Jarmila Kaczmarek
Nieznana korespondencja Wilhelma
Schwartza w sprawie Ostrowa
Lednickiego
Studia Lednickie 5, 327-341
1998
STUDIA LEDNICKIE V Poznań — Lednica 1998
IV. KRONIKA
N IE Z N A N A K O R E S P O N D E N C JA W IL H E L M A S C H W A R T Z A
W SP R A W IE O S T R O W A L E D N IC K IE G O
Przy okazji o p raco w y w an ia katalogu dokum entów dotyczących historii archeologii,
w archiw um M u z eu m A rcheologicznego w P oznaniu natrafiono na k o respondencję
W ilhelm a S chw artza, niem ieckiego d y rek to ra poznańskiego G im nazjum F ryderyka
W ilhelm a w latach 1 8 7 2 - 1882. N ależał on do czło n k ó w B erlińskiego T ow arzystw a
A n tropologicznego i zw iązany był ze znanym antropologiem R udolfem V irchow em .
O d 1874 r. S ch w artz zajm ow ał się g rom adzeniem m ateriałów dla m apy archeologicznej
W ielkopolski. O m aw ian a k o respondencja to w łaśnie odpow iedzi na ankietę w tej spra
w ie zam ieszczo n ą w lokalnych dzien n ik ach w 1874 r. (K aczm arek 1996, 41 - 4 2 ) .
W śró d listów k ilk a dotyczy O strow a L ednickiego. A utorem je d n e g o je s t sekretarz
h rab ieg o A lb in a W ęsiersk ieg o nazw iskiem G aertig, drugi pisał sam S chw artz do radcy
budow lanego, trzy kolejne to listy teg o ż radcy b u d ow lanego z Piły. N iestety, ostatnia
koresp o n d en cja nap isan a je s t pism em dość niestarannym , a podpisy są zgoła n ieczy
telne. O soby po p ro szo n e o pom oc w odczytaniu n azw isk a (prof, d r hab. Jerzy Fogel,
doc. d r hab. R yszard M arciniak, tłum acze W . i J. S taniszew scy, k tó ry m niniejszym
składam w yrazy w dzięczności), daw ały p o czątk o w o lekcję „F rag es” lub „G rag es” ,
ostateczn ie zgodziły się z sugestią, iż m oże chodzić o w yraz „C rüger” . P roblem polega
na tym , iż o so b a nazw iskiem Frages czy G rages nie je s t znana w II po ło w ie X IX w.
ja k o m iłośnik archeologii, w przeciw ieństw ie do pilskiego radcy b u d o w lan eg o z Piły
A. C rtigera, au to ra pracy o starożytnościach w regencji bydgoskiej (C rü g er 1872).
P rzeciw ko tej h ip o tezie przem aw ia fakt, iż d y sponujem y o trzy lata w cześniejszym i
listam i C rügera d o W ęsierskiego, gdzie je g o podpis je s t b ard zo w yraźny i charakter
p ism a inny, choć p ap ier z nadrukiem „B ath” je s t identyczny ja k listow nik użyty przez
radcę b u d ow lanego w 1875 r. (M A P -A -dz-1). Z a uznaniem C rü g era ja k o autora listów
przem aw ia ich treść: chodzi o pilsk ieg o radcę b udow lanego, znającego S chw artza i h ra
b ieg o K w ileckiego-W ęsierskiego, próbującego udow odnić pow iązania ludności n ad
w iślańskiej i n adreńskiej w p radziejach, zw olennika teo rii o kontaktach ziem n ad b ał
tyckich z E truskam i i F enicjanam i, po siad ająceg o dość znaną kolekcję archeologiczną.
P oza tym treść listów je s t k o m entarzem do książki C rügera. B yć m oże w yjaśnienie
zagadki tkw i w w ieku C rü g era (w 1874 r. m iał 78 lat) i zm ienionym charakterze
pism a w skutek ew en tu aln ej choroby, lub też list by ł dyktow any innej osobie. M ożliw e
je s t też iż list do hr. W ęsierskiego, gdzie w ystępow ał w roli petenta, pisał C rüger
bardziej starannie. Podsum ow ując, je s t raczej n iem ożliw e, by o m aw iane listy pisał
ktoś inny.
328
KRONIKAPierw szy list datow any je s t na 15 stycznia 1875 r. A utor pisze w nim następująco:
„Szanow ny P anie! O dpow iadając na P ański szanow ny apel, niniejszym p rzeka zu ję
dla ta m tejszej biblioteki gim nazjalnej, wydany p rze ze m nie egzem plarz p ism a re g io
nalnego (?) (H eim atschrift) o znalezionych staroburgundzkich zabytkach starożytności
w K ró lew skiej R eg en cji B ydgoszcz■ P raw ie cod zien n ie otrzym uję do w o d y życzliw ego
p rzyjęcia m ojego p ism a w kręgu p rzyja ció ł archeologii i antropologii, i w stosunku
do m ojego celu w ykazania p ow iązania p o m ięd zy grupam i ludności zn a d W isły i m ie
szkańców zn a d Renu, które n ie g d y ś m iało m iejsce. G dybym m ó g ł uzy sk a ć p o tw ierd zen ie
tego. N iech zajm ują się d a lej tym fa ch o w c y. Szczególnie troskliw ie p o w in n o za ch o w a ć
się kilka relikw ii p a n u ją cej w czasach preh isto ryczn ych niem ieckości, a m ianow icie
p rz e d p rzyb yciem Słowian. N iniejszym p o zw a la m sobie na zapytanie, czy istnieje X IV
wieczny napis niem iecki p o n a d tam tejszą „nową b ra m ą ", która p o p rzed n io była p o
złacana, tera z na p o lecen ie k o g o ś g o rliw eg o czarno p o m a lo w a n a ? C zy p o w in ien em
b y t p o zw o lić na opublikow anie tychże w tam tejszej g azecie? D la uzupełnienia Pańskich
stu d ió w o osobliw ych znaleziskach w tutejszej p ro w in cji p o leca m uniżenie: H andbuch
d e r vorzüglichsten in D eu tsch la n d entdeckten A lte rtü m e r a u s H eid n isch er Z eit z 23 9 0
litograficznym i rysunkam i W agnera — W eim ar и Voigta (W cześniejszo cena 4 1/2
marki, obecnie 1, 15/100). Z o sta ły tam zgrom adzone w iadom ości także z części naszej
prow incji. Z życzeniem , aby P ańskie w ysitki zostały ukoronow ane n a jlep szym i w ynikam i
m a m zaszczyt p o d p isa ć się uniżony sługa C ruger".
Po zapoznaniu się z przesłaną pracą Sch.wartzowi nasunęły się pew ne w ątpliw ości
i ju ż 17 stycznia 1875 r. pisał: „W ielce Szanow ny P anie R adco B udow lany. U przejm ie
P an wybaczy, że zadam Panu kilka p y ta ń w yjaśniających na odpow iedzi których bardzo
m i zależy. 1. W czyim po sia d a n iu znajdują się w spom niane w p u n k c ie 18 zło te blachy?,
czy one w szystkie p o sia d a ją dokładnie ten sam napis?, i czy rozum iem p raw idłow o
znaki, gdy j e tak odtw arzam ? [patrz też C riiger 1872, 18]. W czyim po sia d a n iu znajduje
się toporek T I p r 16 (chciałbym sam zo b a c zy ć obydw ie rzeczy) [u C rü g era na tabl. 1
pod nr 16 rzeczyw iście znajduje się w yobrażenie łużyckiej siekierki z tulejką — JK ],
3. Dst. T. I I n r 31 w W ysheck [w łaściw ie W issek czyli W ysoka] znalezione i gdzie
to leży? 4. Czy m iejsco w o ść w spom niana w p u n kcie 42 nazyw a się Staren [u C rügera
na s. 42 je s t om yłkow o w ydrukow ane „S tarm ” , obecnie Stare, gm . W ysoka] (koło
Piły), n ie znajduję j e j w żadnym spisie. 5. G dzie leży w spom niany w p u n k c ie 43 R adolin ?
[Criiger 1872, 43] 6. Czy m ożna bliżej o kreślić na m apie znalezisko koto D rew enz (?)
wspom niane w p u n kcie 19? [patrz C riiger 1872, 19]. 7. G dzie znajdują się przed m io ty
w spom niane p o d pu n ktem 35, znalezione koło L ennagóra w zględnie D zieka n o w ice?
[Criiger w spom ina o broni z rogu i kam ienia, znalezionej rzekom o w ruinach, s. 12
i 35] i czy P an j e osobiście w idział? P ańskie zainteresow anie dla spraw y i współudział,
za które je ste m P anu b ardzo zobow iązany, p o zw a la liczy ć na uprzejm ą inform ację w
celu now ego wyjaśnienia. Z w ysokim p o w a ża n iem uniżenie W. Schw artz". C riiger o d
pisał na m arginesie listu Schw artza: „ [w yraz n ieczytelnyjyak najuprzejm iej z pow rotem ,
a d 1. K oto Wapna, m iędzy W ągrow cem i K cynią (na p o łu d n ie od N oteci) znaleziono
4 brakteaty p o d m ogiłą, p a trz 17/18 m ojego p ism a i p o k a za ł m i j e w ła ściciel m ajątku
R y c . I. L is t S c h w a r tz a d o C r ü g e ra z 1 7 .0 1 .1 8 7 5 r. A b b . 1. D e r B r ie f v o n S c h w a r tz an C r ü g e r v o m 1 7 .0 1 .1 8 7 5
332
KRONIKAp a n v. W ilkoński. Tylko je d n a m oneta p o sia d a ła napis właściwy, biegnący w około
(Randschrift). O becnie znajduje się w B erlinie p o d n r 5690. P rofesor M iille n h o f u zn a ł
napis, p o d o b n ie ja k i j a początkow o, ja k o runy i n a zw a ł to „S B A R ” [patrz rysunek
na kopii oryginalnego listu w aneksie — JK .]. To je s t błąd, ja k to udow odniłem .
L itery są poch o d zen ia etruskiego i oznaczają im ię syna M arsa i E ris Phobos. Jeździec
z fru w a ją c y m i w łosam i na biegnącym zw ierzęciu j e s t m itologiczny, p a trz rysunek tegoż
[Crtiger 1872, 18]. ad. II. C elt znalazł się w posia d a n iu tutejszego ślusarza Praffela.
I.
Jeg o o jciec zn a la zł go p o d p n ie m sosny, syn zro b ił kolbę (?) (Schlagloch) d o lu
tow ania iela za . ad. III. M iasteczko W yhseck [W ysoka] leży m ilę na p ó łn o c o d B ieloslive
[w łaściw ie B iałośliw ie, czyli B iałośliw ie] p r z y k o le i wschodniej. W tam tejszym d o m i
nium na fo lw a rk u znaleziono nausznicę p rzy kopaniu fu n d a m en tu , ad. IV. Staren [Stare]
leży 2 m ile n a p ó łn o c o d M iasteczka (kolej wschodnia), m iasteczko R ad o lin leży 1 m ilę
na p o łu d n ie o d Schönlanke [Trzcianki], ad. V. O m iejscow ości, gdzie osobiście zn a
lazłem rzym skie m onety srebrne A nloninusa; badania p rzep ro w a d ziłem na p o lecen ie
K rólew skiego P rezydenta N aum anna. D okładną inform ację o tym m oże p o d a ć n a d leś
n iczy M a u ve w R ozanno (?) ko lo B ydgoszczy. W edług je g o p ism a skierow anego do
m nie znaleziono j e p rz y m iodnikach w królew skim lesie w D rewenz. ad. VI. O w y ko
p a lisk a c h w ruinach za m ku kolo D ziekanow ic, które w cześniej p rzep ro w a d zo n o na
p o lecen ie Rządu, p o zo sta ła cała siekierka, której ty su n e k posiadam . P ó źn iej wyspa
p rze szła w p o sia d a n ie hrabiego v. W ęgierskiego [W ęsierskiego] z Z akrzew a (pom iędzy
K iszkow em a Kłeckiem ), który p o le c ił ko n tyn u o w a ć p ra c e w ykopaliskow e. Z nalezione
p rze d m io ty zabrano na kongres archeologiczny w Bolonii, a rezultaty o ceny przekazano
m i na piśm ie. Sam n ie w idziałem przedm iotów . M iałby Pan w ielkie za słu g i w stosunku
do a rcheologii naszej prow incji, gd yb y okazyjnie zw rócił Pan uw agę na te spraw y
p a n a nadprezydenta G iinthera, które ju ż uporządkow ali je g o p oprzednicy, p a n o w ie
n a dprezydenci v. Beurm ann, Flottw ell, Schleinitz p re zyd en t rządu i zechciałby Pan go
za in tereso w a ć p o n o w n y m zbadaniem . C hciałem sam p rzed się w zię ć badania a rc h eo
logiczne, w ym agane p o d w zględem technicznym , je d n a k że m ó j w iek (78) lat zabrania
fizy c zn y c h w ysiłków z nim i zw iązanych. N ależy tam w y sia ć archeologa w ykształconego
klasycznie, którem u m ianow icie należy zle c ić zbadanie p ro b le m ó w nasuw ających w ą t
p liw ości. a.) Jaka je s t struktura budow y fu n d a m en tó w , obróbka ka m ien i i sposób p o
łączenia tychże; ja k i rodzaj zapraw y zastosow ano p rzy tym i czym różni się ona od
zw ykłej zaprawy, b.) Czy stosuje się obrobione kam ienie do węgarów, wieży, sto p n i
schodów, łuków, kolum n, z ja k ie g o rodzaju kam ienie te pochodzą, c.) Ja kie p ro file
(przekroje) m ają owe kam ienie i ornam enty, czy je s t podob ień stw o do ornam entów
greckich, rzym skich czy gotyckich. Czy kam ienie p o w ią za n e są z m etalem i z ja k im
m eta lem ? d.) Czy p o d ło g a była w yłożona kam ieniam i, m ozaiką lub gliną, e.) C zy p o d
wschodnią budow ą znajduje się sklepienie grobow e i ja k takie je s t wykonane; do
ja k ie g o kultu religijnego m ożna o d n ie ść p o c h ó w e k zm arłych f . ) C zy znalezio n o u rn y
i czy te m ają charakterystyczną ornam entykę, g.) Jakie znaleziono p rzed m io ty z p re h i
storycznych czasów i c zy znajdują się je s zc z e fo r m y czaszek, w ielko ść i fo r m y ko ści
(H u n d kn o ch e n ? H andknochen?) itd. Z tego wynika, ja k ie sk a rb y dla antropologii i
arc h eo lo g ii m ogą b y ć u kryte w tym p a ła c u i Tow arzystw o N a u k będ zie P a n u w dzięczne
za starania w w yjaśnieniu ciem ności zalegających ruiny. C hętnie służę d a lszym i w ia
dom ościam i. P ański uniżony sługa C riiger R adca b u d o w la n y"
KRONIKA
333
Jak w idać, w spom niany w pierw szym liście „H eim atschrift” to najpraw dopodobniej
cy to w an a ju ż tu w iele razy praca C rügera, W ięk szo ść m iejscow ości w ym ienionych
w korespondencji da się zidentyfikow ać, z w yjątkiem nazw y R ozanno i D rew enz.
W skorow idzu m iejscow ości z 1912 r. znalazłam je d y n ie potw ierdzenie, że n a d le ś
nictw o R osengrund w p o w iecie b ydgoskim nazyw ało się niegdyś R ozanno, jed n ak że
i takiego nie udało m i się zn aleźć na żadnej m apie. D rew enz nie figuruje w żadnym
spisie, m oże chodzi o leśnictw o „D rew ce” na zachód od B ydgoszczy (M A P-A , m apa
inw. 215, B rom berg 1426 z 1911 r.).
S chw artz nie czekał na radę skontaktow ania się z W ęsierskim , bow iem ju ż 8 sty
czn ia w ysłał do Z akrzew a stosow ny list, w którym w yjaśniając cel podjętej przez
siebie pracy, prosił o inform acje na tem at o d k ry ć hrabiego A lbina (list w zbiorach
B iblioteki K órnickiej, B K 12 871). W im ieniu W ęsierskiego o d pow iedział je g o se k re
tarz 19 stycznia 1875 r.: „ B iorąc p o d uw agę P ańskie uprzejm e p ism o z 8 b.m. m am
za szczyt niniejszym p o w ia d o m ić Ja śn ie W ielm ożnego Pana, że p rze d kilku d n ia m i Jaśnie
W ielm ożny Pan H rabia w yjechał do B erlina na operację n ieb ezp ieczn ej choroby warg
— d latego nie m o żn a d a ć d efin ityw n ej od p o w ied zi■ W najbliższym czasie b ęd ę szu ka ł
m o żliw o ści p o in fo rm o w a ć Ja śn ie W ielm ożnego P ana w ięcej w tym w zględzie. Z w ysokim
p o w a ża n iem uniżony G a ertig ". P ow yższy list m usiał zapew ne nasunąć S chw artzow i
podejrzenia, iż m oże to być uprzejm a fo rm a odpow iedzi odm ow nej, z czym p odzielił
się z C riigerem , bo ten odpisał 26 stycznia: „ O dpow iadając na P ańskie szanow ne
ży czen ie z 24 b.m. p o zw o lę sobie zauw ażyć, że w m oim p o sia d a n iu znajduje się w iele
innych ró w n ież bardzo interesujących zabytków starożytności (naram ienniki, fib u le ,
zapięcia płaszczy, guzikow e szpile, napierśniki), których rysunków nie wykonałem . N r
1, 6, 8, 10, 11 (w kaw ałkach) 15, 17, 18, 19, 20. 23, 24, 25, 26, 27, 28, 28a (8 sztuk)
29, 30, 31, 32, [num ery o d p o w iad ają num eracji na rycinach C rü g era 1872] p o za tym
je szc ze w ięcej g linianych naczyń (... w yraz nieczytelny) i urn y z grecką ornam entyką,
z któ rych je d n a je s t w szczególnie dobrym stanie, także ze w zględu na j e j w zó r i sposób
j e j okadzenia (czarna fa rb a ), któ ry d a je p o ję c ie o w ysokim p o zio m ie cera m iki w d a w
niejszych czasach. Z p o zo sta łych p rzedm iotów , któ rych dotyczy m oje pism o, sam w i
działem num ery 9, 13, 14, n um erom 12, 16, 2, 4, 5, 6, w ykonano je szc ze dokładniesze
rysunki, p rz e d ich w ysianiem do Berlina, ja k rów nież były 21, 22, dla których otrzym ano
w iarogodne opisy. P rzypuszczam , że sta lo w y m ło tek z F ulm en (n r 25) [C rü g er 1872,
26] na leża ł d o na rzęd zi ofiarnych, (M it
? — w yrazy nieczytelne) według rysunków
Z
Konar, G recy i R zym ianie m ieli te o d 692 r.) Z naleziono go w tutejszym torfow isku
i je s t m ało zardzew iały, tak sam o ja k żelazne p rzed m io ty z torfow iska w N ydam (Dania).
W now szych czasach b a rd ziej a n iże li w cześn iej zw racało się uw agę na w ykopaliska
na w yspie Lenna, ja k w ynika z m o jej n o ta tki w A llg em ein e Illu strierte L eip zieg e r Z e i
tung. B yłby P an bardzo zadow olony, gd yb y m ó g ł P an zło żyć wizytę hrabiem u von
W engerski [W ęsierski] z Zakrzew a, któ ry w ielokrotnie zapra sza ł m nie i któ ry za c h o
w ał za b y tki sta ro żytn o ści znalezione w ruinach p a ła cu na w yspie i rzym skie m onety.
O d leg ło ść z P oznania d o P o b ie d zisk i sta m tą d d o D zie ka n o w ic tylko około 4 m ile.
P an hrabia byłby m oże skłonny o zn a c zyć term in spotkania, gd yb y p a n nadprezy-
dent w yka za ł zainteresow anie dla ow ego badania. P roszę ja k n a ju p rzejm iej w y b a czyć
te uwagi, które odpow iadają zainteresow aniom naukow ym . K reślę się ja k n a ju n iżen iej
(...) A. C rüger".
334
KRONIKATo był ju ż ostatni ślad korespondencji m iędzy S chw artzem a Criigerem , ja k i za
chow ał się w M uzeum A rcheologicznym , choć kontakty z tym i obydw om a starożyt-
nikam i raczej nie urw ały się całkow icie; w V erhandlungen z 1886 r. S chw artz op u b
likow ał spis kolekcji pilskiego badacza (s. 2 1 8 - 2 2 3 ) .
O Criigerze krótkie w zm ianki spotykam y ju ż u historyków archeologii w ielk o p o l
skiej, J. K ostrzew skiego i J. Fogla. O baj autorzy nie m ieli dobrego zd an ia o pilskim
am atorze starożytności, zarzucając mu brak krytycyzm u, fantazjow anie, szukanie w
W ielkopolsce znalezisk osadnictw a greckiego, perskiego, rzym skiego itd. (K ostrzew ski
1958, 21; Fogel 1991, 19, 26). D o listy zarzutów m ożna by d ołączyć pew ną skłonność
do koloryzow ania i sam ochw alstw a, w idoczną zw łaszcza w ów czas, gdy porów na się
korespondencję radcy budow lanego z W ęsierskim i S chw artzem . W listach do dyrektora
G im nazjum Fryderyka W ilhelm a C riiger chw alił się niem al zażyłością z panem na
Z akrzew ie, narzekając iż m usi zrezygnow ać z badań O strow a L ednickiego z pow odu
w ieku. Z drugiej strony m a trudności z popraw nym n apisaniem nazw iska (pisze „W ę
giersk i”) i przyznaje się, iż zabytków lednickich sam nie w idział. Z kolei z korespon
dencji hrabiego A lbina w ynika, iż ten na prośbę C rügera o u dzielenie inform acji w
1867 r. w ogóle nie odpisał, a na propozycję p rzeprow adzenia badań w 1872 r. o d
pow iedział w ym ijająco, przekazując w praw dzie spis kolekcji (Fogel 1991, 26) i plan
ruin (opublikow any przez radcę budow lanego, patrz aneks), ale nic nie w spom inając
0 przeprow adzonej analizie zapraw y w 1870 r„ której w yniki przechow yw ane są w
B ibliotece K órnickiej. N iestety, list z w ynikam i tych analiz został napisany niestarannie
1 nie udało mi się ustalić, kto te „substancje zie m n e” w ysłał do analizy i do której
„sta c yi c h e m ic zn e /’ choć w iadom o, iż nazw isko chem ika brzm i Peters. N atom iast
odczytanie w yników analizy nie spraw ia kłopotów : 3,96 części stanow iła woda,
8,64 m ateriał organiczny, 21,51 gips, 5,95 w ęglan w apnia, 0,24 w ęglan m agnezu,
0,43 kw as fosforow y, 1,02 zw iązki żelaza i glinki, oraz 58,19 części ziem i i piasku
(B K -12 871).
R ów nież m ożna w ątpić w „niem al codzienne” listy poparcia d la pracy C rügera,
choć zapew ne i takie były, bow iem zw olenników teorii pobytu F enicjan czy Etrusków
w E uropie Środkow ej nie b rakow ało w X IX w.
O ile surow y osąd C rügera ja k o badacza starożytności je s t w zasadzie słuszny, to
jed n ak nie m ożna zapom inać o w ielu okolicznościach, które nakazyw ałyby go p o tra
ktow ać z w iększą w yrozum iałością. Z je d n eg o z cytow anych listów w ynika, iż urodził
się on w 1797 lub 1798 r. O kres je g o najw iększej aktyw ności intelektualnej przypadał
zatem na lata 1830 - 1860, a w ięc na czasy, kiedy to pow staw ały najrozm aitsze koncep
cje próbujące w yjaśnić pradzieje barbarzyńskiej Europy. W skutek skąpej bazy źródło
wej i niew ielkiej znajom ości m atariałów archeologicznych, autorzy prac braki te starali
się zastąpić znakom itym opanow aniem starożytnych i średniow iecznych źródeł p isa
nych oraz w yobraźnią, i je szcze nie było w iadom o, które z koncepcji zostaną przyjęte,
a które nie. T eoria w pływ ów ludów starożytnych i antycznych (np. poprzez zakładanie
faktorii handlow ych m iędzy Ł abą a W isłą) nie była najbardziej fantastyczną i nie Criiger
j ą w ym yślił, a pow tarzał je za S. N ilssonen. W ydaje się, iż pod tym w zględem o prym at
R y c . 2. L is t C r ü g e ra d o S c h w a r tz a z 2 6 .0 1 .1 8 7 5 r. A b b . 2. D e r B r ie f v o n C r ü g e r a n S c h w a r tz v o m 2 6 .0 1 .1 8 7 5
338
KRONIKARyc. 3. Tafel II — z pracy C riigera z p lanem m in n a O stro w ie L ednickim , uzy sk an y m od A. W ęsierskiego.
A bb. 3. T afel II — aus d e r C rü g er’s A rb eit m il dem R uinenplan a u f O stró w Lednicki, erh alten von A. W ęsierski
m ogliby ryw alizow ać i niektórzy Polacy, ja k np. T. W olański („odczytyw acz” ru n icz
nego pism a słow iańskiego), W. M oraw ski i później Jan S as-Z ubrzycki (w idzący ple
m iona słow iańskie na obszarze od T roi i Palestyny po półw ysep Iberyjski i Irlandię).
W latach sześćdziesiątych i siedem dziesiątych XIX w ., kiedy to C riiger korespondow ał
z W ęsierskim i S chw artzem w spraw ie O strow a L ednickiego, k oncepcje etruskie były
ju ż nieco przestarzałe i stopniow o traciły zw olenników , jed n ak że radca z Piły był ju ż
wów czas dość sędziw y, nic więc dziw nego, że i m ocno konserw atyw ny. N atom iast
kw estionariusz pytań dotyczący architektury O strow a L ednickiego w skazuje, iż Criiger
był znacznie lepszym radcą budow lanym , niż starożytnikiem .
KRONIKA
339
L IT E R A T U R A :
C rü g er A. W . 1872, Ü b e r d ie im R e g ieru n g s-B ezirk B ro m b erg a u fg efu n d en en A lterth ü m e r und die W an d erstraß en röm isch er, g riech isch er, g o tisc h e r u. k eltisch er H eere von d er W eichsel nach dem R heine, M ain z
F ogel J.1 9 9 1 , P o m p eja Polska. Z d ziejów arch eo lo g ii w ielk o p olsk iej X IX w ieku: d zia ła ln o ść A lb in a hr. W ę siersk ieg o i Z b ig n iew a hr. W ęsiersk ieg o -K w ileck ieg o , P o znań
K aczm arek J. 19 96, O rg an izacja badań i o ch ro n y zab y tk ó w a rc h eo lo g iczn y ch w P o zn an iu ( 1 7 2 0 - 1958), P o znań
K o strzew ski J. 1958, Z d ziejó w b ad ań arch eo lo g iczn y ch w W ielk o p o lsce, W ro cław
Jarm ila K aczm arek
ANEKSY:
1.)
S c h n e id e m ü h l, 1 5 ” J a n u a r 1 8 7 5
Verehrter H err!
Ih re r g e e h rte r A u ffo rd e ru n g en tsp re c h en d ü b erreich e ich b eifo lg en d ein E x e m p la r d e r von m ir h e ra u s g eg e b en e s H e im a tsch rift ü b e r d ie im R e g ieru n g s B e zirk B ro m b e rg (a lt B u rg u n d ) a u fg efu n d en en A lte rth ü m e r f ü r d ie d o rtig e G ym nasialbibliotek.
F a st tä g lich erh a lte ich B ew eise von d e r g ü n stig en A u fn a h m e m e in e r S ch rift a u s d e m K reise d e r F reunde d e r A rc h e o lo g ie u n d A nth ro p o lo g ie, u n d m ein em Z w ec k d ie ein sten s sta ttg e fu n d e n e V erbindung von Volks g ru p p en a n d e r W eichsel m it d e n B ew o h n ern a m R h ein n a ch zu w eisen d ü rfte ich n a ch d en m ir h ierü b e r g ew o rd en en U rteile erreich t haben. M ö g en sich F ach g eleh rte w e ite r h ierm it b esch ä ftig en . In sb e so n d e re so llte m an d ie w enigen R eliq u ien d e s in d e r Vorzeit h ie r h e rrsc h e n d g ew esen en D e u tsch tu m s so rgfä ltig bew ahren u n d sch o n en n a m en tlich je n e v o r A n k u n ft d e r Slaven.
H ie rb ei erlaube ich m ir d ie erg eb en e A n frag e, o b von d e r a u s d em X I V Ja h rh u n d ert h e rrü h en d en d eu t schen In sc h rift ü b e r d em d o rtig em „neuem T h o r e " w elch e fr ü h e r verg o ld et war, j e tz t a u f V eran la ssu n g irg en d e in es E ifrigen sc h w a rz üb erstrich en ist e in e L o g ia e x is tie r t? S o llte e in e so lc h e vorh a n d en sein s o b itte ich d eren V erö ffen tlich un g in d e r d o rtig en Z e itu n g z u veranlassen.
Z u r V ervo llstä n d ig u n g Ih re r Stu d ien ü b e r d ie m erkw ü rd ig en F u n d e in h iesig e r P ro vin z em p feh le ich ergebenst: H a n d b u c h d e r vorzü g lich sten in D e u tsch la n d e ntd eckten A lte rth ü m e r a u s h e id n isc h er Z e it m it 1390 lito g ra fischen A b b ild u n g e n von W agner. W eim a r b ei Voigt (frü h e rer L a d en p reis 4 1/2 M . j e t z t I, 15/10 0 E s erstrecken sich d ie d a rin g esam m elten N a ch rich ten a uch a u f T heile u n se re r Provinz.
M it d e m W unsch d a ss Ihre B e m ü h u n g en von bestem E rfo lg e g e k rö n t sein m ö g en h a b e ich d ie E h re m ich zu zeichnen
Ih r erg eb e n ster D ie n e r
340
KRONIKA2.)
P o s e n d. 17 ten J a n . 1 8 7 5 Hochgeehrter H err Baurath!
Verzeihen S ie fre u n d lic h . d a ß ich noch m it einigen N a ch fra g en s o f r e i bin Sie zu behelligen, a n d eren B ea n tw o rtu n g m ir viel liegt.
1. ln wessen B esitz befin d en sich d ie p. 18 erw ähnten G old b lech e? ha b en sie sä m tlich g e n a u dieselb e In sch rift? u n d verstehe ich d ie Z eichen recht, w enn ich dieselb e so w iedergebe!
2. In wessen B esitz b efin d et sich d a s B e il T I p r 16 (b eide Sach en se h e ich gern ein m a l nä m lich selbst. 3. ... T. II n r 31 in W ysheck gefu n d en u n d wo lieg t dies?
4. H eisst d e r p. 42 erw ä h n te O rt S taren (b ei S ch neidem ühl), ich fin d e ihn in k ein em Verzeichniss. 5. Wo lie g t d a s p. 4 3 erw ähnte R a d o lin ?
6. L ä sst sich d e r p. 19 erw ähnte F u n d an d e r D reven z n ich t n ä h e r n ach ein em a u f d e r K arle zu be zeich n en d en L o c a l b estim m en ? ■
7. Wo b efinden sich d ie b ei L en a g óra resp. D zieka n o w ice gefu n d en u n d p. 3 5 unten erw ä h n ten G egen stä n d e? u n d haben S ię selbige geseh en ?
Ih r In teresse f u r d ie S a che u n d b ish er m ir e rw iesen e Theilnahm e, J u r die ich Ih nen s e h r verbunden bin, läßt m ich a u f f ü r d iese n e u e B eh ellig u n g a u f g ü tig e N a ch sich t hoffen.
M it v o rzü g lich er H ochachtung ergeb en st W. Sch w a rtz
3.)
br. m. u n d g a n z e rg eb en st zurück.
ad. 1. B e i W apno zw ischen W ongrow itz u n d E xin (südlich d e r N e tze) w urden u n te r e in e r M o g ille co n fe r 17/18 m ein e Schrift, 4 B ra ctea ten gefu n d en u n d vom B e sitze r d e s G u tes H e r r v. W ilkoński, m ir gezeigt. N u r ein e M ü n ze h a tte d ie u n ter richtig w ied er g e g eb en e Randschrift. Sie befin d et sich g eg en w ä rtig in B erlin er M u seu m u n ter N r 5690. P ro fesso r M iille n h o f h ielt d ie S ch rift wie ich a n fä n g lich a u ch f ü r R u n en u n d läuft so lc h e „ S A B A R ”. D ie s ist ein Irrtu m wie ich ihm bew iesen habe. D ie B u ch sta b en s in d E tru skisch u n d b e zeichnen den N am en d e s S o h n es d e s M a rs u n d d e r E ris P hobos. D e r R e ite r m it flie g e n d e n H a a r a u f la u fen d en Thiere ist d a s m y th o lo g isch es A b b ild desselben.
ad. II. D e r K elt b e fa n d sic h im B esitz d e s hiesigen S ch lö ß ers Praffel.
1. D e r V a ter d esselben f a n d ih r u n ter einem K ieferstubben, d e r Sohn m a ch t Sch la g lo ch zu m Lö th en d e r E isens daran.
ad. III. D ie S ta d t W yhseck lieg t 1 M eile n ö rd lich von B ielo stive an d e r O stbahn. D a s O hrg eh ä n g e ist a u f d o rtigen D o m a in e an V orw erk beim A u sg ra b en e in es F u nd a m en tes gefunden.
a d. IV. S taren liegt 2 M eilen n ö rdlich von M ia steczko (O stbahn), d a s Stä d tch en R a d o lin lie g t l M eile süd lich von Schönlanke.
ad. V. Ü b er d em Ort, wo d ie rö m isch e Silb erm ü n zen d e s A n to n in u s d ie ich s e lb st a u f Veranlaßung des Kgl. P rä sid en tes N au m a n n p rü fte gefu n d en sind, kann n u r d e r O b erfö rster M a u ve in R o za n n o b e i B rom berg gen a u e A u sk u n ft geben. N ach sein em an m ich gerich teten Sch reib en w urden się b e i K u lturen (P fla n zu n g en) in d e r K onigl. F orst in D rew en z gefunden.
ad. VI. Ü ber d ie A u sg ra b u n g en d e r B urg ru in en bei D ziekanow ice, w elche f r ü h e r a u f V era nlaßung d e r R egieru ng geschahen, ist ein g a n ze s A xten stü ck vorhanden w o von ich ein e A b sc h rift besitze. S p ä te r hien ging d ie In sel in den B esitz d e s G rafen v. W ęgierski a u f Z a krzew o (zw isch en K iszko w o u n d K łecko ) w elch er die A u sg ra b u n g en fo rts e tz e n ließ, die g efu n d en en G eg en stä nd e zum a rc h eo lo g isch en K o n g re s n ach Bologna m itn a h m u n d m ir die R esu lta te d e r B eu rth eilu n g sch riftlich N a c h rich t gab. S e lb st g eseh en h a b e ich die G eg enstände nicht. S ie w ü rd en sich u m eine A rc h ä o lo g ie u n se re r P ro w in z ein g ro ß e s V erdienst erw erben, wenn Sie d em H errn O b erp rä sid en t G ü n th er a u f desjenige, w as s e in e V org ä n g er d ie H errn O b erp räsid en ten v. Beurrm ann, Flotw ell, Reg. P räsid ent S ch lein itz b ereits a n g eo rd n et hatten, g ele g e n tlic h a u fm erksa m m a ch en u n d ihn f ü r ein e g en a u e N ach fo rsch u n g in teressieren m öchten. Ich w o llte d ie erfo rd erlich en tech n isch a r
KRONIKA
341
chä o lo g isch en U n tersuchungen selb st vo rnehm en; m ein ho h es A lte r (7 8 J a h r) verb ietet m ir je d o c h d ie hierm it v e rb u n d en e k ö rp erlich e A nstreg u n g en . E s m u st ein kla ssisch g e b ild e te r A rc h ä o lo g e d o rth in g e sa n d t w erden, w elch em n a m en tlich fo lg e n d e E rm ittlu n g en zu em p feh len sind.
a .) W ie ist die B a u stru k tu r d e r Fundam ente, d ie S teinb ea rb eitu n g u n d V erb in d u n g (V erb a n d ) derselben; w elch e A r t von M ö rte l h a t m an d a b ei v e rw en d et u n d w ovon un tersch eid et sich d erselb e von gew ö h n lich en K alkm örtel.
b. K om m en b ea rb eitete S tein e z u den G ew änden, Thurm , T reppenstufen, B ögen, P feilern v o r u n d aus w elch er S tein a rt b estehen dieselben.
c. W elche P ro file (D urch sch n itt) haben j e n e S tein e u n d O rnam ente, ha ben się ein e Ä h n lic h k e it m it g riechischer, ro m a n isch er o d e r g o th isc h e r O rnam entik, s in d die S tein e m it M eta ll verbunden (verkla m m ert) u n d m it w elch em M eta ll?
d. W aren die F u ß boden m it S tein en gepflastert, von M o sa ik o d e r von Thon. e. B efin d en sich u n ter dem ö stlichen tem p ela rtig en A n b a u ein G ra b g ew ö lb e u n d w ie ist so lc h e r besch a ffen ; a u f w elch em religiösen K u ltu s läßt die B esta ttu n g d e r Todten schließen.
f . S in d U rnen g efu n d en u n d ha b en so lc h e ein e ch a ra kteristisch e O rnam entik.
g. W as f ü r G e g en stä n d e a u s d e r p rä h isto risc h e n Z e it ha b en sich g efu n d en u n d fin d e n sich noch, wie s in d d ie Sch ä d elfo rm en , G rö ß e u n d F orm d e r H u n d kn o ch en (?), u .s.w ...
S ie erseh en a u s vorsteh en d en A n d e u tu n g en w elch e S ch ä tze f i i r A n th ro p o lo g ie u n d A rc h ä o lo g ie in je n e m P a la ste n och verborgen sein dü rften u n d es w erd en die V ereine f ii r d iese W issenschaften Ih nen g e w iss d a n k b a r w erden, w enn Ih re eifrig en B em ü h u n g en z u r A u fh e llu n g je n e s a u s den R uinen n och sc h w eb en d en D u n kels erh ellt w erden. M it fe r n e r e n N a ch rich ten ... ste h t g ern zu diensten.
Ih r e rg eb en ster D ien er C rü g er
S c h n e id e m ü h l, d e n 2 6 ” J a n u a r 1 8 7 5 . D em g eeh rten W unsche vom 2 4 ” d. M . en tsp re c h en d b em erke ich d aß sich s o g a r m e h rere andere, eb en fa lls h o ch in te reß a n te A n tiq u a lie n (A rm ringe, Fibeln, M a n telsch ließ er, K no p fn a d eln , B ru stsch ild er), d eren A b b ild u n g ich unterla ß en habe, d ie No. I, 6, 8, 10, I I (in S tücken), 15, 17, 18, 19, 20, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 2 8 a (a ch t Stück), 29, 30, 31, 32 sich in m ein em B e sitz befinden, a u ß erd em a b e r n o ch m e h rere T ho n g efä ß e
(...) u n d Urnen m it g rie c h isc h e r O rn a m en tik von w elch en ein e g a n z b eso n d ers sch ö n erhalten ist, auch wegen
ih re r M u ste r u n d d e r A r t ih re r A n rä u c h e ru n g (schw a rze Farbe) m e rkw ü rd ig e A u fsch lü ß e ü b e r d ie f r ü h e r h ie r g eü b ten kera m isch en K u n stg riffe darbietet.
Von den ü brigen G egenständen, w elch e m ein e S c h r ift b erü h rt h a b e ich d ie N o 9, 13, 14, se lb st gesehen, N o 12, 16, 2, 4, 5, 6, n o ch g e n a u e r v o r ih re r A b se n d u n g nach B erlin g efe rtig te Z eich n u n g en eb en so waren 21, 22, a b e r g la u b h a fte B esch reibu n g en erhalten.
Ich verm uthe, d a ß stäh lern e H a m m e r m it d em Fulm en (N r 25 ) zu d e n O pferg erä th en ( ....) n a ch den A b b ild u n g e n in K onar, d e s ha b en d ie G riech en u n d R ö m er se it 6 9 2 ) g e h ö rt hat, e r w u rde im hiesiegen T orfb ru ch e g efu n d en u n d ist, w ie d ie E isen sa ch en a u s d em T o rfm o o r zu N yd a m (D ä n em a rk) w enig vom R o ste angegriffen.
In n e u e re r Z e it w en d et sich die A u fm e rk sa m k e it den A u sg ra b un g en a u f d e r L en n a -In sei m e h r a ls fr ü h e r zu, wie ich a us e iner N o tiz in d e r A llg e m ein e r illu strie rter L e ip zig e r Z eitu n g ersehe, e s w ürde f ü r S ie von h o h e r B efried ig u n g sein, w enn Sie d em G rafen von W engerski a u f Z akrzew o, d e r m ich m eh re m a le ein g eladen hat, u n d d e r in den R uinen d e s P a lastes a u f d e r In se l g efu n d en en A n tiq u itä ten u n d röm isch e M ü n zen bew ahrt, einen B esu ch a b sta tten m öchten. D ie E n tfern u n g von Posen n a ch P u d ew itz u n d von d o rt n a ch D zieka n o w ice n u r etw a 4 M eilen. D e r H e rr G r a f ist vielleich t g eneig t ein e R e n d e zvo u s zu bestim m en , n a m en tlich w enn d e r H e rr O b erp rä sid ent sich f ü r j e n e U n tersuchung in teressieren m öchte. Verzeihen S ie fr e u n d lic h s t d iese B em erku n gen , w elch e d em w issen sch a ftlich en In te re sse en tsp ru n g en a u s diesen um E n tsch u ld ig u n g b itten ....
Ih r erg eb e n ster D ien er C rü g er
