• Nie Znaleziono Wyników

Regionalizm w Afryce, Azji i na Bliskim Wschodzie

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Regionalizm w Afryce, Azji i na Bliskim Wschodzie"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

Regionalizm w Afryce, Azji i na Bliskim Wschodzie

ANDRZEJ MANIA,

MARCIN GRABOWSKI, JOANNA MORMUL

Problem regionalizmu w stosunkach międzynarodowych zyskuje stop- niowo na znaczeniu, w szczególności w kontekście głoszonego odwro- tu od procesów globalizacji. O ile lata 90. XX wieku zdecydowanie wskazywały na procesy współpracy i integracji w skali całego globu, o tyle początek XXI wieku pokazuje, że integracja na niższym po- ziomie, regionalnym, a czasem między- czy transregionalnym, jest zjawiskiem, które w coraz większym stopniu zaczyna dominować w systemie globalnym. Regionalizm możemy postrzegać, co zwykle się dzieje, w kontekście integracji czy współpracy, ale także w kon- tekście rywalizacji ograniczonej do podsystemu regionalnego. To właśnie problemy podsystemów regionalnych są dominującym te- matem niniejszej pracy zbiorowej. Szczególny nacisk położono tutaj na kwestie regionalne w Azji, Afryce, ale też w regionie Bliskiego Wschodu, który w jakiś sposób przynależy do obu powyższych, ale jednocześnie ze względu na specyfikę polityczną, społeczną czy kul- turową zasługuje na odmienne potraktowanie.

Kwestia regionalizmu nie jest jednak problemem nowym, a pro- blemy te były analizowane w aspekcie teoretycznym i praktycznym od okresu po drugiej wojnie światowej, szczególnie w kontekście rozpoczęcia procesów integracyjnych w Europie (Wspólnoty Eu- ropejskie) czy obszarze transatlantyckim (NATO). Regionalizm w innych częściach świata był często powiązany z kwestiami bez- pieczeństwa (Pakt z Rio z 1947 roku, Pakt Bezpieczeństwa Pacyfi- ku, zwany od pierwszych liter nazw tworzących go państw ANZUS z 1951 roku, Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej, SE- ATO z 1954 roku czy Organizacja Paktu Centralnego z 1955 roku, zwana do czasu wystąpienia Iraku w 1959 roku Paktem Bagdadz- kim), a tworzone wówczas instytucje cechowały się raczej krótko- trwałością. Chlubnym wyjątkiem integracji wielowątkowej może być stworzone w 1967 roku Stowarzyszenie Narodów Azji Połu- dniowo-Wschodniej (ASEAN). Przetrwały też niektóre organizacje ogólnoregionalne, które jednak nie zapewniały głębokiej integracji

11

(2)

(np. stworzona w 1963 roku Organizacja Jedności Afrykańskiej, prze- kształcona w 2002 roku w Unię Afrykańską, utworzona w 1948 roku Organizacja Państw Amerykańskich, która zresztą nawiązywała do istniejącej od 1910 roku Unii Panamerykańskiej czy wzmiankowana wcześniej, a utworzona w 1944 roku Liga Państw Arabskich). Ko- niec lat 80. i lata 90. XX wieku to okres, kiedy w większym stopniu mamy do czynienia z integracją między- lub transregionalną, gdzie możemy wymienić utworzone w 1989 roku Forum Współpracy Go- spodarczej Azji i Pacyfiku (APEC: Asia Pacific Economic Coopera- tion), istniejące od 1996 roku Forum Azji i Europy (ASEM: Asia- -Europe Meeting) czy działające od 1999 roku Forum Współpracy Azji Wschodniej i Ameryki Łacińskiej (FELALC: Forum of East Asia-Latin America Cooperation).

Teorie Integracji1

Wśród klasycznych teorii integracji należy wskazać funkcjonalizm Davida Mitrany’ego, którego założenia opublikowano w pracy A Working Peace System wydanej już w 1943 r.2 Państwo w tej koncep- cji było zdefiniowane jako zbiór funkcji, które obywatele powierzają mu do spełnienia, a których stopniowe przejmowanie przez organi- zację ogólnoświatową może doprowadzić do pokoju. Uniwersalizm swojego podejścia Mitrany uzasadniał tym, iż rywalizacja między blokami regionalnymi mogłaby być równie szkodliwa, co między po- szczególnymi państwami, choć w zmienionej skali 3.

W odpowiedzi na funkcjonalizm Ernst Haas stworzył nurt neo- funkcjonalizmu, w którym zakładał, że integracja jest procesem, w którym aktorzy polityczni z różnych krajów zostają przekonani do przeniesienia swych lojalności, oczekiwań i aktywności politycznej w stronę nowego centrum, z instytucjami posiadającymi lub doma-

1 Sekcja dotycząca integracji oraz regionalizmu została zaadaptowana z pracy M. Grabowski, Rywalizacja czy integracja: Procesy i organizacje in- tegracyjne w regionie Azji i Pacyfiku na przełomie XX i XXI wieku, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015, ss. 53–63.

2 Por. D. Mitrany, A Working Peace System, Quadrangle Books, Chicago 1966 (first edition published in 1943).

3 W takim przypadku zwiększyłaby się dodatkowo samowystarczalność nowych jednostek, która zdaniem Mitrany’ego jest przyczyną podziałów.

Ibid., s. 45. Ważny jest również fakt, iż pewne funkcje wymagają współ- działania w obszarze globalnym, ibid., ss. 70–71.

12 Regionalizm

w Afryce...

(3)

gającymi się jurysdykcji nad istniejącymi wcześniej państwami na- rodowymi4. W odróżnieniu od funkcjonalistów, dla neofunkcjona- listów integracja dokonuje się w interesie państw, acz w obszarach funkcjonalnych, czyli nie automatycznie i nie w oderwaniu od po- lityki. Dla realizacji pewnych zadań funkcjonalnych potrzebne jest też zaangażowanie instytucji międzynarodowej w innych obszarach, stąd następuje przelewanie się (spill-over) zadań na poziomie insty- tucji integracyjnej (co pozwala przejść od integracji w dziedzinach do takich, w których integracja byłaby na początku niemożliwa ze względu na zbyt duże różnice interesów)5.

Kolejnym autorem, który analizował kwestie współpracy regional- nej, był Karl Deutsch, autor koncepcji transakcjonizmu, w której od- nosił się szczególnie do problemu utworzenia połączonej (amalgama- ted) wspólnoty bezpieczeństwa, przy uwzględnieniu m.in. zgodności podstawowych wartości, oczekiwania wspólnych korzyści, wzrostu możliwości w obszarach politycznym i administracyjnym, wyższego wzrostu gospodarczego, czy szeregu innych obszarów transakcji i ko- munikacji. Aby utworzyć pluralistyczną wspólnotę bezpieczeństwa, trzeba spełnić trzy warunki: (1) zgodność wartości wśród decyden- tów, (2) wzajemna przewidywalność zachowania wśród decydentów podmiotów integracji, (3) wzajemna zdolność do reakcji i szybkiej odpowiedzi. Podmioty takiej wspólnoty rezygnują z wojny jako środka rozwiązywania sporów6.

Czynniki integracji zostały przeanalizowane szeroko przez Jose- pha Nye’a, który stworzył koncepcję tzw. potencjału integracyjnego,

4 E. Haas, T he Uniting of Europe, Stanford University Press, Stanford 1958, s. 16. Szersza analiza różnic między funkcjonalizmem a neofunkcjo- nalizmem znajduje się w: E. Haas, Beyond the Nation-State: Functionalism and International Organization, Stanford University Press, Stanford 1964, ss. 47–50.

5 Modyfikacje modelu Haasa możemy znaleźć np. u Philippe Schmittera, który rozszerzył ideę spill-over o m.in. spill-around, czyli wzrost w dzie- dzinie funkcji, które wykonuje organizacja regionalna, za którą nie idzie jednak wzrost władzy oraz build-up, czyli wzrost autonomii decyzyjnej i władzy organizacji integracyjnej, bez zagłębiania się w nowe obszary integracyjne. Por. P. Schmitter, A Revised T heory of Regional Integration,

„International Organization”, vol. 24, no. 4, 1970.

6 Por. K. Deutsch et al., Political Community and the North Atlantic Area, Princeton University Press, Princeton 1957, cyt. za: J. Dougherty, R.

Pfaltzgraff, Contending T heories of International Relations: A Comprehensive Survey, Harer Collins Publishers, New York 1990, s. 436. 13

Mania, Grabowski, Mormul

(4)

budowanego na podstawie symetrii lub równości gospodarczej podmiotów, zgodności wartości wśród elit, istnienia pluralizmu, dzięki któremu mamy grupy wspierające integrację oraz zdolność państw członkowskich do adaptacji i reakcji, z założeniem, że pań- stwa o wyższej stabilności mogą bardziej efektywnie uczestniczyć w ugrupowaniu integracyjnym. Dodatkowo istotnymi czynnikami są: sprawiedliwość w rozdziale korzyści z integracji; przekonanie de- cydentów, że integracja wpływa na rozwiązywanie ich zewnętrznych problemów, takich jak zależność od eksportu, zagrożenie ze strony mocarstw, zmiana statusu w systemie międzynarodowym oraz niskie widoczne koszty integracji, szczególnie w jej początkowej fazie7.

Jeśli chodzi o samą koncepcję regionu i regionalizmu, możemy od- wołać się do tej, w której Louis Cantori i Steven Spiegel zdefinio- wali region jako grupę pobliskich i współdziałających państw, które posiadają jakieś powiązania etniczne, językowe, kulturowe, społecz- ne i historyczne, a których poczucie tożsamości może dodatkowo być wzmocnione poprzez działania podejmowane przez podmioty zewnętrzne w stosunku do tego systemu8.

Dla Williama Thompsona podsystem regionalny to grupa państw, które charakteryzują się bliskością geograficzną, regularnością i in- tensywnością interakcji, wewnętrznym i zewnętrznym uznaniem ich za wyróżniony obszar oraz istnieniem w tym podsystemie przy- najmniej dwóch, a częściej większej liczby aktorów9, dla Josepha Nye’a zaś, to grupa państw połączonych poprzez zarówno powiąza- nia geograficzne, jak i pewien stopień wzajemnej współzależności10. Regionalizm jest w pewnych przypadkach charakteryzowany jako zjawisko odrębne od regionalizacji (taki model przyjmuje np. Chri- stopher Dent), najczęściej jednak oba te zjawiska traktowane są wspólnie. Dla autora tego regionalizm to struktury, procesy porozu- mienia, które współpracują w celu budowy większej spójności w ra- mach pewnego regionu w obszarach gospodarczym, politycznym,

7 Por. J. Nye, Peace in Parts: Integration and Conflict in Regional Organiza- tion, Little, Brown, Boston 1971, ss. 77–86.

8 Por. L. Cantori, S. Spiegel (eds.), T he International Politics of Regions:

A Comparative Approach, Prentice-Hall, Engelwood Cliffs 1970, ss. 7–20, 607.

9 Por. W. Thompson, T he Regional Subsystem: A Conceptual Explication and a Propositional Inventory, „International Studies Quarterly”, vol. 17, no. 1, 1973.

10 Por. J. Nye, International Regionalism, Little Brown, Boston 1968, s. vii.

14 Regionalizm

w Afryce...

(5)

bezpieczeństwa, społeczno-kulturowym i innych powiązań, a które można podzielić na procesy mikroskali, gdzie kluczowe są działa- nia podmiotów indywidualnych, czy społeczeństwa obywatelskiego (regionalizacja) oraz inicjatywy, które możemy powiązać z polityką publiczną, które wiążą się z działalnością państwa (regionalizm)11.

Rodzący się nurt tzw. nowego regionalizmu jest związany szcze- gólnie z pracami Bjoerna Hettnego oraz Fredrika Soederbauma.

W swojej nowej teorii regionalizmu (New Regionalism Theory) zwracają oni szczególnie uwagę na regionalność (regionness) i wielo- wymiarowość procesów regionalizacji, w odniesieniu do przestrzeni regionalnej, złożoności regionalnej, społeczności regionalnej, wspól- noty regionalnej, czy regionu-państwa, co ma odzwierciedlać pewną logikę ewolucyjną procesów regionalizacji.12

Warto tutaj wspomnieć, że regionalizm jest też uznawany za na- rzędzie realizacji i promocji celów poszczególnych państw w różnych obszarach funkcjonalnych, a analizowany jest w kontekście głębo- kości i siły procesów regionalizacji. Stąd mówimy o pewnej stop- niowalności tego procesu od regionalizmu słabego, który polega na promocji swego rodzaju regionalnej świadomości czy wspólnoty, aż do silnego regionalizmu, którego istotą jest konsolidacja regional- nych grup i sieci w pan- lub subregionalne grupy sformalizowane na podstawie porozumień międzypaństwowych i organizacje13.

Wraz z rozwojem regionalizmu nasila się również zjawisko inter- regionalizmu, w ramach którego ugrupowania regionalne nawiązują kontakty z ugrupowaniami z innych regionów (np. UE-ASEAN).

Szczególną aktywność w tym zakresie przejawia Unia Europejska, co wynika z jej zaawansowania instytucjonalnego. Dodatkowo mamy też do czynienia ze zjawiskiem transregionalizmu, w którym tworzo- ne są ugrupowania złożone z podmiotów usytuowanych w różnych regionach (np. APEC, ASEM)14.

11 Zob. Ch. Dent, East Asian Regionalism, Routledge, New York, 2008, s. 7.

12 B. Hettne, F. Soederbaum, T heorising the Rise of Regionness, “New Po- litical Economy”, vol. 5, no. 3, Dec. 2000, ss. 457-473. Szeroką analizę procesów regionalizmu, w tym regionalizmu “starego”, “nowego” oraz porównawczego znajdziemy w pracy F. Soederbaum, Rethinking Regiona- lism, Palgrave Macmillan, London-New York 2016, passim.

13 Szerzej na ten temat: L. Fawcett, Exploring Regional Domains: A Compa- rative History of Regionalism, „International Affairs”, vol. 80, no. 3, 2004.

14 Szerzej na ten temat H. Hanggi, R. Roloff, J. Ruland (eds.), Interregio-

nalism and International Relations, Routledge, New York 2006, ss. 3–60. 15 Mania, Grabowski, Mormul

(6)

Na koniec należy zwrócić uwagę na koncepcję regionalnych kom- pleksów bezpieczeństwa (RSC Regional Security Complex) stwo- rzoną przez Barry’ego Buzana i Ole Wævera, a przedstawioną w pracy Regions and Powers: T he Structure of International Security opublikowanej w 2003 roku. Autorzy nawiązują jednak do swoich wcześniejszych definicji z 1983 oraz 1998, w tej ostatniej definiując regionalny kompleks bezpieczeństwa jako „grupę podmiotów, dla których główne procesy sekurytyzacji, desekurytyzacji lub obu są tak mocno powiązane, że ich problemy bezpieczeństwa nie mogą być rozsądnie analizowane lub rozwiązywane w oderwaniu od siebie na- wzajem”15. Analiza w ramach regionalnych kompleksów bezpieczeń- stwa prowadzona jest na czterech poziomach, tj. krajowym (szcze- gólnie w odniesieniu do słabości państw tworzących RSC), relacji państwo-państwo, relacji regionu z regionami sąsiadującymi oraz roli mocarstw zewnętrznych w regionalnym kompleksie bezpieczeństwa.

Dla wyróżnienia RSC należy określić jego granice, które odróżniają go od sąsiadów, anarchiczną strukturę (składającą się przynajmniej z dwóch autonomicznych podmiotów), biegunowość odpowiadającą dystrybucji potęgi pomiędzy jednostkami oraz społeczną konstruk- cję regionu, uwzględniającą relacje przyjaźni i nieprzyjaźni16. Regio- nalne kompleksy bezpieczeństwa odpowiadają modelowi przyjęte- mu dla analizy w tekstach publikowanych w niniejszym tomie.

Problem regionalizmu spotyka się z szerokim zainteresowaniem zarówno badaczy w świecie, jak i w Polsce. Nacisk w badaniach oma- wianych obszarów jest skoncentrowany na kwestiach regionalizmu rozumianego jako integracja regionalna, w mniejszym zaś zakresie na ogólno regionalnych kompleksach bezpieczeństwa. Jeśli chodzi o prace dotyczące regionu Azji i Pacyfiku, warto wyróżnić szczegól- nie napisane przez E. Haliżaka Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku17, kompleksowo analizującą problemy regionu Azji i Pacyfiku oraz Wspólnota Pacyfiku a Wspólnota Wschodnioazjatycka18, w której autor porównuje regionalizm wschodnioazjatycki i transpa- cyficzny, a z drugiej strony Regionalny kompleks bezpieczeństwa Azji

15 B. Buzan, O. Wæver, Regions and Powers: T he Structure of International Security, Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 44.

16 Ibidem, ss. 51–53.

17 E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Wydaw- nictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999.

18 E. Haliżak, Wspólnota Pacyfiku a Wspólnota Wschodnioazjatycka, Wydaw- nictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006.

Regionalizm w Afryce...

(7)

Północno-Wschodniej19, w której to pracy skupia się na wyzwaniach bezpieczeństwa regionu. Kwestie regionalnego kompleksu bezpie- czeństwa Azji Południowo-Wschodniej analizuje Łukasz Fijałkowski w pracy Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschod- niej: Normy – instytucje – ład regionalny20.

Jeśli chodzi o prace dotyczące integracji gospodarczej w regio- nie, warto szczególnie zwrócić uwagę na napisaną przez Bogusławę Skulską monografię Regionalizm ekonomiczny Azji Wschodniej: Jedno spojrzenie – różne wymiary21, w znacznej mierze poświęconą rzadko analizowanemu wymiarowi transnarodowemu regionalizacji oraz dzieło Karoliny Klechy-Tylec Regionalizm w teorii i praktyce państw Azji Wschodniej22, poświęcone zarówno kwestiom instytucjonalnym, jak i zastosowaniu grawitacyjnego modelu handlu do analizy proce- sów integracji regionalnej. Warto też w kontekście instytucjonaliza- cji procesów regionalnych wymienić pracę Marcina Grabowskiego, Rywalizacja czy integracja? Procesy i organizacje integracyjne w regionie Azji i Pacyfiku na przełomie XX i XXI wieku23, w której autor odnosi się do trzech poziomów analizy regionalnej, a jednocześnie skupia na in- stytucjach regionalnych, tj. ASEAN, ASEAN Plus Trzy, Szczyt Azji Wschodniej (EAS) oraz transregionalnych Azji i Pacyfiku (APEC czy Partnerstwo Transpacyficzne – TPP).

Problemy międzyregionalne możemy znaleźć w pracy Bartosza Michalskiego Międzyregionalne porozumienia handlowe: Transpacy- ficzny regionalizm jako alternatywa dla «wolnego» handlu?24, poświę- conej przede wszystkim zjawiskom gospodarczym oraz pracy Marii

19 E. Haliżak, Regionalny kompleks bezpieczeństwa Azji Północno-Wschodniej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.

20 Ł. Fijałkowski, Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo- -Wschodniej: Normy – instytucje – ład regionalny, Wydawnictwo Uniwersy- tetu Wrocławskiego, Wrocław 2010.

21 B. Skulska, Regionalizm ekonomiczny Azji Wschodniej: Jedno spojrzenie – różne wymiary, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocła- wiu, Wrocław 2012.

22 K. Klecha-Tylec, Regionalizm w teorii i praktyce państw Azji Wschodniej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.

23 M. Grabowski, Rywalizacja czy integracja: Procesy i organizacje integracyj- ne w regionie Azji i Pacyfiku na przełomie XX i XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015.

24 B. Michalski, Międzyregionalne porozumienia handlowe: Transpacyficzny regionalizm jako alternatywa dla «wolnego» handlu?, Difin, Warszawa 2014. 17

Mania, Grabowski, Mormul

(8)

Szatlach Interregionalizm w międzynarodowych stosunkach politycznych25, o szerszym zakresie analizy, acz uwzględniającej relacje UE z Azją (w tym ASEM), UE z Afryką czy USA z Azją (w tym APEC). Jeśli chodzi o relacje pomiędzy mocarstwami i organizacjami regional- nymi, warto wymienić pracę Marcina Grabowskiego, Wiek Pacyfiku – polityka Stanów Zjednoczonych wobec regionu Azji i Pacyfiku po roku 198926, poświęconą zarówno relacjom między państwami regionu, jak i polityce USA wobec ugrupowań regionalnych, szczególnie ASEAN i APEC. Można też wskazać na pracę Tomasza Kamińskiego, Sypia- jąc ze smokiem: Polityka Unii Europejskiej wobec Chin27, w której autor analizuje europejsko-chińskie stosunki polityczne i gospodarcze.

Jeśli chodzi o regiony Afryki i Bliskiego Wschodu, w Polsce po- wstaje mniej prac, które koncentrują się na kwestiach regionalnych, acz z pewnością należy zwrócić uwagę na pracę Wiesława Lizaka Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa28, która poświęcona jest zarów- no organizacjom ogólnoregionalnym (OJA i jej następczyni, czyli Unii Afrykańskiej), jak również subregionalnym, czy monografię Roberta Kłosowicza Konteksty dysfunkcyjności państw Afryki Subsaha- ryjskiej29, skupioną szczególnie na poziomie czynników transregio- nalnych decydujących o kształcie stosunków międzynarodowych w Afryce. Warto też spojrzeć na pracę Boubacara Sidi Diallo Afry- kański regionalny system bezpieczeństwa zbiorowego w świetle prawa międzynarodowego30, w której autor przede wszystkim skupił się na systemie bezpieczeństwa zbiorowego w ramach Unii Afrykańskiej, ale też odniósł do innych podmiotów system ten współtworzących.

Kwestie związane z inicjatywami integracyjnymi na kontynencie

25 M. Szatlach, Interregionalizm w międzynarodowych stosunkach politycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2012.

26 M. Grabowski, Wiek Pacyfiku – polityka Stanów Zjednoczonych wobec re- gionu Azji i Pacyfiku po roku 1989, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloń- skiego, Kraków 2012.

27 T. Kamiński, Sypiając ze smokiem: Polityka Unii Europejskiej wobec Chin, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015.

28 W. Lizak, Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012.

29 R. Kłosowicz, Konteksty dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017.

30 B.S. Diallo Afrykański regionalny system bezpieczeństwa zbiorowego w świe- tle prawa międzynarodowego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im.

Adama Mickiewicza, Poznań 2018.

18 18 Regionalizm

w Afryce...

(9)

afrykańskim poświęcona jest w całości publikacja Konrada Czerni- chowskiego Integracja afrykańska: uwarunkowania, formy współpracy, instytucje31. Z kolei przy analizie polityki Unii Europejskiej wzglę- dem subregionu Afryki Subsaharyjskiej, zarówno w kontekście jej przesłanek, jak i wykorzystywanych instrumentów, istotną wydaje się praca Pawła Frankowskiego i Irmy Słomczyńskiej Unia Europejska – Afryka Subsaharyjska. Uwarunkowania – Mechanizmy – Efektywność współpracy32. W węższym zakresie, ograniczonym jedynie do Francji, polityce względem Afryki Subsaharyjskiej (u progu XXI wieku) po- święcona jest także monografia Marcina Wojciecha Solarza Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej. Pozimnowojenne wyzwania i odpowiedzi33.

Poszczególne rozdziały tej pracy odnoszą się do zagadnień anali- zowanych w polskiej literaturze przedmiotu, starając się jednak wy- pełnić lukę związaną z brakami opracowań dotyczących wybranych problemów Azji (tutaj szczególnie w odniesieniu do regionalnych kompleksów bezpieczeństwa), Afryki (w większym zakresie sku- piono się na kwestiach integracyjnych, w szczególności zaś studiach przypadku dotyczących Afryki Wschodniej) oraz Bliskiego Wschodu (tutaj zarówno w kontekście integracji z naciskiem na najbardziej zaawansowane ugrupowanie – GCC, jak i wyzwań bezpieczeństwa).

Problemy regionu Azji i Pacyfiku

W ostatnich latach wiele uwagi, w kontekście sukcesów na polu rozwojowym czy w dziedzinie integracji gospodarczej, poświęcono regionowi Azji i Pacyfiku, kontynentowi azjatyckiemu, a szczegól- nie Azji Wschodniej, głównie ze względu na wzrastającą, regio- nalnie i globalnie, rolę i znaczenie Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL). Szeroko pojęty region Azji i Pacyfiku, czy też Indo-Pa- cyfiku, jak w ostatnich latach bywa określany, może być uznany za obszar, w którym zachodzą udane procesy integracyjne. Najbardziej zaawansowana pod tym względem jest Azja Południowo-Wschod- nia, w której od 1967 roku istnieje Stowarzyszenie Narodów Azji

31 K. Czernichowski, Integracja afrykańska: uwarunkowania, formy współpra- cy, instytucje, CeDeWu, Warszawa 2010.

32 P. Frankowski, I. Słomczyńska, Unia Europejska – Afryka Subsaharyjska.

Uwarunkowania – Mechanizmy – Efektywność współpracy, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011.

33 M.W. Solarz, Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej. Pozimnowojenne wy-

zwania i odpowiedzi, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2004. 19 Mania, Grabowski, Mormul

(10)

Południowo-Wschodniej (ASEAN), skupiające 10 krajów regionu, a od 2008 roku, kiedy weszła w życie Karta ASEAN, mające sta- tus organizacji międzynarodowej. Na bazie ASEAN powstawały kolejne instytucje integracyjne, jak utworzone w 1999 roku ASE- AN Plus Trzy (APT), skupiające poza 10 państwami ASEAN rów- nież Chiny, Japonię i Koreę Południową czy powstały w 2005 roku Szczyt Azji Wschodniej (EAS), w którego skład wchodzi obecnie 18 państw (w tym poza powyższymi Australia, Nowa Zelandia, In- die oraz Rosja i Stany Zjednoczone, które dołączyły w 2011 roku).

Nieco mniejszy jest zakres integracji w Azji Północno-Wschodniej, w której mamy Szczyt Trójstronny Chin, Japonii i Korei Południo- wej, w ramach którego przywódcy tych państw spotykają się od 2008 roku, a który został zinstytucjonalizowany przez powołanie w 2011 roku Sekretariatu w Seulu. Azja Południowa, ze względu na rywa- lizację głównych mocarstw, tj. Indii i Pakistanu jest zintegrowana w mniejszym zakresie, ale należy zwrócić uwagę na działające od 1985 roku Stowarzyszenie Azji Południowej na rzecz Integracji Re- gionalnej (SAARC) z siedzibą w Katmandu w Nepalu. W aspekcie transregionalnym kluczową organizacją jest powołane w 1989 roku, a zrzeszające dziś 21 państw Forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku (APEC), ale warto też wspomnieć o działającym od 1994 roku Forum Regionalnym ASEAN (ARF) skupionym na kwestiach politycznych i bezpieczeństwa czy wreszcie podpisanej w lutym 2016 roku inicjatywie Partnerstwa Transpacyficznego (TPP), skupiające- go obecnie 11 państw po wycofaniu się w 2017 roku Stanów Zjedno- czonych. Jednocześnie należy pamiętać o szeregu napięć i konfliktów występujących w obszarze Azji i Pacyfiku, które zostały omówione głównie w odniesieniu do problemów Azji Wschodniej, szczególnie konfliktów terytorialnych na Morzu Południowochińskim oraz Mo- rzu Wschodniochińskim, jak również wzrastającej potęgi morskiej Chińskiej Republiki Ludowej.

W drugim rozdziale pracy Małgorzata Pietrasiak podjęła próbę zdefiniowania subregionu Indochin, który historycznie obejmował Kambodżę, Laos oraz Wietnam, z jednej strony posiadającą odręb- ność związaną z dziedzictwem, w tym kolonialnym, z drugiej jednak w coraz większym stopniu osadzonym w ramach ASEAN. Autor- ka analizuje szczególnie wpływ polityki Wietnamu, jako głównego państwa subregionu, na stosunki międzynarodowe w Indochinach.

W tekście zostały zanalizowane zarówno czynniki sprzyjające inte- gracji (jak inicjatywa Mekongu), jak i stojące jej na przeszkodzie (jak stosunki Wietnamu z Kambodżą). Rozdział trzeci, autorstwa Karola 20

Regionalizm w Afryce...

(11)

Żakowskiego, poświęcony jest kwestii instytucjonalizacji systemu bezpieczeństwa regionalnego w odniesieniu do prób podejmowa- nych w tym zakresie przez japoński rząd Shinzo Abe. Kwestia ta jest niezmiernie istotna, biorąc pod uwagę fakt, że region Azji i Pa- cyfiku posiada jeden z najsłabiej zinstytucjonalizowanych systemów bezpieczeństwa, opierając się gównie na potędze i obecności Stanów Zjednoczonych.

Rozdział czwarty, przygotowany przez Rafała Kwiecińskiego otwie- ra sekcję poświęconą wyzwaniom bezpieczeństwa regionalnego, analizując spór o wyspy Senkaku/Diaoyutai w kontekście teorii regionalnych kompleksów bezpieczeństwa Buzana i Wævera w od- niesieniu do sekurytyzacji sporu oraz sektorowości bezpieczeństwa, odnosząc się zarówno do kwestii bezpieczeństwa politycznego, jak i militarnego, ale też gospodarczego. W rozdziale piątym Rafał Cia- stoń skupia się na roli modernizacji marynarki wojennej Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej w kontekście rywalizacji Chin ze Sta- nami Zjednoczonymi oraz zmiany pozycji USA w regionie, co jest istotne szczególnie w kontekście mających tam miejsce konfliktów terytorialnych. W rozdziale szóstym Szymon Łenyk analizuje pro- blem konfliktu na Morzu Południowochińskim w odniesieniu do teorii geopolitycznych, skupiając się szczególnie na kwestii wzrostu potęgi Chińskiej Republiki Ludowej oraz sięgając do koncepcji tzw.

pułapki Tukidydesa.

Wyzwania integracyjne Afryki Subsaharyjskiej

Druga część pracy poświęcona jest kontynentowi afrykańskiemu, ze szczególnym uwzględnieniem Afryki Wschodniej. Rola i miejsce Afryki w stosunkach międzynarodowych przez wiele lat były nie- doceniane, a sytuacja w różnych częściach kontynentu zazwyczaj służyła jako doskonałe studium przypadku dla rozmaitych proble- mów badawczych w obrębie dyscypliny, rzadko jednak napędzała główną oś mającej miejsce akademickiej debaty nad teoriami i kon- cepcjami współczesnych stosunków międzynarodowych34. Wzrasta- jąca w ostatnich latach pozycja kontynentu afrykańskiego uprawnia jednak do uwzględnienia go w rozważaniach nad regionalizmem w stosunkach międzynarodowych, szczególnie wobec pojawiających

34 S. Harman, W. Brown, In from the margins? The changing place of Africa in International Relations, „International Affairs”, 2013, vol. 89, no. 1, 2013,

s.69–71. 21

Mania, Grabowski, Mormul

(12)

się oskarżeń o zbytni zachodniocentryzm w badaniach nad stosun- kami międzynarodowymi w Afryce. Najbardziej rozpowszechnione perspektywy teoretyczne w SM, takie jak: realizm, liberalizm, kon- struktywizm, zasadzają się bowiem na zachodnim rozumieniu pań- stwowości, społeczeństwa obywatelskiego, procesów politycznych, rozwinięte zostały bowiem z uwzględnieniem zachodniego procesu historycznego rozwoju państwa.

W przypadku kwestii integracyjnych, Afryka (zarówno Afryka Subsaharyjska, jak i jej północna część), podobnie jak obszar Bliskie- go Wschodu, jest postrzegana jako region, w którym podjęte wysił- ki zmierzające do głębszej integracji gospodarczej bądź politycznej nie osiągnęły zamierzonego sukcesu. Mimo iż nacisk kładziony jest głównie na integrację gospodarczą w obrębie regionów, problema- tyczna pozostaje kwestia nakładającego się członkostwa państw afry- kańskich w różnych ugrupowaniach regionalnych. Z kolei koncepcja ścisłej integracji politycznej w postaci Stanów Zjednoczonych Afryki (United States of Africa), którą szermował m.in. były libijski przy- wódca Muammar Kaddafi, nie wydaje się mieć zbyt wielu zwolen- ników. Ugrupowaniem, będącym najbliżej realizacji w praktyce jej ideału w postaci federacji politycznej, przy jednoczesnym zaawan- sowanym procesie integracji gospodarczej, jest Wspólnota Wschod- nioafrykańska, niemniej jednak na razie brak wśród członków tej organizacji zgody na to, jak rzeczona federacja miałaby wyglądać, w związku z czym pozostaje ona w sferze planów. Biorąc pod uwagę powyższe, nie jest przypadkiem, iż wszystkie rozdziały składające się na część drugą niniejszego tomu koncentrują się wokół wschodnio- afrykańskich procesów integracyjnych. W pierwszym z nich Anna Cichecka porusza zagadnienia regionalizmu i regionalizacji w Afryce Wschodniej, zwracając uwagę, iż inicjatywy o charakterze integra- cyjnym w tym regionie nabrały znaczącego przyśpieszenia na prze- łomie XX i XXI wieku. Wychodząc od ogólnych rozważań nad pro- cesami integracyjnymi w Afryce Subsaharyjskiej, autorka poddaje analizie wschodnioafrykańską współpracę regionalną, w kontekście wskazanej przez siebie obecności meta-narracji o jedności afrykań- skiej. W temat integracji w ramach Wspólnoty Wschodnioafrykań- skiej zagłębia się również kolejna z autorek, Joanna Garlińska-Bie- lawska. Podjęta próba oceny stanu integracji gospodarczej w Afryce Wschodniej prowadzi ją do konkluzji, iż rozwój tego ugrupowania w przyszłości będzie raczej uwarunkowany potrzebą funkcjonalności, związaną, chociażby z chęcią wyrównania poziomu rozwoju poszcze- gólnych państw członkowskich, niż terytorializacji. W kolejnym 22

Regionalizm w Afryce...

(13)

rozdziale Emilia Bamwenda omawia korzyści płynące z integracji w ramach EAC dla regionu Afryki Wschodniej, a także identyfi- kuje wyzwania stojące przed ugrupowaniem w przyszłości, biorąc pod uwagę aspiracje EAC do odgrywania roli lidera gospodarczego na kontynencie afrykańskim. W ostatnim rozdziale Andrzej Polus pochyla się nad procesem negocjacji umów o partnerstwie gospo- darczym (Economic Partnership Agreements, EPA) pomiędzy pań- stwami-członkami EAC a Unią Europejską, koncentrując swoją ana- lizę wokół polityki Tanzanii. Autor poddaje weryfikacji tezę, w myśl której głównym celem EPA jest niedopuszczenie do zmiany miejsca państw Afryki Wschodniej w międzynarodowym podziale pracy.

Problemy współpracy i rywalizacji na Bliskim Wschodzie

Na przeciwnym biegunie postępujących procesów integracyjnych znajduje się Bliski Wschód. Ze względu na doświadczane przez ten region konflikty wewnętrzne oraz towarzyszące im interwencje ak- torów regionalnych i pozaregionalnych, postrzegany jest on obecnie najczęściej jako źródło niestabilności i chaosu. Najlepszym przykła- dem są dwa toczące się obecnie konflikty zbrojne: wojna domowa w Syrii oraz konflikt wewnętrzny w Jemenie. Na płaszczyźnie dyplo- matycznej impas w ewentualnym rozwoju procesów integracji regio- nalnej obrazuje trwający aktualnie tzw. katarski kryzys dyplomatycz- ny, rozpoczęty w czerwcu 2017 roku, gdy Arabia Saudyjska i państwa z nią sprzymierzone zerwały stosunki dyplomatyczne z Katarem, oficjalnie oskarżając to państwo o wspieranie terroryzmu i podsyca- nie bliskowschodnich konfliktów.

Wszystkie wspomniane powyżej konflikty znajdują odzwierciedle- nie w rozdziałach składających się na część trzecią niniejszego tomu.

W pierwszym z nich Adriana Łukaszewicz poddaje analizie funk- cjonowanie i przyszłość Rady Współpracy Państw Zatoki (Gulf Co- operation Council, GCC) w świetle trwającego katarskiego kryzysu dyplomatycznego i nałożonych na Katar sankcji. Próbuje przy tym wskazać najważniejsze konsekwencje takiego stanu rzeczy dla sytu- acji regionalnej. W dalszej części artykułu autorka stara się również odpowiedzieć na pytanie, dlaczego nałożone na to państwo sankcje nie przyniosły zamierzonych rezultatów. GCC to jedna z niewielu inicjatyw integracyjnych, region Bliskiego Wschodu nie posiada bowiem szerokich ram ułatwiających proces integracji, obecnych, chociażby w Azji Południowo-Wschodniej. Kolejny z rozdziałów autorstwa Stanisława Kosmynki jest próbą opracowania skądinąd

23 Mania, Grabowski, Mormul

(14)

wciąż jeszcze mało znanego procederu zaangażowania kolumbijskich pracowników prywatnego sektora wojskowego (w większości byłych wojskowych) w wewnętrzny konflikt zbrojny w Jemenie. Autor dowo- dzi, że aktywność opłacanych przez Zjednoczone Emiraty Arabskie kolumbijskich najemników jest warta analizy nie tylko ze względu na wpływ, jaki wywiera na toczący się konflikt, ale także jako swoista egzemplifikacja zjawiska współczesnego najemnictwa (lub jak sam to ujmuje „współczesnych kondotierów”) w jego wymiarze międzynaro- dowym. W regionalnym bliskowschodnim systemie bezpieczeństwa pozostaje również rozdział Jacka Małeckiego, który analizuje geostra- tegiczną pozycję Iranu przez pryzmat trwającego od 2011 roku konflik- tu w Syrii, broniąc tezy, iż w jego wyniku uległa ona znaczącej zmianie.

BIBLIOGRAFIA

Buzan B., O. Weaver, Regions and Powers: T he Structure of Internatio- nal Security, Cambridge University Press, Cambridge 2003

Cantori L., Spiegel S. (eds.), T he International Politics of Regions:

A Comparative Approach, Prentice-Hall, Engelwood Cliffs 1970 Czernichowski K., Integracja afrykańska: uwarunkowania, formy

współpracy, instytucje, CeDeWu, Warszawa 2010

Dent Ch., East Asian Regionalism, Routledge, New York, 2008 Deutsch K. (et al)., Political Community and the North Atlantic Area,

Princeton University Press, Princeton 1957

Diallo B.S., Afrykański regionalny system bezpieczeństwa zbiorowego w świetle prawa międzynarodowego, Wydawnictwo Naukowe Uni- wersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2018

Dougherty J., Pfaltzgraff R., Contending T heories of International Re- lations: A Comprehensive Survey, Harer Collins Publishers, New York 1990

Fawcett L., Exploring Regional Domains: A Comparative History of Re- gionalism, „International Affairs”, vol. 80, no. 3, 2004

Fijałkowski Ł., Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południo- wo-Wschodniej: Normy – instytucje – ład regionalny, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010

Frankowski P., Słomczyńska I., Unia Europejska – Afryka Subsaharyj- ska. Uwarunkowania – Mechanizmy – Efektywność współpracy, Wy- dawnictwo UMCS, Lublin 2011

Grabowski M., Rywalizacja czy integracja: Procesy i organizacje inte- gracyjne w regionie Azji i Pacyfiku na przełomie XX i XX wieku, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015

24 Regionalizm

w Afryce...

(15)

Grabowski M., Wiek Pacyfiku – polityka Stanów Zjednoczonych wobec regionu Azji i Pacyfiku po roku 1989, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012

Hanggi H., Roloff R., Ruland J. (eds.), Interregionalism and Interna- tional Relations, Routledge, New York 2006

Haas E., Beyond the Nation-State: Functionalism and International Or- ganization, Stanford University Press, Stanford 1964

Haas E., The Uniting of Europe, Stanford University Press, Stanford 1958 Haliżak E., Regionalny kompleks bezpieczeństwa Azji Północno-Wschod-

niej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004

Haliżak E., Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Wy- dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999

Haliżak E., Wspólnota Pacyfiku a Wspólnota Wschodnioazjatycka, Wy- dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006

Harman S., Brown W., In from the margins? The changing place of Africa in International Relations, „International Affairs”, vol. 89, no. 1, 2013 Hettne B., Soederbaum F., T heorising the Rise of Regionness, „New

Political Economy”, vol. 5, no. 3, Dec. 2000

Kamiński T., Sypiając ze smokiem: Polityka Unii Europejskiej wobec Chin, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015

Klecha-Tylec K., Regionalizm w teorii i praktyce państw Azji Wschod- niej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013

Lizak W., Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, Wydawnictwo Na- ukowe Scholar, Warszawa 2012

Kłosowicz R., Konteksty dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017

Michalski B., Międzyregionalne porozumienia handlowe: Transpacyficz- ny regionalizm jako alternatywa dla «wolnego» handlu?, Difin, War- szawa 2014

Mitrany Por. D., A Working Peace System, Quadrangle Books, Chi- cago 1966

Nye J., International Regionalism, Little Brown, Boston 1968

Nye J., Peace in Parts: Integration and Conflict in Regional Organization, Little, Brown, Boston 1971

Schmitter P., A Revised T heory of Regional Integration, „International Organization”, vol. 24, no. 4, 1970

Skulska B., Regionalizm ekonomiczny Azji Wschodniej: Jedno spojrzenie – różne wymiary, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2012

Soederbaum F., Rethinking Regionalism, Palgrave Macmillan, Lon- don-New York 2016

25 Mania, Grabowski, Mormul

(16)

Solarz M.W., Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej. Pozimnowojenne wyzwania i odpowiedzi, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warsza- wa 2004

Szatlach M., Interregionalizm w międzynarodowych stosunkach politycz- nych, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Byd- goszcz 2012

Thompson W., T he Regional Subsystem: A Conceptual Explication and a Propositional Inventory, „International Studies Quarterly”, vol. 17, no. 1, 1973

NOTY O AUTORACH

Prof. dr hab. Andrzej Mania specjalizuje się w problematyce Sta- nów Zjednoczonych oraz historii dyplomacji. Od 1997 r. profesor zwyczajny w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzyna- rodowych oraz kierownik Katedry Historii Dyplomacji i Polityki Międzynarodowej UJ (od 1988 roku). Od 1994 r. kierownik Kate- dry Amerykanistyki UJ. Współtwórca i pierwszy Dziekan Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ. W latach 2008–2016 pełnił funkcję Prorektora UJ ds. dydaktycznych. W latach 2008–2012 członek komitetu zarządzającego International Research University Network (IRUN). Przewodniczący komitetu sterującego Funduszu Stypendialnego im. Ryoichi Sasakawa dla Młodych Liderów (SY- LFF) Fundacji Tokijskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Profesor wizytujący w ponad dziesięciu zagranicznych instytucjach, w tym w Norweskim Komitecie Noblowskim w Olso, w Instytucie Zaawan- sowanych Studiów nad Rosją im. G. Kennana w Waszyngtonie oraz w Uniwersytecie w Rochester. Autor lub współautor dziesięciu ksią- żek, w tym Department of State 1789–1939: Pierwsze 150 lat udziału w polityce zagranicznej USA (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloń- skiego, Kraków 2011). Redaktor kolejnych 10 książek. Jest współre- daktorem serii International Relations in Asia, Africa and the Ame- ricas: Politics, Economy, Society – Transdisciplinary Perspectives w wydawnictwie Peter Lang. Członek Lions Club (Kraków Stare Miasto).

Joanna Mormul – doktor nauk społecznych w zakresie nauk o po- lityce, absolwentka stosunków międzynarodowych i filologii hisz- pańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ, Członkini Ko- misji Rewizyjnej Polskiego Towarzystwa Afrykanistycznego oraz Regionalizm

w Afryce...

26

(17)

sekretarz sekcji afrykańskiej Polskiego Towarzystwa Studiów Mię- dzynarodowych. Jej zainteresowania badawcze oscylują wokół za- gadnienia państw upadłych/dysfunkcyjnych, transformacji społecz- no-politycznych w społeczeństwach pokonfliktowych, separatyzmów regionalnych oraz zagrożeń bezpieczeństwa na kontynencie afrykań- skim. Prowadziła jakościowe badania terenowe m.in. w Mozambiku, Gwinei Bissau, Senegalu, Etiopii, Erytrei, Dżibuti, Kenii, Maroku, Algierii i na Saharze Zachodniej.

Dr Marcin Grabowski pracuje w Katedrze Historii Dyplomacji i Po- lityki Międzynarodowej Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w problematyce regionu Azji i Pacyfiku, regionalnej integracji gospo- darczej oraz polityce zagranicznej USA. Studiował w prestiżowych uczelniach amerykańskich, Uniwersytecie Columbia w Nowym Jor- ku, George Washington University w Waszyngtonie, czy Uniwersy- tecie Kalifornijskim w San Diego, gdzie ukończył Global Leadership Institute. Prowadził też badania w kluczowych ośrodkach regionu Azji i Pacyfiku: Institute of Southeast Asian Studies w Singapurze, Korea Insitute of International Economic Policy w Seulu, Institute of Asia-Pacific Studies Uniwersytetu Waseda w Tokio, East Asia Bu- reau for Economic Research w Canberze, czy Berkeley APEC Study Center. Jego najważniejsze monografie to Wiek Pacyfiku: Polityka Sta- nów Zjednoczonych wobec regionu Azji i Pacyfiku po 1989 r., Wydawnic- two Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012 oraz Rywalizacja czy integracja? Procesy i organizacje integracyjne w regionie Azji i Pacyfiku na przełomie XX i XXI wieku, Księgarnia Akademicka, Kraków 2015.

Jest współredaktorem serii International Relations in Asia, Africa and the Americas: Politics, Economy, Society – Transdisciplinary Perspectives w wydawnictwie Peter Lang.

Mania, Grabowski, Mormul

Cytaty

Powiązane dokumenty

Przywilej członkostwa przysługuje członkom kantonainych związków adwokackich, które są założycielami Szwajcarskiego Związku Adwokatów, jak również członkom

Tych kilka elementów, które stały się powodem zainteresowania Sojuszu tym regionem, uwidoczniło jednocześnie konieczność wypracowania przez NATO nowych strategii współpracy

Odsłonić się ona może jedynie poprzez analizę mitu z pozycji świadomości odmitologizowanej.. Tylko bowiem wychodząc poza strukturę myślenia mitycznego możemy

Do pewne- go stopnia problem ten rozwi¹zuje architektura proponowanego systemu metadanych, opar- ta na SOA oraz wzorcu MVC, dziêki którym mo¿e byæ rozwi¹zaniem kompletnym,

e) opinia wstêpna do ka¿dego projektu ustawy, transponuj¹cej akt prawny UE o zgodnoœci projektu aktu prawa krajowego z prawem Unii Europejskiej, opracowana przez ministerstwo

Picard, 1910 : 1 C’est sur ce cliché que se fondera aussi, en 1947, Paul Fierens lorsqu’il pro- clamera, pour la première fois de façon explicite, l’existence d’« une

Maroko, Algieria i Libia oraz państwo egipsko- syryjskie.Przeciwstawiło się jej zrzeszenie państw nazywane „grupą Monrovii”, które negowało idee panafrykańskie i