366
Copyright 2008 Psychologia Spo eczna ISSN 1896-1800Jak psychologowie akademiccy mog! przeciwdzia a"
szerzeniu si# „szama$skich praktyk”
na rynku us ug psychologicznych?
Pawe Smó ka
Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie
Program psychologów akademickich przeciwdzia ania szerzeniu si# „szama$skich praktyk” na rynku us ug psychologicznych powinien obejmowa" co% wi#cej ni& tylko krytyk# owych praktyk. „Akademia” musi zaproponowa" atrakcyjn! alternatyw#, w postaci teoretycznie uzasadnionych i empirycznie zweryÞkowa-nych metod terapeutyczzweryÞkowa-nych i programów treningowych, które b#d! stanowi" inspiracj# dla praktyków do odmiennego, zgodnego z nurtem praktyki opartej na dowodach, sposobu pracy z pacjentem lub klientem. Jednocze%nie kluczowego znaczenia nabiera edukacja pacjenta (klienta) przez atrakcyjne, przyst#pne i zara-zem rzetelne popularyzowanie wiedzy psychologicznej i jej znaczenia dla rozwi!zywania problemów lub mo&liwo%ci realizowania celów, które s! wa&ne dla ludzi obecnie ch#tnie korzystaj!cych, cz#sto by" mo&e z braku lepszej mo&liwo%ci lub braku wiedzy o niej, z us ug szamanów psychobiznesu. Reakcja „akademii” na praktyki psychobiznesu musi wi#c obejmowa" zarówno program negatywny (krytyk#), jak i program pozytywny (inspiracj# dla praktyków i edukacj# ich klientów).
S owa kluczowe: psychologia naukowa, psychobiznes, model naukowca praktyka, praktyka oparta na
dowo-dach empirycznych
Samo krytykowanie nie wystarczy
W artykule zatytu owanym „O psychobiznesie, tole-rancji i odpowiedzialno%ci, czyli strategie czystych uczo-nych” doktorzy Tomasz Witkowski i Pawe Fortuna ar-gumentuj!, &e wprowadzenie do obiegu bezwarto%ciowej terapii jest stosunkowo atwe, za% jednej z przyczyn tego stanu rzeczy upatruj! w oboj#tno%ci psychologów aka-demickich na zjawiska, które zachodz! na rynku us ug psychologicznych (nazwanym przez Autorów psycho-biznesem). Brak reakcji psychologów badaczy na to, &e wiele nurtów psychoterapii i samorozwoju, funkcjonuj!-cych w ramach psychobiznesu, nie ma &adnych podstaw naukowych i nie opiera si# na &adnych akceptowanych przez spo eczno%" naukow! koncepcjach i wynikach ba-da$ nie sprzyja, zdaniem Autorów, kreowaniu dobrego wizerunku psychologii, natomiast stwarza dogodne wa-runki do ekspansji psychobiznesu i, zarazem, pog
#bia-nia przepa%ci mi#dzy psychologi! naukow! a psycholo-gi! stosowan!. Trudno nie zgodzi" si# z powy&sz! tez!. Jednocze%nie nale&y zaznaczy", &e wiara w to, i& sama krytyka psychobiznesu i pot#pienie pseudoterapii przez %rodowisko psychologów akademickich spowoduje, &e psychobiznes ulegnie profesjonalizacji, za% pseudoterapie przestan! by" stosowane, mo&e okaza" si# p onna.
Mi dzy akademi! a rynkiem: o potrzebie wzajemnej inspiracji
Psychobiznes, pomimo swoich s abo%ci, jest odpowie-dzi! na &ywotne potrzeby wielu ludzi – potrzeby zwi!zane z konieczno%ci! uporania si# z w asnymi u omno%ciami i problemami lub dotycz!ce ch#ci doskonalenia w asnych umiej#tno%ci psychospo ecznych. Je&eli chcemy, aby lu-dzie mogli uzyska" skuteczn! i w a%ciw! pomoc w roz-wi!zywaniu w asnych problemów natury psychologicznej lub w zakresie doskonalenia niezb#dnych im umiej#tno%ci psychospo ecznych, rola psychologów akademickich nie mo&e ograniczy" si# do krytyki nieprofesjonalnych, cz#-sto nieetycznych i potencjalnie niebezpiecznych praktyk
Pawe Smó ka, Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, Instytut Psychologii Stosowanej, ul. Szcz#%liwicka 40, 02-353 Warszawa, e-mail: psmolka@aps.edu.pl
Psychologia Spo eczna 2008 tom 3 4 (9) 366–369
JAK PSYCHOLOGOWIE AKADEMICCY MOG' PRZECIWDZIA(A) SZERZENIU SI*…
367
szamanów psychobiznesu. Psychologia naukowa musi by" gotowa zarówno do aktywnej krytyki i pot#piania praktyk, które nie znajduj! uzasadnienia we wspó czesnej wiedzy psychologicznej, jak i aktywnej promocji, upo-wszechniania oraz udost#pniania metod i programów te-rapeutycznych i treningowych, które stanowi! skuteczn! i atrakcyjn! alternatyw# dla szama$skich metod stosowa-nych przez niektórych przedstawicieli psychobiznesu (De Bono, 2006; Lane i Corrie, 2006). Wymaga to jednocze-%nie %mielszego otwarcia si# psychologii akademickiej na potrzeby praktyki psychologicznej oraz bardziej przy-chylnego spojrzenia psychologów badaczy na wyzwania, jakim musz! w swej codziennej pracy sprosta" psycholo-gowie praktycy. Dynamiczny rozwój psychobiznesu sta-wia tym samym przed psychologi! naukow! pytanie o jej samookre%lenie, o jej misj# – czy chce by" nauk! pedan-tyczn!, która wykorzystuje co prawda rzetelne metody badawcze, ale bada za ich pomoc! zjawiska o stosunko-wo marginalnym znaczeniu dla praktyki psychologicznej, czy te& chce by" nauk! pragmatyczn!, która wykorzystuje rygoryzm metodologiczny do tworzenia wiedzy o du&ych warto%ciach aplikacyjnych, której stosowanie mo&e si# przyczyni" do ul&enia cierpieniu oraz zwi#kszenia jako%ci &ycia wielu ludzi (por. Andersen, Herriot i Hodgkinson, 2001). W kontek%cie modelu naukowca praktyka
(scien-tist-practitioner model, Jones i Mehr, 2007) oraz nurtu
praktyki opartej na dowodach empirycznych
(evidence--based practice, Stricker, 2003) brak %cis ych kontaktów
mi#dzy akademi! a rynkiem – brak bliskiej wspó pracy mi#dzy psychologami badaczami i psychologami prakty-kami – wydaje si# niezrozumia y, niepotrzebny a nawet szkodliwy. Kontakt taki powinien by" nawi!zany, utrzy-mywany i stanowi" +ród o wzajemnej inspiracji, która pozwala psychologom akademickim prowadzi" badania o du&ym znaczeniu poznawczym i zarazem du&ej warto-%ci aplikacyjnej, za% psychologom praktykom stosowa" w swej codziennej pracy najlepsze, w %wietle dost#pnej aktualnie wiedzy, metody, których skuteczno%" i bezpie-cze$stwo stosowania zosta y udokumentowane w staran-nie przeprowadzonych badaniach naukowych (por. Lane i Corrie, 2006).
Psychologów spo ecznych nie potrzeba przekonywa" o aplikacyjnych walorach wiedzy naukowej, do której pomna&ania aktywnie si# przyczyniaj!. Idea „pe nego ko a psychologii spo ecznej” jednoznacznie wskazuje na potrzeb# wspó pracy akademii (badaczy) i rynku (prakty-ków), poniewa& wzajemna inspiracja pomaga w tworzeniu rzetelnej i praktycznej wiedzy (Cialdini, 1995). Na uwag# zas uguje znacz!cy fakt, &e w wydawanych w ostatnim czasie podr#cznikach psychologii spo ecznej coraz cz#-%ciej pró&no szuka" osobnych rozdzia ów dotycz!cych
stosowanej psychologii spo ecznej (Kenrick, Neuberg i Cialdini, 2007; Smith i Mackie, 2007; Wojciszke, 2008). Po prostu aplikacyjne walory poszczególnych koncepcji s! omawiane bezpo%rednio w rozdzia ach dotycz!cych podstawowych zagadnie$ psychologii spo ecznej, takich jak poznanie spo eczne, wp yw spo eczny czy te& relacje spo eczne. Potrzeba aplikacji wiedzy naukowej z zakresu psychologii spo ecznej do rozwi!zywania pal!cych pro-blemów spo ecznych by a i jest zauwa&ana i podkre%la-na przez akademików, którzy tworz! specjalne modele u atwiaj!ce zarówno psychologom akademickim (w roli konsultanta lub trenera), jak i psychologom praktykom wykorzystywanie bogactwa wiedzy z zakresu psycholo-gii spo ecznej do planowania i realizowania konkretnych interwencji maj!cych na celu udzielanie skutecznej po-mocy jednostkom, grupom, organizacjom i spo eczno-%ciom (Buunk i Van Vugt, 2008; por. Kossowska, Jarmu& i Witkowski, 2008; Smó ka, 2008).
Akademia inspiruje: rola aktywno"ci badawczej, edukacyjnej i popularyzatorskiej
W chwili obecnej psychologia naukowa dysponuje ob-szernym materia em empirycznym, który mo&e sta" si# podstaw! profesjonalnej, skutecznej i etycznej praktyki, na przyk ad terapeutycznej lub treningowej. Program psy-chologów akademickich przeciwdzia ania „szama$skim praktykom” niektórych przedstawicieli psychobiznesu powinien wi#c obejmowa", oprócz krytyki niesprawdzo-nych czy wr#cz niebezpieczniesprawdzo-nych praktyk, inspirowanie praktyków do u&ywania koncepcyjnie i empirycznie uza-sadnionych metod oraz edukacj# spo ecze$stwa (poten-cjalnych odbiorców us ug psychologicznych) w zakre-sie zalecanych i pomocnych metod terapeutycznych lub treningowych. Do zasadniczych elementów programu akademików przeciwdzia ania szerzeniu si# ba amutnej „pop-psychologii” nale&y zaliczy" przynajmniej trzy ak-tywno%ci: badawcz!, edukacyjn! i popularyzatorsk!.
Aktywno"# badawcza
Prowadzenie rzetelnych metodologicznie i inspiruj!-cych tematycznie bada$, podstawowych i stosowanych, ukierunkowanych na poszerzanie wiedzy o uwarunkowa-niach zarówno patologicznego, jak i optymalnego funk-cjonowania cz owieka, stwarza empiryczne podstawy do opracowywania coraz skuteczniejszych programów terapeutycznych i treningowych. Na szczególn! uwa-g# zas uguje badanie uwarunkowa$ efektywnego czy te& optymalnego funkcjonowania cz owieka. Wi#kszo%" us ug psychobiznesu ma charakter raczej prorozwojowy, treningowy ni& terapeutyczny. Zaznacza si#, co jest by" mo&e znakiem naszych czasów, tendencja coraz
wi#k-368
PAWE( SMÓ(KAszej cz#%ci spo ecze$stwa, zw aszcza tej aktywnej i spe -nionej zawodowo, do inwestowania w rozwój osobisty. Dziedziny psychologii, które s! bezpo%rednio zaintere-sowane teoretycznymi i praktycznymi (metodycznymi) podstawami tego typu pomocy psychologicznej – jak psy-chologia pozytywna (Snyder i Lopez, 2007; Trzebi$ska, 2008) lub psychologia coachingu (coaching psychology; Palmer i Whybrow, 2007) wymagaj! dalszego wsparcia empirycznego. Owocem twórczej aktywno%ci badawczej w obszarze psychologii pozytywnej oraz psychologii co-achingu s! metody i programy treningowe, które stanowi! skuteczn! i atrakcyjn!, a przede wszystkim teoretycznie i empirycznie uzasadnion! alternatyw# wobec szama$-skich metod psychobiznesu spod szyldu „samorozwój” (Green, Oades i Grant, 2006). Jednocze%nie rozwój i pro-mocja psychologii pozytywnej i psychologii coachingu daje szans# na kreowanie bardziej przychylnego stosunku do samej psychologii w%ród laików, którzy cz#sto uto&-samiaj! psychologi# naukow! z czym% nie&yciowym lub zgo a skoncentrowanym wy !cznie na patologii, zaburze-niach i deÞcytach (Grant, 2006).
Aktywno"# edukacyjna
Psychologowie akademiccy to nie tylko badacze, ale tak&e nauczyciele. S! odpowiedzialni za kszta towanie wiedzy, postaw i zachowa$ adeptów psychologii, spo%ród których cz#%" w przysz o%ci z pewno%ci! b#dzie pracowa" w zawodzie. Przyszli psychoterapeuci lub trenerzy powin-ni wi#c wypowin-nie%" z murów Alma Mater powin-nie tylko dyplom i solidn! wiedz#, ale tak&e odpowiednie umiej#tno%ci i postawy, w tym etyczne. Wa&ne jest, aby adepci psycho-logii byli kszta ceni w duchu modelu naukowca praktyka oraz w zgodzie z nurtem praktyki opartej na dowodach, tak aby czym% naturalnym by o dla nich wspieranie si# w aktywno%ci praktycznej rzeteln! wiedz! i wynikami bada$ naukowych (EBP Task Force Final Report, 2005; por. Gibbs i Gambrill, 2002; Pollio, 2006). Wymaga to od nich nie tylko dysponowania wiedz! psychologiczn!, ale tak&e umiej#tno%ciami jej zdobywania, aktualizowania, pog #biania i poszerzania oraz wykorzystywania do roz-wi!zywania konkretnych problemów. Nade wszystko wy-maga to tak&e pewnej profesjonalnej postawy, która prze-jawia si# w przekonaniu, &e wykorzystywanie w pracy metod o niezweryÞkowanej skuteczno%ci, zw aszcza bez poinformowania o tym fakcie pacjenta (klienta), jest po prostu nieetyczne, nieodpowiedzialne i nie stanowi dobrej praktyki. Je&eli, jako nauczyciele akademiccy, zadbamy, aby tego typu umiej#tno%ci i postawy zaszczepi" adeptom psychologii, mo&emy by" nieco bardziej spokojni o roz-wój rynku us ug psychologicznych w przysz o%ci.
Aktywno"# popularyzatorska
Wa&nym elementem programu akademików przeciw-dzia ania „szama$skim praktykom” psychobiznesu po-winna by" zakrojona na szerok! skal# aktywno%" popu-laryzatorska. Psychologowie akademiccy, na co dzie$ ob-cuj!cy z najnowszymi odkryciami w swojej dyscyplinie oraz aktywnie przyczyniaj!cy si# do jej rozwoju, powinni upowszechnia" ciekawe wyniki nie tylko w swoim gronie (przez udzia w konferencjach naukowych i publikacje w naukowych periodykach), ale tak&e w%ród psychologów praktyków oraz odbiorców ich us ug. Popularyzowanie wiedzy przez pisanie ksi!&ek i artyku ów popularnonau-kowych, a tak&e chocia&by wyst#py w mediach w roli eksperta lub komentatora oraz prowadzenie prelekcji lub szkole$ jest okazj! do tego, aby nie tylko krytykowa" lub pi#tnowa" nieprofesjonalne praktyki, ale przede wszyst-kim upowszechnia" te, które s! koncepcyjnie i empirycz-nie uzasadnione i dlatego godne polecenia praktykom jako narz#dzie pracy, za% ich klientom jako skuteczne roz-wi!zanie ich problemów lub pomoc w realizacji ich celów (zob. Persaud, 2006). Propagowanie podej%cia opartego na dowodach w swych publikacjach, wyst!pieniach w me-diach i w trakcie prelekcji lub szkole$, kierowanych bez-po%rednio do praktyków lub odbiorców ich us ug, b#dzie tworzy" i upowszechnia" mod# oraz przychylny stosunek do metod i praktyk opartych na wynikach bada$ nauko-wych. Skoro psychobiznes zdaje si# kierowa" modami, warto zaszczepi" w jego onie mod# (norm# spo eczn!) na stosowanie przez praktyków i preferowanie przez pa-cjentów (klientów) metod zweryÞkowanych empirycz-nie, maj!cych uzasadnienie w wiedzy psychologicznej. Dzi#ki temu „szama$skie praktyki” psychobiznesu maj! szans# sta" si# passé z pozytywnym efektem dla jako%ci i reputacji profesjonalnych us ug psychologicznych.
Podsumowanie
Program psychologów akademickich przeciwdzia ania „szama$skim praktykom” na rynku us ug psychologicz-nych powinien obejmowa" co% wi#cej ni& tylko krytyk# owych praktyk. Reakcja akademii na praktyki psychobiz-nesu musi obejmowa" zarówno program negatywny (kry-tyk#), jak i program pozytywny (inspiracj# dla praktyków i edukacj# ich klientów).
LITERATURA CYTOWANA
Anderson, N., Herriot, P., Hodgkinson, G.P. (2001). The prac-titioner–researcher divide in
Industrial, Work and Organizational (IWO) psychology: Where are we now, and where do we go from here? Journal of Oc
JAK PSYCHOLOGOWIE AKADEMICCY MOG' PRZECIWDZIA(A) SZERZENIU SI*…
369
Buunk, A. P., Van Vugt, M. (2008). Applying social psychology.
From problems to solutions. London: Sage.
Cialdini, R. B. (1995). A full-cycle approach to social psy-chology. W: G. G. Brannigan, M. R. Merrens (red.), The
Social Psychologists: Research Adventures (s. 52–72). New
York: McGraw-Hill.
De Bono, E. (2006). The scientist-practitioner as thinker: a com-ment on judgcom-ment and design. W: D. A. Lane, S. Corrie (red.),
The modern-scientist practitioner. A guide to practice in psy-chology (s. 173–185). East Sussex: Routledge.
EBP Task Force Final Report (2005). Materia dost#pny na
stronie www.apa.org/practice/ebpreport.pdf
Gibbs, L., Gambrill, E. (2002). Evidence-based practice: counterarguments to objections. Research on Social Work
Prac tice, 12 (3), 452–476.
Green, L. S., Oades, L. G., Grant, A. M. (2006). Cognitive-behavioral, solution-focused life coaching: enhancing goal striving, well-being, and hope. Journal of Positive Psychology,
1 (3), 142–149.
Grant, A. M. (2006). A personal perspective on professional coaching and the development of coaching psychology. In
-ternational Coaching Psychology Review, 1 (1), 12–22.
Jones, J. L., Mehr, S. L. (2007). Foundations of the scientist-practitioner model. American Behavioral Scientist, 50 (6), 766–771.
Kenrick, D. T., Neuberg, S. L., Cialdini, R. B. (2007). Social
psychology. Goals in interaction 4th ed. Boston: Boston.
Kossowska, M., Jarmu&, S., Witkowski, T. (2008). Psychologia
dla trenerów. Kraków: Wolters Kluwer.
Lane, D. A., Corrie, S. (2006). What does it mean to be a scientist-practitioner? Working toward a new vision. W: D. A. Lane, S. Corrie (red.), The modern-scientist practitioner. A guide to
practice in psychology (s. 9–22). East Sussex: Routledge.
Palmer, S., Whybrow, A. (2007). Handbook of Coaching
Psy-chology. East Sussex: Routledge.
Persaud, R. (2006). Pozosta! przy zdrowych zmys ach. War-szawa: Wydawnictwo Jacek Santorski & Co.
Pollio, D. E. (2006). The art of evidence-based practice. Research
on Social Work Practice, 16 (2), 224–232.
Smith, E. R., Mackie, D. M. (2007). Social Psychology 3rd ed.
East Sussex: Psychology Press.
Smó ka, P. (2008). Kompetencje spo eczne. Metody pomiaru
i dos konalenia umiej"tno#ci interpersonalnych. Kraków:
Wol-ters Kluwer.
Snyder, C. R., Lopez, S. J. (2007). Positive psychology. Thousand Oaks: Sage.
Stricker, G. (2003). Evidence-based practice: the wave of the past, The Counselling Psychologist, 31 (5), 546–554. Trzebi$ska, E. (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa:
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Wojciszke, B. (2008). Cz owiek w#ród ludzi. Zarys psychologii
spo ecznej. Warszawa: Scholar.
How can academic psychologists counteract the dissemination
of malpractices on the market of psychological services?
Pawe Smó ka
The Maria Grzegorzewska Academy of Special Education, Institute of Applied Psychology
Abstract
Academic psychologists can counteract the use of empirically unsupported and potentially dangerous thera-peutic practices not only by criticizing them, but also by inspiring practitioners and educating their patients and clients. The “Academe” should propose, as an alternative to “pop-psychological” approaches, empiri-cally validated therapeutic techniques and training programs to practitioners and inspire them to practice in accordance with an evidence-based approach. Moreover, academics should inform and educate people, potential clients of psychological services, about evidence-based, effective, and safe therapeutic and train-ing approaches.
