Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów – co zawiera, na jakich zasadach się opiera,
dla kogo jest przeznaczony?
∗Jerzy Bartmiński
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów – którego kolejny tom poświęcony pracy oddajemy w ręce Czytelników – jest próbą paralelnego opisania świata wartości słowiańskich na szerszym tle porównawczym. Tytuł Leksykonu jest poniekąd umowny, bo chodzi o wartości podzielane nie tylko przez poszczególne narody słowiańskie, ale też przez ich bliższych i dalszych (niekiedy bardzo dalekich) sąsiadów.
Wartości stanowią rdzeń każdej kultury, a ich rozpoznanie i określenie stosunku do nich jest warunkiem definiowania własnej tożsamości zarówno przez poszczególne jednostki, jak całe zbiorowości. Problem wartości rodzi jednak wiele pytań: Co jest wartością i dla kogo? Czy istnieje kanon wartości uniwersalnych? Kanon wartości ważnych i konstytutywnych dla kultury europejskiej (z nasuwającymi się pojęciami wolności i równości, godności, praw człowieka)? Wartości ważnych dla kultur narodowych, jak ojczyzna, patriotyzm, demokracja i tolerancja – ale czy dla wszystkich kultur naro- dowych jednakowo? Konceptualizowane są wartości bytowe: życie, zdrowie, praca, kariera, pieniądze – ale czy niezależnie od czasu i szerokości geo- graficznej? W jakim stopniu w dzisiejszym świecie pozostają wciąż istotne pojęcia rodziny, małżeństwa, dziecka? Promotorka badań aksjologicznych w lingwistyce polskiej, Jadwiga Puzynina, zwraca uwagę na to, że wartości
„docierają do nas jako treści wyrażeń należących do języka” i w związku z tym mogą łatwo podlegać manipulacjom1. Nasz Leksykon powinien pomóc w zapobieganiu manipulacjom znaczeniami nazw wartości.
∗Przedruk z nieznacznymi modyfikacjami tekstu publikowanego w tomie Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, t. 1, Dom, red. J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywicka, Lublin 2015, s. 7–13.
1 Jadwiga Puzynina, Kłopoty z nazwami wartości (i wartościami), „Etnolingwistyka”
26, 2014, s. 7.
Zespół autorski skupił uwagę na kilku wartościach wybranych z dużego ich zespołu, licząc się z realnymi możliwościami wykonawczymi, limitowanymi przez środki uzyskane na ograniczony czas2. Wybrano na początek pięć haseł:
dom i Europę, bo niezależnie od politycznych i aksjologicznych wyborów mówimy o Europie jako „wspólnym domu”, w którym mieszkamy i w którym chcielibyśmy czuć się „u siebie”; pracę, bo zwłaszcza w dobie szerzącego się bezrobocia stanowi ona przedmiot szczególnego zainteresowania; wolność, bo jest sztandarową wartością naszej części świata; honor, bo sięga źródeł kultury europejskiej, antycznej Grecji, a bliska mu godność została wpisana do Powszechnej deklaracji praw człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1948 roku. We wszystkich przypadkach wydało się rzeczą interesującą sprawdzić, w jakim stopniu pojęcia te są podobnie, a w jakim specyficznie pojmowane w ramach poszczególnych kultur narodowych. Myślą przewodnią Leksykonu jest szukanie „ jedności w różnorodności”.
Zainteresowanie wartościami i ich rolą w kulturach narodowych owocuje dziś wieloma wydawnictwami, zarówno w Polsce, jak na Zachodzie i Wscho- dzie Europy. Pomysł naszego Leksykonu sięga swoimi początkami lat 90.
ubiegłego wieku, kiedy opracowano zbiorowo pojęcie ojczyzny w dwunastu językach europejskich3, ale w wersji aktualnie realizowanej powstał jako fragment opolskiego programu „komparacji” języków słowiańskich po roku 1945, który przedstawił Stanisław Gajda4, a którego wstępny zarys dali w swoich referatach Wojciech Chlebda5 i Jerzy Bartmiński6, rozwijając go w kolejnych publikacjach7. Specyfiką naszego opracowania, jego cechą wyróż- niającą, jest – po pierwsze – operowanie uzgodnionym systemem narzędzi pojęciowych i wynegocjowaną w toku wielu posiedzeń wspólną termino-
2 Praca nad Leksykonem była częściowo wspierana przez grant NPRH nr 2/H12/81/
2012 pt. Metody analizy językowego obrazu świata w kontekście badań porównawczych, pod kierunkiem Jerzego Bartmińskiego (współwykonawcy: Iwona Bielińska-Gardziel i Wojciech Chlebda), przyznany Instytutowi Slawistyki PAN w Warszawie na lata 2012–2015.
3 Tom pt. Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich ukazał się w roku 1993 w Lublinie pod redakcją Jerzego Bartmińskiego.
4 Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, red.
Stanisław Gajda, Opole 2000.
5 Wojciech Chlebda, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie semantycz- nym języka, [w:] Komparacja. . . , op. cit., s. 163–178.
6 Jerzy Bartmiński, Językowy obraz świata Polaków w okresie przemian, [w:] Kompara- cja. . . , op. cit., s. 179–195.
7 Jerzy Bartmiński, Koncepcja językowego obrazu świata w programie slawistycznych badań porównawczych, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 40, 2005, s. 259–280;
Jerzy Bartmiński, Wojciech Chlebda, Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów, „Etnolingwistyka” 20, 2008, s. 11–27; Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiń- ski, Wojciech Chlebda, Językowo-kulturowy obraz świata Słowian na tle porównawczym.
Założenia programu „A”, „Etnolingwistyka” 21, 2009, s. 341–342.
logią; po drugie – oparcie opisów na porównywalnym zestawie źródeł, po trzecie – przyjęcie podobnych sposobów definiowania znaczeń. Wszystko to razem tworzy wspólną płaszczyznę teoretyczną i metodologiczną (tertium comparationis), co paralelnym opisom ma zapewnić porównywalność.
Wartości opisujemy jako „koncepty kulturowe”, czyli pojęcia nacecho- wane aksjologicznie i wyposażone w swoiste kulturowo konotacje. Roz- różniamy leksemy jako jednostki planu wyrażania z jednej strony – zaś znaczenia, pojęcia, koncepty i idee jako elementy planu treści z dru- giej. Odpowiednio do tego stosujemy konwencje graficzne: leksemy zapi- sujemy kursywą, pojęcia i koncepty – kapitalikami, znaczenia podajemy w ‘łapkach’.
Analizy i opisy postanowiliśmy oprzeć na trojakiego typu danych. Pierw- sze (S) czerpane są ze źródeł systemowych (w tym słownikowych), drugie (A) – ze źródeł „wywołanych”, tj. uzyskanych metodą badań ankietowych, trzecie (T) – z tekstów czerpanych z korpusów narodowych oraz z wysokonakładowej prasy, dobranej wedle reprezentatywnych opcji politycznych i światopoglą- dowych (łącznie bazę materiałową określamy skrótem S-A-T). Założyliśmy też, że porównanie skupi się na tym, co w poszczególnych językach uchodzi za wspólne (potoczna, standardowa odmiana języka), a koncepcje indywidu- alne (skądinąd zawsze godne uwagi) będą przywoływane tylko wyjątkowo.
Ankiety były przeprowadzane w porównywalnych 100-osobowych grupach studentów8 (równoważąc reprezentację kobiet i mężczyzn, przedstawicieli kierunków humanistycznych i ścisłych), którym zadawano jedno wspólne pytanie, za przykładem lubelskiej ankiety ASA9, „Co według ciebie stanowi o istocie prawdziwego X-a?”
Wprowadzenie w pytaniu modyfikatora „prawdziwy” miało służyć ukie- runkowaniu odpowiedzi na stronę wyobrażeniową („Jak postrzegasz i kon- ceptualizujesz X-a?”), a nie stronę przedmiotową („Jaki jest X”?), chodziło bowiem o uzyskanie zróżnicowanych narodowo charakterystyk subiektywnych stereotypów domu, pracy, Europy, honoru itd., a nie opisów encyklopedycz- nych. Encyklopedyczne definicje Europy, domu, pracy, ale też w dużym stopniu wolności i honoru, w różnych językach z natury rzeczy muszą być podobne, jeśli nie identyczne, bo muszą odnosić się – w przypadku Europy –
8Nawiązano w tym punkcie do porównawczych badań amerykańskich Katza i Braly’ego oraz niemieckich Sodhiego i Bergiusa, które także opierały się na 100-osobowych repre- zentacjach studentów różnych narodowości, zob. Uta Quasthoff, Soziales Vorurteil und Kommunikation. Eine sprachwissenschaftliche Analyse des Stereotyps, Frankfurt am Main 1973, s. 30–49.
9 Zob. informacje o ASA (ankiecie słownika aksjologicznego) w artykułach Jerzego Bartmińskiego i Małgorzaty Brzozowskiej w tomie Język, wartości, polityka, Lublin 2006, s. 8–62.
do obiektywnych cech kontynentu, w przypadku pozostałych pojęć – cech uznanych za istotne i typowe. Modyfikator „prawdziwy” przestawia perspek- tywę na widzenie podmiotowe, na to, co jest ważne dla osoby odpowiadającej na pytania10.
Założeniem autorów haseł było więc zdiagnozowanie specyficznego rozu- mienia określonych wartości przez użytkowników poszczególnych języków.
Dlatego jako narzędzie eksplikacji znaczeń przyjęto subiektywistyczną kon- cepcję „definicji kognitywnej”, której celem jest nie tyle zobiektywizowany opis znaczenia słów, ile uchwycenie tego, jak mówiący rozumieją znaczenia słów11. Stąd też odwoływanie się nie tylko do definicji leksykograficznych podawanych w słownikach językowych (z zasady pretendujących do obiek- tywizmu), lecz także do osobistych wypowiedzi użytkowników, do tekstów wywołanych metodą ankietową. Ponieważ uwzględnienie sposobów rozu- mienia słów przez mówiących prowadzi nieuchronnie do ujawnienia różnic, postanowiono systematycznie uzupełniać podstawowe eksplikacje o opisy różnych typowych sposobów profilowania bazowych wyobrażeń12. Znane z gramatyki kognitywnej pojęcie profilowania13 zastosowano w zmodyfiko- wanej wersji wypracowanej na użytek profilowania pojęć14.
Opracowania Leksykonu podjął się międzynarodowy zespół językoznaw- ców z wszystkich bez mała krajów słowiańskich i niektórych pozasłowiańskich, skupionych w ramach konwersatorium Eurojos. Konwersatorium utworzone z inicjatywy piszącego te słowa w ramach OBTA UW w roku 2001, zostało w latach 2009–2015 afiliowane w Instytucie Slawistyki PAN w Warszawie, a wspierane było przez Instytut Filologii Polskiej UMCS w Lublinie i Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Opolskiego. W latach 2012–
10Szersze omówienie różnic między obrazami przedmiotu „typowego” i „prawdziwego”
w artykule Jerzego Bartmińskiego, Operatory „typowy” i „prawdziwy” w strukturze seman- tycznej tekstu, „Prace Filologiczne” 46, 2001, s. 41–47; „typowy” – ‘taki, jaki jest (w sensie statystycznym)’, „prawdziwy” – ‘taki, jaki jest, i (zdaniem mówiącego) być powinien’.
11 Według autora koncepcji, założeniem definicji kognitywnej jest „zdanie sprawy ze sposobu pojmowania przedmiotu przez mówiących danym językiem, tj. z utrwalonej społecznie i dającej się poznać poprzez język i użycie języka wiedzy o świecie, kategoryzacji jego zjawisk, ich charakterystyki i wartościowania.” (J. Bartmiński, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w:] Konotacja, Lublin 1988, s. 169).
12Zob. Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska, Kognitivnoe opredelenie, profiliro- vanie ponjatij i sub”ektnaja interpretacija mira, [w:] Kognitivnaja lingvistika konca XX veka. Materialy Meždunarodnoj Naučnoj Konferencii 7–9 oktjabrja 1997 v treh častjah. I.
Minsk 1997, s. 4–8.
13Por. Ronald Langacker, Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie, Kraków 2009, s. 100 i nast.
14Por. tom Profilowanie pojęć, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1993, oraz Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, O profilowaniu językowego obrazu świata, „Poradnik Językowy”
2015, nr 1, s. 30–44.
2015 udało się na wsparcie prowadzonych prac uzyskać wspomniany grant NPRH. Opracowanie Leksykonu zostało poprzedzone cyklem roboczych spo- tkań, których owocem była seria publikacji ogłaszanych na łamach rocznika
„Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” (tomy 20–28 z lat 2008–2016)15 i w ramach lubelskiej „czerwonej serii” pod zbiorczym tytułem Wartości w ję- zykowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów16. Publikowano zarówno szkice dotyczące problemów teoretycznych i metodologicznych17, jak i analizy wybranych konceptów – poza pięcioma wymienionymi także takich, jak: równość, demokracja, naród, rodzina; dobroć, pra- wość i odwaga; radość, kariera, pamięć, zdrowie i choroba; wina i kara, praca, święto i świętowanie; por. także dyskusje na temat opozycji swój – obcy (w tomie 20. „Etnolingwistyki”) i na temat wartości tworzących „duszę” Europy (w tomie 23. „Etnolingwistyki”).
Pozostaje otwarte pytanie, w jakiej mierze opisy są porównywalne i jakie dalsze perspektywy „komparacji” otwierają? Profesor Swietłana Tołstojowa, podsumowując spotkanie w roku 2012, postulowała kontynuowanie badań w kierunku ujęć bardziej syntetycznych i proponowała opracowanie zgroma- dzonych materiałów w kategoriach ściśle lingwistycznych. tj. odniesienie ich do systemu językowego18. Na obecnym etapie pracy projektowanie takich
15 Zob. zwłaszcza artykuły Renaty Grzegorczykowej: Punkty dyskusyjne w rozumie- niu pojęcia językowego obrazu świata – widziane z perspektywy badań porównawczych,
„Etnolingwistyka” 21, 2009, s. 15–29; Jeszcze o rozumieniu JOS-u w perspektywie badań porównawczych: problem inwariantu pojęciowego „Etnolingwistyka” 23, 2011, s. 217–225;
Jadwigi Puzyniny, Z problemów opisu językowego obrazu świata – pytania i wątpliwości,
„Etnolingwistyka” 22, 2010, s. 39–51; Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński, Wojciech Chlebda, Punkty sporne i bezsporne w programie EUROJOS: Odpowiedź na pytania i wątpliwości Profesor Jadwigi Puzyniny, „Etnolingwistyka” 23, 2011, s. 227–233.
16Wydano trzy tomy zbiorowe: Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 1, red. Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Lublin 2012; Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 2.
Wokół europejskiej aksjosfery, red. Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2014; Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 3. Problemy eksplikowania i profilowania pojęć, red. Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Joanna Szadura, Lublin 2014.
17Por. zwłaszcza Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Od separacyjnego do holistycz- nego opisu językowego obrazu świata. Na marginesie dyskusji nad kształtem artykułów w Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów, [w:] Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 3. Problemy eksplikowania i profilowania pojęć, red. Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Joanna Szadura, Lublin 2014, s. 71–102; Nina Gryshkova, Leksem, pojęcie, stereotyp, koncept, znaczenie, idea – propozycja regulacji terminologicznych, tamże, s. 21–50.
18W tomie: Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 2.
Wokół europejskiej aksjosfery, red. Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2014, s. 262–265.
ujęć i wypracowanie nowych perspektyw porównawczych pozostawiamy re- daktorom poszczególnych tomów19, autorom haseł i czytelnikom. Nic też nie stoi na przeszkodzie, by listę haseł rozszerzyć i paralelne opisy semantyczne kontynuować na materiale innych języków.
Leksykon jest adresowany do wszystkich, zainteresowanych problema- tyką wartości, ich rangą i rolą w dyskursie publicznym, w skali zarówno narodowej, jak i ponadnarodowej. Nasza publikacja ma przyczynić się do lepszego rozumienia się ludzi mówiących różnymi językami, ma pomóc im we wzajemnym zbliżeniu. Wyróżnianymi adresatami Leksykonu są młodzi adepci studiów językowych i antropologicznych, którzy mają szczególne pre- dyspozycje i zobowiązanie, by wpływać na niwelowanie barier w komunikacji międzykulturowej.
19Próbę taką podjął współredaktor tomu Dom w otwierającym szkicu Dom – koncept uniwersalny i specyficzny kulturowo, [w:] Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, t. 1. Dom, red. Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Beata Żywicka, Lublin 2015, s. 15–33.
