Filozofia i nauka w średniowieczu
Zawartość zasobu: obraz "Filozofia przedstawiająca siedem sztuk wyzwolonych Boecjuszowi";
informacja o niesprawiedliwym określeniu "mroki średniowiecza"; polecenie przypomnienia wiadomości na temat filozofii antyku.
Zawartość: obraz Sandro Botticelli "Św. Augustyn w celi"; biogram Sw. Augustyna i informacje o jego poglądach (augustianizm, iluminacja); Święty Augustyn Wyznania ,Księga siódma i cztery polecenia związane z rozumieniem tekstu; ciekawostka "Wyznania" jako pierwsza europejska autobiografia;
Zawartość: obraz Bartolomé Esteban Murillo "Święty Tomasz z Akwinu" opatrzony pytaniem, dlaczego malarz wyposażył św. Tomasza w atrybuty widoczne na obrazie; biogram i poglądy św. Tomasza; tekst Leszka Kołakowskiego "Święty Tomasz z Akwinu" opatrzony trzema poleceniami związanymi z rozumieniem tekstu ( w tym polecenie porównania poglądów św.
Tomasza i św. Augustyna).
Zawartość: informacje o sztukach wyzwolonych i ich podziale; ilustracja Herrada von Landsberga "Siedem sztuk wyzwolonych" wraz z poleceniem zidentyfikowania na ilustracji każdej z siedmiu sztuk wyzwolonych; dwa polecenia otwarte; mapa: Uniwersytety w Europie do końca XV wieku.
Zawartość: średniowieczna iluminacja ukazująca trzy stany: duchowieństwo, rycerstwo i chłopstwo; ogólne informacje o wzorcach osobowych: rycerzu, władcy, świętym.
Zawartość zasobu: dowody na istnienie Boga; Leszek Kołakowski "Święty Tomasz z Akwinu"
i polecenie udzielenia odpowiedzi na pytania zawarte we fragmencie eseju.
Zawartość: polecenie zredagowania kodeksu postępowania idealnego rycerza (dziesięć zaleceń w formie punktów); ćwiczenie interaktywne słowa klucze.
Filozofia i nauka w średniowieczu
Filozofia przedstawiająca siedem sztuk wyzwolonych Boecjuszowi Filozofia przedstawiająca siedem sztuk wyzwolonych Boecjuszowi, domena publiczna
„Mroki średniowiecza” – to niesprawiedliwe określenie dotyczy różnych aspektów życia w tej epoce. Sugeruje brak umiejętności rozumnego podejścia do świata. Czy nie było wówczas ludzi patrzących na rzeczywistość racjonalnie? Oczywiście byli, ale za swoje zadanie uznawali uzasadnianie prawd wiary.
Już wiesz
Przypomnij sobie wiadomości na temat filozofii antyku.
Święty Augustyn z Hippony
Spróbuj wyjaśnić, dlaczego Bo celli przedstawił świętego wykonującego właśnie takie zajęcia.
Sandro Bo celli, Św. Augustyn w celi, 1490–1495, tempera na drewnie, Galleria degli Uffizi, Florencja, domena publiczna
Św. Augustyn
(354–430 r. n.e.) to jeden z największych teologów średniowiecza, filozof i doktor Kościoła katolickiego, biskup Hippony. Od jego imienia pochodzi nazwa nurtu filozoficznego – augustianizm, którego główną cechą jest dualizm. Św. Augustyn uważał, że rzeczywistość składa się dwóch pierwiastków: dobra i zła, Boga i Szatana, cnoty i grzechu, jasności
i ciemności. Człowiek także jest złożony z dwóch elementów: materii i ducha. W odwiecznej walce dobra i zła, państwa Bożego i państwa Szatana ludzie powinni aktywnie opowiedzieć się po stronie tych pierwszych. Aktywny był rycerz chrześcijański, gdy walczył
z innowiercami. Typem rycerza mógł być nawet chłop, gdy walczył ze swoimi pokusami, modlił się i umartwiał.
Jeśli ludzie żyli zgodnie z przykazaniami Bożymi, mieli szansę na łaskę Stwórcy i jego iluminację, a w efekcie - na pobyt w niebie. Główne dzieła św. Augustyna to: O nauce chrześcijańskiej, O Państwie Bożym, Wyznania.
Święty Augustyn
Wyznania
Księga siódma
[...] Gdzież więc jest zło? Skąd i w jaki sposób do tego świata się wkradło? Jaki jest jego korzeń? Co jest jego nasieniem? A może zło w ogóle nie istnieje? Czemu więc boimy się i wystrzegamy tego, czego nie ma? Jeśli nasz lęk nie ma uzasadnienia, to na pewno on sam jest złem, bo bez potrzeby szarpie i dręczy nasze serce. Tym większym
“
jest złem to, że nie istnieje przedmiot lęku, a jednak się boimy. Albo więc złem jest to, czego się boimy, albo złem jest to, że się boimy. Skąd więc to zło pochodzi? Bo przecież Bóg stworzył wszystkie rzeczy,
a będąc dobry[,] stworzył je jako dobre. Będąc większym i najwyższym dobrem, stworzył te dobra mniejsze; lecz przecież wszystko –
i Stwórca, i rzeczy stworzone – wszystko jest dobre. W czym więc było zło? Czy w tym, z czego stworzył świat? Czy było coś złego
w materii, z której ład świata ukształtował? Czy pozostawił w tej samej materii coś, czego nie skierował ku dobru? Dlaczegóż by jednak tak postąpił? Czyż mamy przyjąć, że chociaż był wszechmocny, nie miał dosyć siły, aby tak przemienić całą materię i nadać jej taki kierunek, by nic złego w niej nie pozostało? A w końcu – dlaczego chciał z niej
cokolwiek tworzyć zamiast sprawić swoją wszechmocą, aby ta materia zupełnie przestała istnieć? Czy w ogóle mogła ona zaistnieć wbrew Jego woli? Jeśli zaś od wieczności istniała, to dlaczego przez te bezmiary minionego czasu pozwolił jej istnieć w takim stanie i tak późno postanowił coś z niej uczynić? [...]
Stało się też dla mnie jasne, iż rzeczy, które ulegają zepsuciu, są dobre.
Gdyby były najwyższymi dobrami, nie mogłyby ulec zepsuciu. Nie mogłyby też się zepsuć, gdyby w ogóle nie były dobre. Będąc
najwyższymi dobrami, nie byłoby w nich niczego, co można by zepsuć.
Zepsucie jest szkodą; a przecież nie byłoby szkodą, gdyby nie polegało na zmniejszeniu dobra. [...] Wszystko więc, co istnieje, jest dobre.
A owo zło, którego pochodzenie chciałem odkryć, nie jest substancją.
Gdyby bowiem było substancją, byłoby dobrem. Byłoby bowiem albo substancją niezniszczalną, czyli dobrem wysokiego rzędu, albo
substancją zniszczalną, która nie mogłaby ulec zepsuciu, gdyby nie była dobra. Pojąłem w sposób zupełnie jasny, że wszystko, co
stworzyłeś, jest dobre, i że nie ma żadnych substancji, których byś nie stworzył. A ponieważ nie uczyniłeś wszystkich rzeczy równymi, jest tak, że każda poszczególna rzecz jest dobra, a wszystkie razem są
bardzo dobre, gdyż ogół wszystkich rzeczy stworzyłeś, Boże nasz, jako
bardzo dobry.
Po przeczytaniu fragmentu siódmej księgi Wyznań św. Augustyna wykonaj polecenia:
Ćwiczenie 1.1
Przedstaw, w jaki sposób święty udowadnia, że to nie Bóg jest stwórcą zła.
Ćwiczenie 1.2
Zredaguj pięć pytań dotyczących treści przedstawionego fragmentu Wyznań.
Ćwiczenie 1.3
Wymień co najmniej cztery środki stylistyczne, którymi posłużył się św. Augustyn. Wskaż w tekście przykłady ich użycia.
Ćwiczenie 1.4
Określ nadawcę i odbiorcę przywołanego fragmentu Wyznań. Weź pod uwagę tytuł dzieła.
Ciekawostka
Wyznania (397–401 r. n.e.) św. Augustyna uważane są za pierwszą europejską autobiografię.
W dziewięciu księgach autor przedstawił swoją drogę życiową, natomiast w czterech kolejnych swoje poglądy teologiczne i filozoficzne.
Święty Tomasz z Akwinu
Wyjaśnij, dlaczego malarz wyposażył św. Tomasza w atrybuty widoczne na obrazie.
Bartolomé Esteban Murillo, Święty Tomasz z Akwinu, 1650, olej na płótnie, licencja: CC BY 3.0
Św. Tomasz z Akwinu
(ok. 1225–1274), dominikanin, teolog, doktor Kościoła katolickiego, uważany za najważniejszego filozofa średniowiecza. Poglądy Akwinaty określa się czasem jako
schrystianizowany arystotelizm. Podkreśla się w ten sposób pewne podobieństwa między filozofią tego świętego a poglądami wybitnego antycznego myśliciela Arystotelesa. Doktryna ta zakłada, że do prawdy można dojść nie tylko za sprawą Boskiej iluminacji, ale też za
pomocą rozumu. W ten sposób św. Tomasz przyczynił się do rozwoju scholastyki.
Akwinata postrzegał świat jako zhierarchizowany. Na szczycie „drabiny bytów” umieszczał Boga, poniżej anioły - jeszcze niżej - ludzi, a następnie zwierzęta - rośliny - minerały.
Szczególne znaczenie człowieka polegało na połączeniu „iskry Bożej”, czyli duszy z materią cielesną.
Rozum ludzki pozwalał filozofowi na przeprowadzenie dowodów na temat prawd wiary, więc św. Tomasz przedstawił pięć dowodów na istnienie Boga.
Najważniejszym dziełem Akwinaty jest Summa teologiczna. System filozoficzny, którego podstawą stały się poglądy św. Tomasza z Akwinu, został nazwany tomizmem.
Leszek Kołakowski
Święty Tomasz z Akwinu
Żaden z wielkich filozofów nie miał w naszych czasach tylu
wyznawców konsekwentnych i obrońców co św. Tomasz z Akwinu.
[…] Wielu jest […] takich, którzy cały korpus dzieła filozoficznego Tomasza mają za swój, a byli wśród nich ludzie prawdziwie wybitni.
Jest to w znacznej części sprawa instytucjonalna, tomizm bowiem ma
“
w Kościele rzymskim reputację doktryny, która lepiej niż jakakolwiek służy potwierdzeniu i umacnianiu intelektualnego dziedzictwa kultury katolickiej. Zakon dominikanów wkrótce po śmierci mistrza uznał jego naukę za oficjalną doktrynę swoją […], a Leon XIII, wkrótce po tym, jak na tron papieski wstąpił, w osobnej encyklice nie tylko wysławiał
pożytki filozofii w ogóle w dziele wspierania wiary, ale zalecał studia nad myślą św. Tomasza, księcia filozofów, jako główne narzędzie tego wysiłku.
[...]
Całe dzieło Tomasza jest rehabilitacją porządku naturalnego,
doczesnego, chociaż zawsze jest on podporządkowany wiecznemu, celom boskim. Wbrew tradycji Augustyńskiej człowiek nie może być zdefiniowany jako dusza, której działania nie są zależne od naszego zmysłowego kontaktu ze światem; człowiek jest bytem złożonym, dusza i ciało są składnikami naszego bytu, dusza rozumna jest formą ciała ludzkiego […] i w tej oto postaci, w duchowo‐cielesnym złożeniu, mamy pełne istnienie ludzkie. […] Jest przeto naturalne, że mamy się troszczyć o nasze życie fizyczne i dobra ziemskie, choć dobra
duchowe mają oczywiście pierwszeństwo […].
Liczne prawdy wiary przekraczają […] siły świeckiego rozumu, na przykład te, które dotyczą Trójcy Świętej. […] Podporządkowanie ich polega, po pierwsze, na kontroli negatywnej: gdy rozum, wedle
własnych reguł pracujący, dochodzi do wniosków, które objawieniu się sprzeciwiają, to świadczy to o tym, że nastąpiła omyłka, że rozum
swoich reguł nie trzymał się jak należy; jeśli funkcjonuje jak trzeba, nie oglądając się na objawienie, to z objawieniem w konflikt nie wejdzie.
Po wtóre, w hierarchii celów świecki rozum ma zawsze pamiętać
o tym, że wiedza naturalna nie jest wartością samocelową, ale
służebną; potrzebna jest, bo służy Bogu i naszym przeznaczeniom
wiecznym.
Po przeczytaniu fragmentu eseju Leszka Kołakowskiego na temat filozofii św. Tomasza odpowiedz na poniższe pytania i wykonaj polecenia.
Ćwiczenie 2.1
Przedstaw dowody na znaczenie Akwinaty jako filozofa i teologa.
Ćwiczenie 2.2
Wskaż różnice między poglądami św. Tomasza z Akwinu i św. Augustyna. Zaprezentuj je w sposób pozwalający na zapamiętanie i utrwalenie (np. nietypowa notatka, rysunek).
Ćwiczenie 2.3
Co według Akwinaty jest ważniejsze: rozum czy wiara? Czy zgadzasz się z rozumowaniem autora Summy teologicznej? Uzasadnij odpowiedź.
Siedem sztuk wyzwolonych
Filozofia wchodziła w skład tzw. siedmiu sztuk wyzwolonych (łac. septem artes liberales).
Były to dyscypliny wiedzy, które bazowały na sile umysłu i stanowiły podstawę wykształcenia w średniowieczu. Kurs artes liberales rozpoczynało się zazwyczaj w siódmym roku życia i trwał on ok. siedmiu lat. Był konieczny, by móc studiować prawo, medycynę albo teologię.
Sztuki wyzwolone zwano też siedmioma drogami do mądrości. Podzielono je na dwie grupy:
trivium (trzy drogi) i quadrivium (cztery drogi).
Trivium Quadrivium
gramatyka retoryka dialektyka
arytmetyka geometria astronomia muzyka
Postaraj się zidentyfikować na ilustracji każdą z siedmiu sztuk wyzwolonych. Jakie atrybuty zostały im przypisane?
Herrad von Landsberg, Siedem sztuk wyzwolonych, ok. 1118, licencja: CC 0
Ćwiczenie 3
Dominującą cechą średniowiecza był teocentryzm. Zastanów się, jak każda z siedmiu nauk wyzwolonych mogła pomóc w poznawaniu Boga. Jeśli zadanie sprawia ci trudności, poszukaj w dowolnym źródle, co było przedmiotem poszczególnych dyscyplin wiedzy i w jaki sposób pozwalały one wypełniać zasady teocentryzmu.
retoryka:
dialektyka:
arytmetyka:
geometria:
astronomia:
muzyka:
Ćwiczenie 4
Mając świadomość wszelkich różnic między filozofią antyku i średniowiecza, spróbuj poszukać przynajmniej jednego podobieństwa. Uzasadnij swoje spostrzeżenie.
Uzupełnij
Uniwersytety w Europie do końca XV wieku Krys an Chariza i zespół, mapa,
Wzorce osobowe średniowiecza
Średniowieczna iluminacja ukazująca trzy stany: duchowieństwo, rycerstwo i chłopstwo XIII wiek, domena publiczna
Wiedzę zdobywano nie tylko w szkołach czy na uniwersytetach. Funkcje dydaktyczne pełniły też literatura i sztuka: przekazywały m.in. wzorce osobowe.
Trzy wzorce osobowe średniowiecza kierowano do trzech różnych grup społecznych:
wzorzec władcy przeznaczony był dla cesarzy, królów, książąt; wzorzec rycerza znajdował odbiorcę w wojownikach; wzorzec świętego miał największą liczbę adresatów.
Choć w pierwszych wiekach chrześcijaństwa świętymi zostawali przede wszystkim przedstawiciele wyższych warstw społecznych, to z czasem (zwłaszcza od X wieku) na ołtarze wynoszono też ludzi nienależących do elit.
Jaki miał być władca? Przede wszystkim: wierny Bogu i chrześcijaństwu, odważny (brał przecież udział w bitwach) i sprawiedliwy (co nie jest równoznaczne z łaskawym, dobrotliwym). Za idealny wzorzec uznawano np. cesarza Karola Wielkiego.
Jaki miał być rycerz? Wierny Bogu, władcy, damie serca, i słowu, a także silny (zbroja ważyła sporo kilogramów) oraz hojny. Za taki wzorzec uznawano np. Zawiszę Czarnego.
Jaki miał być święty? Wierny Bogu i poszukujący drogi do niego. Dróg natomiast było kilka:
męczeństwo (np. św. Katarzyna Aleksandryjska), asceza (np. św. Aleksy) albo nauczanie o Bogu (np. św. Tomasz z Akwinu).
Teksty do wyboru
Dla zainteresowanych
Oto dowody św. Tomasza (nazywał je drogami) na istnienie Boga:
1. Skoro istnieje ruch, to musi też istnieć pierwszy poruszyciel – Bóg.
2. Skoro każda rzecz ma swą przyczynę, musi być też pierwsza przyczyna sprawcza – Bóg.
3. Skoro w świecie istnieją tzw. byty przygodne (które pojawiają się i przemijają), musi również istnieć byt konieczny – Bóg.
4. Skoro rzeczy wykazują różny stopień doskonałości, to musi istnieć byt w pełni doskonały – Bóg.
5. Skoro celowe działanie jest równoznaczne z działaniem rozumnym, to ład kosmosu (i wszystkich istniejących w nim innych bytów) oznacza, że ktoś musi tym światem kierować – robi to Bóg.
Ćwiczenie 5
Przeczytaj kolejny fragment eseju Leszka Kołakowskiego. Odpowiedz na zadane w nim pytania.
Zadaniowo
Ćwiczenie 6
Zredaguj w formie punktów kodeks postępowania idealnego rycerza. Sformułuj 10 zaleceń.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
