• Nie Znaleziono Wyników

Hydrobiologiczne prognozy przyszłości Jezior Gopło i Lednica

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Hydrobiologiczne prognozy przyszłości Jezior Gopło i Lednica"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

Lubomira Burchardt

Hydrobiologiczne prognozy

przyszłości Jezior Gopło i Lednica

Studia Lednickie 4, 89-102

(2)

STUDIA LEDNICKIE IV Poznań — Lednica 1996

B U R C H A R D T L U B O M IR A Z akład H y d robiologii, Instytut

B iologii Ś rodow iska, W y dział B iologii U A M

HYDROBIOLOGICZNE PROGNOZY PRZYSZŁOŚCI JEZIOR GOPŁO I LEDNICA

O becnie uw aża się, że hydrobiologiczne prognozow anie przyszłości badanego ak­ wenu p ow inno w ynikać z określonego zasobu w iedzy o ew olucyjnie utrw alonych k ie­ runkach i tem pie zm ian zachodzących w tym ekosystem ie ja k ró w n ież ze stanu w iedzy o w spółczesnych tendencjach zjaw isk ukształtow anych przez człow ieka (B urchardt

1990 a, b, 1992).

P odstaw ą hydrobiologicznego prognozow ania je z io ra L ed n ica i je z io ra G oplo (ryc. 1) je s t w ięc zdiagnozow anie dynam iki ekosystem u w odnego (ryc. 2) w oparciu o m ożliw ie liczne w yniki badań ich elem entów abiotycznych i biotycznych w ujęciu historycznym i w spółczesnym .

S tudia nad genezą i w iekiem tych akw enów położonych na N izinie W ielkopolsko- K ujaw skiej (K ozarski 1962) w skazują że zarów no jezio ro G oplo ja k i je z io ro L ednica pow stały w w yniku ostatniego zlodow acenia tzw . vistuliańskiego, w czasie fazy po­ znańskiej 18 400 BP (K ozarski 1962, 1981). Jezioro L ednica poło żo n e na W ysoczyźnie G nieźnieńskiej uform ow ało się o statecznie w okresie starszego dryasu w czasie o scy­ lacji dzw onkowsko-lednogórskiej i młodszej oscylacji gnieźnieńskiej (Stankowski 1989) około 18 000 BP. Jezioro G oplo położone na W ysoczyźnie K ujaw skiej ukształtow ało się po raz pierw szy w okresie dryasu tj. ok. 1,0 - 1,5 tys. lat później od je z io ra L ednica.

P odstaw ą pierw szych procesów troficznych i pierw szej tendencji rozw ojow ej w tych zbiornikach by ł osad m ineralny, a następnie silnie zm in eralizo w an a gytia. O kres ten w obydw u jezio rach obserw ow any tu ż po w ytopieniu brył lodow ych w rynnach jeziornych, w ujęciu ew olucji troficznej m ożna uznać za m łodociany.

W okresie m łodszego dryasu je z io ra te posiadały ju ż dobrze w ykształcony pas litoralu i strefę zanurzonych m akrofitów które stw arzały ogrom ne m ożliw ości życia dla tysiąca różnych zw ierząt b ezkręgow ych i kręgow ych. Byl to w ięc ju ż okres w yraźnej dojrzałości troficznej, charakteryzujący się obecnością gęstej sieci zależności ek o lo ­ gicznych, spotykanych w eutroficznych jezio rach .

Z m iany biologiczne, przekształcenia jak o ścio w e i ilościow e oraz zjaw isko selekcji gatunkow ej sterow ane b yły w tych akw enach m echanizm am i stabilizacyjnym i. E fektem tego procesu pod koniec m łodego dryasu była o becność charakterystycznych zespołów

(3)

J. L e d n ic a P o w ie r z c h n ia 3 4 8 ,5 h a D łu g o ś ć 7 3 0 0 ш S z e ro k o ś ć 9 2 ,5 m G łę b o k o ś ć m a k s y m a ln a 15,1 m ś re d n ia 7 ,0 m O b lę to ś ć 2 4 3 9 7 ty s. m 3 J . G o p ło P o w ie r z c h n ia 2 .1 5 4 ,5 h a D łu g o ś ć 2 5 .0 0 0 m S z e ro k o ś ć 2 .5 0 0 G łę b o k o ś ć m a k s y m a ln a 1 6,6 m ś re d n ia 3 ,6 m O b ję to ś ć 7 8 ,4 9 7 ty s . m 3

(4)

H Y D R O B IO L O G JC Z N E P R O G N O Z Y P R Z Y S Z Ł O Ś C I 91

(5)

organizm ów w odnych reprezentujących określone przystosow ania do tej fazy troficznej (obecność genotypów ), tw orzących jed n o cześn ie ukiad ekologiczny o dużym stopniu różnorodności.

Z m iany k lim atyczne a w szczególności duża am plituda tem peratur odczytana w k o ­ lejnych okresach historycznych, od preborealu w łącznie, były bezpośrednią p rzyczyną zm ian strukturalnych w obrębie zbiorow isk roślinnych i zw ierzęcych. N ależy przypu­ szczać, że zm iany te byty efektem nie tylko dużych różnic tem peratury lecz rów nież proporcjonalnie w ahań objętości wody, poziom u lustra w ody ja k i zm ian koncentracji biogenów .

Status troficzny je z io ra L ednica ustabilizow ał się i utrw ali! znacznie szybciej od jezio ra Gopto.

Jezioro L ednica charakteryzow ało się dużą żyznością ju ż w okresie preborealnym (Pieścikow ski 1994). T endencja ta, obserw ow ana aż do XX w ieku ulega dopiero w ostatnich latach przekształceniom w kierunku hypertrofii (B urchardt i inni, 1990, B urchardt, Ż alik 1991, B urchardt 1990, 1992).

Jezioro G opło charakteryzuje się dla odm iany stałym procesem form ow ania się (Jankow ska 1980). Z m iany florystyczne m iały m iejsce zarów no w okresie holoceńskim , ja k i subatlantyckim , na przestrzeni kilku tysięcy lat.

Jezioro G opło, po okresie dobrze utrw alonej, pierw szej żyzności, przypadającej na m łody dryas bardzo szybko ponow nie zm ieniło swój status troficzny n a oligotroficzny. T endencja gw ałtow nie obniżającej się trofii w tym jez io rz e w idoczna była dość długo zarów no w okresie preborealnym , ja k i borealnym . W późniejszym okresie atlantyckim nastąpi! początkow o w zrost żyzności, do poziom u dzisiejszej m ezotrofii, ale w koń­ cow ej je g o fazie p rzew ażała ponow nie tendencja oligotrofizacji. T rw ałaby ona w tym akw enie znacznie dłużej niż 2 tys. lat gdyby nie intensyw na eksploatacja zlew ni tego zbiornika przez człow ieka. Proces ten spow odow ał, że od okresu lateńskiego a szcze­ gólnie od m om entów w yraźnych w pływ ów rzym skich utrw aliła się ponow nie tendencja w zrostu żyzności. T endencja ta utrzym uje się generalnie w całym zbiorniku do dzisiaj, przy czym od roku 1900 w yraźnie nasiliła się w północnej części je z io ra G opło, gdzie obserw uje się ju ż stale charakter politroficzny. Intensyw ne obciążenie w ód tej części jezio ra ściekam i i spływ am i z aglom eracji m iejskiej (K ruszw icy) w ostatnich latach przyczynia się do utrw alania zjaw isk typow ych d la w ód całkow icie zdegradow anych i zatrutych (za D zieduszyckim , K upczykiem 1993).

W yniki drugiej analizy kształtu m is je z io r G opło i L ednica oraz charakteru k rajo ­ brazu ich zlew ni w skazują na podobieństw a w ynikające głów nie z ich rynnow ego kształtu, zbliżonej m aksym alnej głębokości (15,1 m, 16,6 m) i zlew ni typow o rolniczej (w 70% ).

Różnice zaczynają się w rozw ażaniach na poziom ie hydrologii i pow ierzchni zlewni. Jezioro L ednica było praw dopodobnie, tak ja k i dzisiaj, akw enem zam kniętym o niezbyt rozleglej zlew ni, m im o zabagnień w południow ej części, całkow icie dzisiaj ju ż osu­ szonych. Jezioro G opto, w łączone w długi system je z io r polodow cow ych było i jest akw enem przepływ ow ym . O becnie, m im o znacznego obniżenia poziom u wody nadal posiada połączenie z Jeziorem Pakoskim , które p oprzez wody gruntow e d ziałają jak system naczyń połączonych (G iziński, K adulski 1972). Z lew nia jezio ra G opło jest znacznie w iększa od zlew ni jezio ra Lednica, a zatem istnieją potencjalnie w iększe

(6)

H Y D R O B IO L O G IC Z N E P R O G N O Z Y P R Z Y S Z Ł O Ś C I 93

T ab ela I D o m inacja p rocesu w zrostu żyzności w jez io ra c h G oplo i L ednica na przestrzeni 12 tys. lat

O kres

W iek B P

(hip o tety czn y d la Jezio ro G opło Jezio ro L ednica je z io r p o w stałych (d o m in acja procesu (d om inacja pro cesu) w fazie poznań)

H olocen

Subatlantycki 21 e u tro fizacja e u tro fizacja

Subborealny

3

4 ?

A tlantycki

5 olig otro fizacja olig o tro fizacja

6 e u tro fizacja eu tro fizacja

7 (typ m ezo tro ftczn y ) (typ eu troficzny)

B orealny 8 olig o tro fizacja e u tro fizacja

Preborealny 9 olig otro fizacja eu tro fizacja

Późny G lacjał

M łodszy D ryas u ro zm aico n a uro zm aico n a

bio cenoza b io cenoza

D ryas 11

A lleröd j j g y tia m ineralna g y tia m ineralna

ero z ja w g łęb n a = to p ien ie lodu

S tarszy D ryas 12 osad m ineralny osad m ineralny

m ożliw ości spływ ów zew nętrznych zasilających je z io ro G oplo niż L ednica. T eo rety ­ cznie, spływ y ze zlew ni je z io ra G opło utrzym ują się w stosunku do o bjętości w ody całego je z io ra w podobnej proporcji, ja k to m a m iejsce w jez io rz e L ednica. Praktycznie jednak w iększe od lednickich aglom eracje m iejskie przylegające do basenu je z io ra Gopło są głów ną p rzyczyną obecnych w nim procesów destrukcji obserw ow anych w obrębie strefie przydennej (G iziński, K adulski 1972, G iziński, T oczek-B oruchow a 1972) przy jed n o cześn ie okresow o dość znacznie obniżonym poziom ie lustra wody.

Jeżeli okres w spółcześnie nasilającego się obniżenia p oziom u lustra w ody w tym regionie Polski uznany je s t za stały i dotyczy rów nocześnie obydw u ekosystem ów , to zasadniczą cech ą historyczną różniącą ekosystem je z io ra G opła od je z io ra L ednica jest geom orfologicznie utrw alona am plituda w ahań poziom u lustra w ody, w iększa w j e ­

ziorze G opło niż w jez io rz e L ednica. C ech ą w spółczesną zaś ró żn icu jącą te dw a ek o ­ system y je s t u rbanizacja i jej k onsekw encje negatyw nie oddziaływ ujące na całe jezio ro Gopło.

Te dw ie cechy k sz tałtu ją generalnie procesy produkcji piew otnej i w tórnej w tych akw enach, a w szczególności zachow ania producentów : m ikro- i m akrofitów odpo­ w iedzialnych w pierw szym rzędzie za w ielkość, liczebność i dorodność konsum entów roślinożernych, a następnie konsum entów zw ierzęcych.

B adania algologiczne prow adzone pod kierunkiem prof. d r hab. I. D ąm bskiej na terenie je z io ra G opło do roku 1985 w ram ach tem atu resortow ego koordynow anego przez prof. R. B ohra (U M K T oruń) w ykazały często p ow tarzającą się w pełni sezonu w egetacyjnego dom inację sinic, a szczególnie A phanizom enon ß o s-a q u a e (Lem m .)

(7)

(a) (b)

R yc. 3. T aksony d o m in u jące w je z . G opło (a) i jez . L ed n ica (b)

(a) A p h a n izo m en o n flo s -a q u a e (L) R afls; (b) C o elastrum reticu la tu m (D angeard) Senn. -1

C yclotella o p erculata (A g.) K ütz. - 2 ; S tep h an o d iscu u s han tzsch ii G run. - 3

R alfs (ryc. 3). T ak so n ten m oże w całym profilu pionow ym akw enu oddziaływ ać toksycznie na pozostałe elem enty żyw e tego ekosystem u (W alsby 1992).

S trefa beztlenow a w jezio rze G opło stale obserw ow ana ju ż od roku 1975 (M ikulski 1978, W iśniew ski 1974), była praw dopodobnie głów ną p rzyczyną sukcesji w yw ołującej dom inację toksycznych sinic (Jörgensen 1992). P roces ten w tym jezio rze uruchom iony

20 lat tem u m oże być zjaw iskiem nieodw racalnym .

B adania algologiczne prow adzone pod kierunkiem prof. dr hab. L. B urchardt na terenie je z io ra L ed n ica w latach 1985 - 91, w ram ach tem atu rządow ego realizow anego rów nież przez prof. R. B ohra, a następnie przez prof. M . R ejew skiego oraz przez M uzeum P ierw szych Piastów na L ednicy w ykazały nadal w pełni sezonu w egetacyjnego dom inację zielenic a szczególnie C oelastrum reticulatum (D ang.) Senn (ryc. 3) oraz okrzem ek C yclotella com ta (Ehr.) Kütz. i S tephanodiscus ssp. W skazuje to na dom i­ nację przem ian typow ych d la eutrofii m im o okresow o utrzym ującej się przy dnie strefy beztlenow ej i sugeruje objaw y hypertrofii (Pańczakow a 1990). Z jaw isko dom inacji sinic w tym jez io rz e nie je s t zjaw iskiem stałym . Stan naszej w iedzy o biologii sinic a w szczególności A ph a n izo m en o n flo s-a q u a e (Lem m .) R alfs (C arr, W hitton 1973,

(8)

H Y D R O B IO L O G JC Z N E P R O G N O Z Y P R Z Y S Z Ł O Ś C I 95 Człowiek

5.0 2.5 0.1

Ryc. 4. M odel ew olucji o k rzem ek dom in u jący ch w jez io rz e L ed n ica

Klapper 1992, W alsby 1992) oraz cyklu w ym iany w ody w ynoszącej w je z io rz e G opło 1 - 2 lat (G iziński, K adulski 1972) w skazuje n a kon ieczn o ść u ru chom ienia w części północnej je z io ra instensyw nej turbulencji w celu elim inacji zakw itów sinic.

W strzym anie a następnie zredukow anie skutków dom inacji sinic (B urchardt, P o­ dolski 1992) pozw oliłoby uruchom ić procesy w cześniej o b serw ow ane (W iśniew ski 1980) w jez io rz e G opło charakteryzujące się d u żą koncentracją ch lo rk ó w i w apnia, w skazujące n a w ody d o b rze zbuforow ane o d u ży m p rzew odnictw ie elektrolitycznym . Szybka m ineralizacja i uw alnianie się biogenów do toni w odnej ponow nie utrw aliłyby zjaw isko stałej tendencji w zrostu biom asy roślinnej a redukcji biom asy zw ierzęcej (wg krzyw ej M ichaelisa-M entena). B ogactw o składników m ineralnych i pokarm ow ych stym ulow ałoby rów nocześnie presję w yjadania producentów przez zw ierzęta ro ślin o ­ żerne a następnie selektyw ność tego w yjadania. P oniew aż w pierw szym rzędzie w y­ jadane są form y najm niejsze tzw . pikoplankton (0 - 2 |lm ), po tem nannoplankton (2

- 5 p m ), a na końcu duże sinice, takie ja k A p h a n izo m en o n flo s-a ą u a e (Lem m .) Ralfs efekt popraw y stanu biologicznego w ód je z io ra G opło w idoczny byłby dopiero za parę lat. Proces św iadom ej p opraw y stanu biologicznego w y m ag a w ielu zabiegów i nakładów badaw czych.

S elektyw ność w yjadania przez zw ierzęta m oże być rów nież elem entem negatyw ­ nym dla ekosystem u, redukującym różnorodność gatu n k o w ą i dodatkow o utrw alającym dom inację toksycznych sinic, tw orzących rów nocześnie d u żą biom asę. N egatyw ne skut­ ki tego zjaw iska obserw uje się szczególnie przy niskim sta n ie wody. D latego stosow anie tzw. natleniaczy w tym czasie, urucham iających dodatkow o biogeny z dna, nie je s t w jezio rze G opło w skazane. N ajskuteczniejszym przyszłościow o rozw iązaniem je st stosow anie o strego reżim u sanitarnego w północnej części je z io ra w pobliżu K ruszw icy, blokującego dopływ biogenów , co je s t dla w szystkich biologów oczyw iste.

D uże w ahania w ody w jez io rz e G opło, w pływ ają stym ulująco n a dynam ikę i rozw ój populacji glonów . Przy d om inacji toksycznych sinic je s t to elem en t szczególnie n ie­ bezpieczny dla całego ekosystem u, p o n iew aż prąd w ody p rzy śp iesza rozprzestrzenianie się sinic w zdłuż całej rozgałęzionej rynny jezio ra. W ysoki stan w ody (najczęściej wiosną) m oże dodatkow o w zbogacać w szystkie partie je z io ra G opło nie tylko w sk ła d ­ niki m ineralne lecz i w d u żą koncentrację biom asy glonów . W ysoki stan w ody, w u k ła­ dzie stałej d om inacji sinic, m oże być okresow o elem entem pozytyw nym , gdy w zdłuż

(9)

LA TA B . P . 0 1550 33 7 5 5 1 5 0 6 5 5 0 8 0 5 0 8 7 5 0 LIT. P A L IN O L O G IA L PA Z BORY SOSNOWE STOPNIOWE ODLESIENIE

WIELE WSKAŹNIKÓW GOSPODARKI CZŁOWIEKA PONOWNE ZALESIENIE

MALO WSKAŹNIKÓW GOSPODARKI CZŁOWIEKA ZNACZNE ODLESIENIE - POCZĄTEK UPRAWY PONOWNE ZALESIENIE Z UDZIAŁEM GRABA ODLESIENIE I GOSPODARKA CZŁOWIEKA

LASY GRABOWE

LASY LIŚCIASTE Z DĘBEM I LESZCZYNĄ

LASY LIŚCIASTE Z LIPĄ 1 WIĄZEM

LASY LIŚCIASTE Z LESZCZYNĄ I OLCHĄ BORY SOSNOWE Z LESZCZYNĄ LASY BRZOZOWO-SOSONOWE С 7 Pinus с 6 C a r p in u s 5 Q u e r c u s -C o ry lu s 4 U lm u s - T ilia 3 A ln u s -C o ry lu s 2 C o r y lu s - P in u s 1 P in u s -B e tu la b a e d b a b a b a с b a O K R ZE M K I I STEPHANODISCUS SSP. I NAVICULA SCUTELLOIDES MAX FRAGILLARIA SSP. MAX AULACOSERIA SSP. MAX NAVICULA SCUTELLOIDES

f FRAGILARIA SSP. I NAVICULA SCUTELLOIDES

MAX TABELLARIA FLOCCULOSA f CYCLOTELLA SSP. 1 STEPHANODISCUS SSP. MAX SYNEDRA SSP. + SYNEDRA SSP. MAX CYCLOTELLA SSP. * AULACOSERIA SSP. I TABELLARIA FLOCCULOSA MAX STEPHANODISCUS ROTULA MAX STEPHANODISCUS MINUTULUS i FRAGILARIA SSP. J OPEPHORA MARTYI CYCLOTELLA SSP. STEPHANODISCUS SSP. NAVICULA SCUTELLOIDES FRAGILARIA SSP. MAX OPEPHORA MARTYI MAX AMPHORA PEDICULUS ♦ OPEPHORA MARTYI

(10)

H Y D R O B IO L O G IC Z N E P R O G N O Z Y P R Z Y S Z Ł O Ś C I 97

C H E M IA

j Produkcja, P. N, Fe, Mg, Ca j Produkcja, P. N, Na, K, Fe, Ca

Mn, Mg ł Ca t Fe, Max P ł Ca f Produkcja, N Мах К t Mg, Ca Max Na, Mg t Produkcja, N, Mg t P ł Ca Max Produkcja, N P O Z IO M W O D Y p H W O D Y t P Max Fe Produkcja P, К Max Na, Ca

pclagia strefa przyderma

R yc, 5. S ch em at o b raz u ją cy zm ian y szaty roślinnej na teren ie zlew ni o raz w yb ran y ch p aram etrów śro d ow isk o w y ch je z io ra L ednica. (za Pieścik o w sk im 1994).

(11)

szybkiego biegu w ody lub w czasie w ietrznych dni, biom asa glo n ó w będzie ulegać m echanicznem u niszczeniu a następnie ogólnej redukcji.

W ysoki stan w ody, w w odach stojących nieprzepływ ow ych m oże w yw oływ ać skut­ ki typow e dla długiej retencji w czasie której plankton m oże nam nażać się intensyw nie i rozw ijać się bardzo obficie. System otw arty i przepływ ow y je s t zatem układem ko­ rzystniejszym d la je z io ra G opło, poniew aż um iem ożliw ia n agrom adzenie się nadm ier­ nej biom asy w całej m isie jeziornej. B rak tego zjaw iska w jez io rz e L ednica przyspiesza proces przyrostu osadów dennych. D ługa retencja w ody w ry n n ie je z io ra Lednica m oże w ięc okazać się czynnikiem stym ulącym w przyszłości rozw ój sinic.

W yniki w ieloletnich bad ań prow adzonych w jezio rze L ednica od roku 1972 ukazały zjaw isko stale utrzym ującej się dom inacji zielenicow ej oraz okrzem kow ej, przy rów ­ nom iernym i stałym dopływ ie biogenów ze zlew ni rolniczej. Pośród najliczniej ob­ serw ow anych okrzem ek były C yclotella com ta (Ehr.)K iitz. i Stephanodiscus hantzschii G run. (ryc. 3), form y spotykane często w m ezotrofii, a nie eutrofii do której zaliczono jezio ro L ednica (B urchardt i inni 1990). W yniki badań fizyko-chem icznych w skazyw ały na w ysoką eutrofię, a naw et hypertrofię (Pańczakow a, 1990). R ozbieżność w yników chem icznych i algologicznych w skazuje na destabilizację układu ekologicznego, jak rów nież na istnienie m echanizm ów obronnych nadal utrzym ujących „stary” status tro­ ficzny. Z jaw isko to m oże rów nocześnie ham ow ać w jez io rz e L ednica rozw ój sinic m im o uw alniania z osadów dennych fosforu (zm iana relacji N :P) w okresie braku tlenu przy dnie. M echanizm em h am ującym okresow o proces eutrofizacji w jeziorze L ednica m oże być d u ża liczba kom pleksów chelatow ych ołow iu z fosforem stw ier­ dzonych przy dnie. K om pleksy te odciągają okresow o nadm iar P z toni w odnej i p o ­ średnio h am ują proces eutrofizacji w bardzo spokojnej toni w odnej (Siepak, inf. ustna). A naliza rdzenia osadów dennych i badanie okrzem ek kopalnych (Pieścikow ski 1990) w ykazały tendencje pow rotu zbiorow isk okrzem ek w spółczesnych do struktury obser­ w ow anej w iele lat tem u, sprzed epoki brązu (ryc. 4). D ane te potw ierdzają zgodnie przypuszczenia o dużej trw ałości trofii je z io ra Lednica.

A by m óc szczegółow o rozw ażyć p rzyszłość je z io ra L ednica należy pow rócić do szczegółow ych badań zw iązanych z koncentracją zw iązków azotu. A naliza chem iczna i okrzem kow a osadów kopalnych w ykazała, że eutrofizacja “kulturow a” rozpoczynają­ ca się około 2,5 tys. B P u ruchom iła w zrost koncentracji zw iązków azotu (ryc. 5). N atom iast „w spółczesna” eutrofizacja „kulturow a” uruchom iła w jezio rze L ed n ica inny, niż obserw ow any 2,5 tys. lat tem u proces o kreślany inną relacją N .P (zależności sta­ tystycznie znam ienne). N ie w y k lu cza się, że w przypadku sinic relacje ( C 02:pH) i w przypadku w szystkich glonów (Si:P) były ró w n ież statystycznie znam ienne (Jörgensen 1992).

N aśw ietlone tutaj głów ne przyczyny zjaw isk hydrobiologicznych kształtujących generalnie zjaw iska troficzne w jezio rach G opło i L ednica m ogą być w przyszłości przez człow ieka całkow icie zm ienione.

B aza danych archeologicznych oraz kom pleksu danych hydrologicznych z jeziora G opło pozw alają uznać m odel falow ych (ryc. 6) zm ian, n a skutek pow tarzających się okresow o w ahań poziom u lustra w ody i w ahań troficznych za najbardziej realny (Istock 1984). B ędzie on tak długo m iał m iejsce ja k długo ten układ ekologiczny b ęd zie sobie radził z nadm iarem kom unalnych zanieczyszczeń i em isją gazów z K ruszw icy.

(12)

HYDRO BIOLOGieZNE P R O G N O Z Y P R Z Y S Z Ł O Ś C I 99

d łu g o ść g en ety czn eg o ży cia różnych o rganizm ów

j . G o p ło

j . L e d n ic a

Ryc. 6. H ip o teza w ariancji śro d o w isk o w y ch o raz okresu ż y c ia różnych org an izm ó w lub ich generacji (za Isto ck iem 1984)

M odel sym ulacyjny Istocka (1984) w skazuje n a duże niebezpieczeństw o zw iązane z p rzeżyw alnością tylko nielicznych organizm ów . B ogactw o florystyczne i fa u n isty ­ czne, obserw ow ane je sz c z e w w iększej części je z io ra G oplo je s t zatem szczególnie zagrożone przez w ym ienione zanieczyszczenia.

W yniki analiz danych z je z io ra L ed n ica w skazują na przebieg zjaw isk wg m odelu

2, w skazującego na m ożliw ość przeżyw alności m ałej liczby gatunków roślin i zw ierząt. N apaw a nas to pesym izm em , tym bardziej że różnorodność florystyczna i faunistyczna jeziora L ednica je s t obecnie znacznie m niejsza od stw ierdzonej w je z io rz e Gopło.

N iezależnie od w ym ienionych sym ulacji zm ian przebiegających w przyszłości istot­ ną rolę pełnią w obydw u akw enach m akrofity zajm ujące duże pow ierzchnie, w ynurzone i zanurzone w pasie litoralu. Produkują one nie tylko ogrom ne ilości tlenu niezbędnego dla fauny b akterii odpow iedzialnych za proces m ineralizacji ale i b lo k u ją znaczną część biogenów . N ie m ożna w ykluczyć, że w szelkie zm iany troficzne w tych jezio rach w przyszłości m ogą być zw iązane z pozytyw nym lub n egatyw nym gospodarow aniem i konserw ow aniem tych roślin.

Przyszłościow ą alternatyw ą procesu eutrofizacji w tych akw enach m oże być aci- dotrofizacja lub oligotrofizacja. A cidotrofizacja w zlew ni je z io ra L ed n ica o silnym charakterze zasadow ym m ogłaby je d y n ie zaistnieć w układzie d użych opadów deszczu

(13)

i silnych w iatrów o kierunku południow o-zachodnim , w noszących duży ładunek tlen ­ ków N i S z okręgów przem ysłow ych Poznania. Pew ne objaw y algologiczne, w sk a­ zujące na obecność procesu w tórnej oligotrofizacji w jezio rze Lednica, m ogą być ró w ­ nież efektem zjaw isk przebiegających w kierunku hypertrofii (Siepak, inf. ustna). C elem w szelkich zabiegów ochronnych w oparciu o praw idłow ą ocenę w.w . zjaw isk pow innno być urucham ianie procesów w kierunku oligotrofii.

W jez io rz e G opło, szczególnie w części przepływ ow ej, istnieją w arunki do utrw a­ lenia się ponow nie procesu naturalnego, zrów now ażonego, pozbaw ionego toksyczności. W skazują na to silne w łaściw ości b u fo ru jące w ody je z io ra G opło dzięki silnie zasa­ dow em u charakterow i w ód i spływ om kw asów hum usow ych z gleb torfow ych półw yspu Potrzym iech. Program ochrony tej partii je z io ra w raz z utrzym aniem w nim w ysokiego stanu w ód m ógłby ten proces stym ulow ać a następnie utrw alać. Przy niskim stanie w ody będzie on zaham ow any (W ojciechow ski i inni, 1991), a sukcesja biologiczna w jezio rze G opło będzie przebiegała w kierunku hypertrofii z problem em często zm ie­ niających się dużych zakw itów , w zrostem ogólnej biom asy i redukcją produkcji w tór­ nej.

Efektem sym ulacji w ynikającej z m odeli 1 i 2 je s t w izja m ałej różnorodności g a ­ tunkow ej zarów no w jezio rze G opło ja k i Lednica.

T roską naszą pow inno być zatem uruchom ienie na w iele lat takich zabiegów , które zachow yw ałyby w tych akw enach różnorodność gatunkow ą, będ ącą jed y n y m g w aran­ tem układu ekonom icznie zrów now ażonego i stabilnego.

L IT E R A T U R A

B u r c h a r d t L., 1990 a, Forew ord, International Sym posium “Evolution o f F reshw ater Lakes". Poznań, 16 — 22 M ay 1990, P oland, IX th S y m p o siu m Ph y co lo g ical S ection P o lish B otanical A sso ciatio n , E d. L . B ur­ chardt, P o znan U n iversity, S eria Biologia, N r 4 3 , P art I, ss. 5 - 7

— 1990 b. A ntro p o p resja ja k o c zy n n ik ek o logiczny w jez io rz e L ednica. W: Struktura i fu n k cjonow anie w y­ b ranych ek o sy stem ó w jezio rn ych poddanych antropopresji. S G G W -A R W -w a, N r 41, ss. 7 - 1 4 — 1992, Z m iany hyd ro b io lo g iczne jez io ra L ed n ica ja k o efekt w ieloletniej działalności czło w iek a. M ater.

Konf. N auk.: Pro b lem y zanieczy szczen ia i ochrony wód p o w ierzchniow ych — dziś i ju tro . R ed: K raska M ., Szy p er H ., G ołdyn R ., R om an o w icz W . U A M , S eria B iologia N r 49, ss. 2 5 - 3 4

— 1992, T h e hypertrophy as ecological seg reg atio n result. A bstracts o f the X X V SIL In ternational C ongress, Barcelona, S pain, A u g u st 21 - 2 7 1992, p. 75

B u r c h a r d t L . , B r z e g L . , S z y s z k a T., 1990, D y n am ika fito p lan k to n u eutro ficzn eg o je z io ra L ednica w latach 1986 - 90. W : S truktura i fu n k cjonow anie w y branych ek o system ów jez io rn y c h p o d d anych antro- poresji, S G G W -A R W -w a, N r 41, ss. 2 6 - 47

B u r c h a r d t L. , P o d o l s k i G ., 1992, A lgological in v estigations o f th e G opło, P ako w skie and South lakes in years 1979 - 84. In: S om e ecological p ro cesses o f the biological system s in N o rth Poland, Ed. R. Bohr, A. N ien arto w icz, J. W ilk o ń -M ich alsk a, N ico las C o pern icu s U niv ersity Press, T o ru ń, s. 299 - 313 B u r c h a r d t L., Ż a 1 i к K., 1991, B ad ania alg o lo g iczn e je z io ra L ed n ica — 1987. SL, 2, s. 275 - 289. C a r r N .G ., W h i t t o n B.A ., 1973. T he b iology o f b lu e-g reen algae. U n iv ersity o f C alifo rn ia Press D z i e d u s z y c k i W. , K u p c z y k M ., 1993, G opło. P rzy ro d a i człow iek. P A N , In sty tu t A rch eo lo g ii i Etno­

logii, P oznań.

G i z i ń s k i А ., К a d u 1 s к i S., 1972, T h e h o rizontal d ifferen tiatio n o f the b ottom fau n a in th e lak e G opło. L im nological Papers, 7:57 - 76.

G i z i ń s k i A. , T o c z e k - B o r u c h o w a E., 1972, B ottom fauna o f the b ay p art o f L ak e G opło. L im n o lo g i­ cal P apers, 7:77 - 9 3

(14)

H Y D R O B JO L O G IC Z N E P R O G N O Z Y P R Z Y S Z Ł O Ś C I 101

J a n k o w s k a B., 1980., S zata ro ślin n a o k o lic G o p ła w późnym glacjale i h o lo cen ie o raz w p ły w osadnictw a na jej rózw ój w św ietle badań p aleo b otanicznych. 27, PA , s. 5 - 41.

J ö r g e n s e n S.E ., 1992, S tructural dy nam ics eu tro p h icatio n : R esearch and app licatio n to w ater supply. Ed.: D .W .S utchiffe and J.G . Jones, FB A pp. 59 - 72

K l a p p e r H., 1992., C alcite co v erin g o f sed im en ts as a p o ssible w ay o f c u rb in g b lu e-g reen algae. E u trophi­ cation: R esearch and ap p lication to w ater supply. Ed: D W . S u tch itte and J.G . Jones. F B A pp. 107 - 111. K o z a r s k i S., 1962, R ecesja ostatn ieg o ląd o lo d u z północnej części W yso czy zn y G nieźn ień sk iej a kształto ­

w anie się Prad o lin y N o te c i-W arty . PT P N , W ydz. M atem .-P rzy ro d n . P race K om isji G eo g raficzn o -G eo lo ­ gicznej V ol. П. N o. 3.

— 1981, S tratygrafia i chro n o lo g ia V istu lian a N iziny W ielkopolskiej. PA N , O d d ział w P o zn an iu , G eo g rafia 6 , W - w a - P o z n a ń .

M i k u l s k i J.St., 1978, M an im p act u p o n G opło lake as reflected in clad o ceran - co m m u n ity rem n an ts in sed i­ m ents. PA H , 25, 1/2, s. 291 - 2 9 5 .

W i ś n i e w s к i R., 1974, D istrib u tion an d c h a ra c te r o f S h o als o f D reissen a p o ly m o rp h a Pall, in the B ay p art o f G opło lake. A cta U n iv . N ie. Cop., N auki M atem atyczno-P rzyr. z. 34:73 - 8 1 .

P a n c z a k o w a J., 1990, W pływ an trop o p resji na elem en ty a b io ty czn e w ek o sy stem ie je z io ra L ednica. Stru­ k tu ra i funk cjo n o w an ie w y branych ek o sy stem ó w je z io rn y c h p o d d anych antro p o p resji. C P B P 0 4 .1 0 ., W yd. S G G W -A R , W -w a

P i e ś c i k o w s k i K ., 1994, O krzem ki o sadów d en nych je z io ra L ednica. P raca dok to rsk a, m nscr., Z ak ład H y ­ d ro b io lo g ii U A M , P oznań

S t a n k o w s k i W ., 1989, M o rfo g en eza Je zio ra L edn ick ieg o i je g o o b ram o w an ia (d o niesienie w stęp n e). SL, 1, s. 2 2 5 - 2 3 3

W a 1 s b y A .E., 1992, T h e co ntrol o f p a s — v acuolale cy an obacteria. E utrophication: R esearch and ap p lica­ tion to w ater supply. Ed.: D .W . Sutchliffe and J.G . Jones, FB A pp. 1 5 0 - 162

W i ś n i e w s k i R., 1980, P seudolittoral o f G o p ło lake. P art I. C haracteristics o f th e en v iro n m en t. A c ta U niv. Nie. C op., N au k i M at.-P rzyr. z. 46:61 - 81

W o j c i e c h o w s k i I., C z e r n a ś K. , K r u p a D. , G a ł e k J., 1991. A k ty w n o ść zbio ro w isk glo n ó w w przy b rzeżn ej strefie je z io ra Piaseczn o ja k o w y raz ham o w an ia dop ły w u su bstancji pokarm o w y ch z lądu do jez io ra . S tu d ia O śro d k a D o k um entacji Fizjo g raficzn ej. T . X IX PA N . O ddz. w K rak o w ie, ss. 401 - 4 1 5 .

H Y D R O B IO L O G IS C H E PR O G N O SE N F Ü R D IE Z U K U N F T D E R G O P Ł O - U N D L E D N IC A -S E E N Z u s a m m e n f a s s u n g

Ein V ersuch, d ie histo risch en und geg en w ärtig en E n tw ick lu n g sten d en zen des Ö k o sy stem s d e r L ed n ica- und G op ło -S een zu v ergleichen, w eist a u f zwei A b h än g ig k eitsg ru p p en hin.

D ie erste d e fin iert die von m orp h olo g isch en E ig en sch aften d iese r S eeb eck en gestalteten E rsch ein u n g en , d.h. ihren Po stg lazial-, R innen-, D urch flu ß - od er abflu ß lo sen C h arak ter m it g e g e n w ä rtig er ä h n lic h e r T iefe.

D ie zw eite G ru p p e b ilden die Z u flu ß ab h äng ig k eiten , g estaltet von h isto risch en K lim aänd erun g en und vom E in flu ß d er A n th ropopression.

D ie E rg eb n isse d er E rsch ein u ng en , w elche in fo lg e d e r o b en g e n an n ten E ig en sch aften en tsta n d en sind, w eisen k ein e D irek tab h än g ig k eit vom un tersch ied lich en E n tsteh u n g salter d iese r G e w ä sse r nach.

D ie H y p ertro p h ieersch ein u n g en im L ednica-S ee und P o ly tro p hieersch einu n g en im G o p ło -S ee sind m it dem lan dw irtsch aftlich en A b flu ß g eb iet des ersten und m it d e r S tad tagg lo m eratio n am U fe r des zw eiten Sees d irek t v erbunden.

D as n ich t reg u lä r ersch ein en d e A u fblü h en von B lau au gen A p h a n izo m en o n ß o s -a q u a e verb in d et sich streng m it dem perio d isch en B io g en ab fließ en aus d em A bflu ß g eb iet des L ed nica-S ees und d ie A n w en sen h eit a lte r A ufblü h ersch ein u n g en d iese r tax o n o m en E inh eit im G o p lo -S ee ist a u f den lan g jährigen Z u flu ß von K o m un alab w ässer aus K ruszw ica zu rü ckzuführen.

D e r D urch flu ß ch arak ter des B eckens und des H o ch w asserstand es im G o p ło -S ee w urden als w ich tig sten E lem ente b etrach tet, die T ro p h ie dieses G ew ässers b estim m en.

(15)

A B B IL D U N G E N Abb. 1. K arte des L ed n ica-S ees und des G opło-S ees

Abb. 2. S ch em a d er zw ecks P ro gnosen flir d as W asserö k o sy stem durch zu fü h ren d en A nalysen A bb. 3. D o m inierende tax o n o m e E in h eiten im G o p ło-S ee (a) und L ed nica-S ee (b); (a) A p h anizom enon flo s-aquae (L) R alfs, (b) C oelastru m reticulatum (D angeard) Senn. -1, C y clo tella op ercu lata (A g.) K ütz. -2, S tep hanodiscus hantzschii G run. -3

A bb. 4. E v o lu tionsm odell d er im L edn ica-S ee do m in ieren d en K ieselalgen

Abb. 5. S ch em a, d as die Ä n d eru n g en d er Pflan zen d eck e a u f dem A bflu ß g eb iet und d e r g ew ählten M i­ lieu p aram eter des L ednica-Sees d arstellt (nach P ieścik o w sk i 1994)

A bb. 6. H y p othese d er M ilieuvarianten u n d d e r L eben szeit v o n versch ied en en O rganism en o d e r deren G en eratio n en (nach Isto c k 1984)

Tab. D o m in ieru n g des P rozesses d er Fru ch tb ark eitserh ö h u n g in den S een G oplo u n d L ed n ica w ährend 12 tausend Jahren

Cytaty

Powiązane dokumenty

W architekturze kra��obrazu dodatkowo funkc��onu��e klasyfikac��a przeznaczona dla kra��obrazów (frag�entów kra��obrazów) dziedzictwa kulturowego o wy��ątkowych

- studia w obrębie ��ednostek kra��obrazowych, uwzględnia��ących przede wszystki� ukształtowanie powierzchni i pokrycie, ��ako na��bardzie�� wpływa��ące

W obrębie wydzielonych obiektów, wyró�niono pięć głównych typów obszarów (obszary �orskie, doliny rzeczne, obszary wodne i błotne, obszary leśne, inne), które

Spośród wielu czynników w ninie��sze�� pracy zdecydowano się uwzględnić ��ako kryteria własność terenu, roz�ieszczenie przed�iotów, wzbudzane przez

Relacje też są dla mnie bardzo ważne: rozmowa, bliskość, obecność, empatia, współpra- ca, pochylenie się nad drugim człowiekiem i towarzyszenie mu zarówno w tych smut- nych, jak

Zamiast tworzenia kart jednej wartości można wziąć na warsztat wszystkie wartości Asów Internetu, a potem porównać wersje stworzone przez grupy. Wtedy ta aktyw- ność może

Właściwości reologiczne i funkcjonalne masy jajowej poddanej ultrapasteryzacji wskazują na istotną rolę proporcji żółtka do białka w masie jajowej oraz wieku jaj, przy

Podobnie odpowiedzi liczbowe/wyprowadzone wzory należy koniecznie opatrzyć stosownymi komentarzami/wy- jaśnieniami, których brak zdyskwalifikuje udzieloną odpowiedź.. (16