięciolecie zaznaczy się wzrostem liczebności tej zbiorowości (do 5,9 mln). Na obszarach wiejskich w latach objętych prognozą będzie występował systematyczny wzrost liczebności tej grupy z 2,4 mln w 2013 r. do 4,1 mln w 2050 r. Ogółem liczba ludności w wieku emerytalnym w Polsce wzrośnie z około 7 mln w 2013r. do blisko 10 mln w 2050r.
Przyczyny starzenia się społeczeństwa
• Wzrost gospodarczy, poprawa jakości życia społeczeństw
• Poprawa warunków higieniczno-zdrowotnych, postęp w medycynie i technologii medycznej
• Wydłużenie przeciętnego trwania życia jednostek, spadek umieralności
• Emancypacja, skolaryzacja, praca zawodowa, awans społeczny kobiet
• Zmiana modelu rodziny: zanikanie rodziny tradycyjnej, wielodzietnej na rzecz rodziny nuklearnej, małej, dwupokoleniowej
• Brak prostej zastępowalności pokoleń - zerowy bądź ujemny przyrost naturalny Drugie przejście demograficzne – zmiany:
1) płodności - spadek dzietności, brak zastępowalności pokoleń,
2) preferencja związków niesformalizowanych, alternatywne wzory życia rodzinnego, 3) spadek umieralności, wydłużanie się trwania życia,
4) nasilenie migracji,
5) aspiracje edukacyjne jednostek,
6) dbałość o wysoki poziom życia wyznaczają zmianę struktury demograficznej: zmniejsza się liczba dzieci i młodzieży, przyrasta odsetek osób starszych.
Sytuacja ekonomiczna
Ubóstwo emerytów jest zjawiskiem mniej dotkliwym niż bieda rodzin wielodzietnych, bezrobotnych.
Sytuacja ekonomiczna obecnego pokolenia osób starszych jest relatywnie korzystna, w porównaniu ze stanem w minionych dekadach. Dowodzi tego fakt, że ludzie starzy stanowią kilka procent ogółu osób znajdujących się w sytuacji trwałego ubóstwa. Mając uprawnienia do stałego źródła utrzymania (emerytury, renty, zasiłki pielęgnacyjne), są w lepszej sytuacji ekonomicznej niż inne grupy wiekowe bądź społeczne. Najstarsi Polacy są grupą o szczególnych cechach:
• Silne sfeminizowanie – we wszystkich przedziałach wiekowych wyraźnie zauważalna jest liczebna przewaga kobiet. Wynika to z tzw. nadumieralności mężczyzn oraz dłuższego życia kobiet: na 100 mężczyzn w wieku 60 - 64 lata przypadają 122 kobiety w tym samym wieku, natomiast na 100 stulatków – 372 seniorki
• Wyraźnie wyodrębniająca się subpopulacja „starych starych” (wzrastający odsetek osób po 75. r. ż.) – podwójne starzenie się
• Dostrzegalna niepełnosprawność (deficyty zdrowotne, wielochorobowość, zwłaszcza po 75. r. ż.)
• Niski (jednak rosnący) wskaźnik wykształcenia (skolaryzacji), zwłaszcza kobiet
• Wysoki stopień bezradności technologicznej (na 11 mln osób w wieku „50+”, stanowiących 29%
polskiego społeczeństwa, tylko 3,7% korzysta z Internetu)
• Przewaga gospodarstw jednopokoleniowych, jednoosobowych (singularyzacja) i dwuosobowych
• Subiektywnie skromne zasoby finansowe. Posiadając stałe źródło dochodów, znajdują się w relatywnie zadowalającej sytuacji materialnej
• Poczucie marginalizacji społecznej.
Wskaźniki demograficzne
Współczynnik dzietności (płodności całkowitej) – współczynnik określający przeciętną liczbę dzieci, które urodziłaby kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat), przy założeniu, że w
poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną wśród kobiet w badanym roku. Przyjmuje się, iż współczynnik dzietności między 2,10 a 2,15 jest wartością zapewniającą prostą zastępowalność pokoleń.
Rozrodczość – zdolność populacji do wzrostu jej liczebności drogą rozrodu. Nie jest wielkością stałą i zależy od wielkości oraz składu populacji, oddziaływań między osobnikami i od warunków środowiska.
Płodność – zdolność zwierząt do rozrodu (u samców ssaków – zdolność do wytwarzania plemników, przeniesienia nasienia do dróg rodnych samicy; u samic ssaków – zdolność do wytwarzania komórek jajowych, zachodzenia w ciążę, donoszenia płodu i opieki nad potomstwem). U ludzi to zdolność do poczęcia istoty ludzkiej. Aktywizacja płodności następuje wraz z uaktywnieniem się czynności hormonalnych układu płciowego. Wykształcają się wtedy odmienne cechy budowy ciała, a także własności, umożliwiające współżycie seksualne.
Umieralność, współczynnik umieralności (ang. mortality rate) – w demografii liczba zgonów w stosunku do liczby mieszkańców. W epidemiologii umieralność definiuje się jako liczbę zgonów na x osób (najczęściej 100 tys.) wśród ogółu obserwowanej populacji, w określonej jednostce czasu.
Surowy współczynnik umieralności = liczba zgonów w określonym czasie / średnia liczba ludności w tym okresie.
Współczynnik umieralności niemowląt – liczba zgonów niemowląt w stosunku do 1000 żywo urodzonych. Wyróżnia się umieralność wczesną niemowląt (do 27. dnia życia) oraz późną (między 28.
dniem a 11. miesiącem).
Chorobowość (ang. prevalence), a dokładniej współczynnik chorobowości (ang. prevalence rate) – liczba chorych w danej chwili na konkretną chorobę w określonej grupie mieszkańców (np. na 100 tys.
mieszkańców). Współczynnik ten obejmuje zarówno osoby chorujące już wcześniej, jak i nowo stwierdzone przypadki (zapadalność).
Zapadalność, potocznie zachorowalność – liczba nowo zarejestrowanych przypadków danej choroby w przedziale czasu (zwykle roku) na sto tysięcy osób badanej populacji. Jeśli zapadalność i chorobowość utrzymują się na stałym poziomie, występuje zależność: chorobowość = zapadalność × średni czas trwania choroby.
Wskaźnik (indeks) śmiertelności (ang. mortality rate, death rate, fatality rate) jest to częstość zjawisk śmierci osobników określonej populacji zanotowana na określonym obszarze w określonym przedziale czasowym.
W epidemiologii śmiertelność definiuje się jako iloraz liczby zgonów spowodowanych daną chorobą i liczby chorych na tę chorobę.
