Nasze sk ąp o sz c z e ty wodne, stanow iące część rzędu Ołigochaeta, do k tó re g o ró­

Jsfi>. 5 0 (1 5 4 0 ). W arszaw a, dnia 10 grudnia 1911 r. T o m X X X .

PRENUMERATA „W S ZE C H Ś W IA TA ".

W W arszaw ie: rocznie rb. 8, kwartalnie rb. 2.

Z przesyłką pocztową rocznie rb . 10, pó łr. rb . 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W Redakcyi „W szechświata" i we w szystkich księgar­

niach w kraju i za granicą.

R edaktor „W szechśw iata'4 przyjm uje ze sprawami redakcyjnem i codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R e d a k c y i: W S P Ó L N A .Nk 3 7 . T e le fo n u 8 3 -1 4 .

Z F A U N I S T Y K I K R A J O W Y C H S K Ą P O S Z C Z E T Ó W W O D N Y C H

( O ł i g o c h a e t a l im ic o la ) .

Nasze sk ąp o sz c z e ty wodne, stanow iące część rzędu Ołigochaeta, do k tó re g o ró­

wnież n a leżą dobrze nam znane pierście­

nice lądowe, j a k dżdżownica (Lumbricus), do rok u 1909 nie znalazły nikogo, ktoby się zajął ich opracow aniem faunistycz- nem, ja k k o lw ie k na Zachodzie badania n a d niem i ju ż w XV III w. były p ro w a ­ dzone. W e w sz y stk ic h praw ie s ą sie d ­ nich kraja ch , j a k W ęgrzech, Iiossyi, Fin- lan d y i i oczyw ista w północnych, za­

chodnich i południow ych prace nad tą g ru p ą o d d aw n a zostały ju ż podjęte, n a ­ sze ziemie tylko w y g lą d a ją dla cudzo­

ziem ca j a k b y zupełnie pozbawione p rz e d ­ staw icieli skąposzczetów wodnych.

Zachęcony więc przez prof. N usbaum a, zająłem się w jeg o I n sty tu cie we Lw o­

wie opracow aniem tego pociągającego tem a tu . W n a stę p n y m roku z zadow o­

leniem dowiedziałem się, że nad tą s am ą g r u p ą rozpoczął pracę także prof. M. Ko­

w alew ski w D ublanach. W ynikiem do­

tychczasow ym j e s t j e d n a publikacya prof.

M. Kowalewskiego x) i dwie moje a).

P rz eglądając lite r a tu r ę naszę znalazłem w pismach prof. W ierzejskiego 3) notatki, stw ierdzające w T a tra c h trzy g atunki, z k tó ry c h je d e n jeszcze przed prof. Wie- rzejskim znalazł w Krakowie 0. Schm idt *) a z Woli D obrostańskiej (koło Lwowa) zebrało Muzeum im. D zieduszyckich ").

Prof. Kowalewski opisał 21 gatunków , z ebrany ch w staw ie ogrodu botanicznego

!) M ateryały do fauny polskich skąposzcze­

tów wodnych (Ołigochaeta aąuatica) cz. I. (Spr.

Kom. Pizyogr. Akad. Um. w Krakowie). K ra­

ków, 1911.

2) a) Tymczasowe w yniki badań nad fauną skąposzczetów wodnych (Ołigochaeta limicola) Galicyi. (Kosmos XXXV, 198—205). Lw ów , 1911,

b) Przyczynek do fauny skąposzczetów w o­

dnych (Ołigochaeta limicola) Galicyi. (Księga pam iątkowa prof. d-ra Józefa Nusbauma-Hilaro- wicza, 57—91, z 14 lig.). Lwów, 1911.

3) a) M ateryały do jezior tatrzańskich. (Spr.

Komis. Fizyogr. Akad. F m . w Krakowie 16, II).

Kraków, 1882.

b) Zarys fauny staw ów tatrzańskich. (P a ­ m iętnik T-wa tatrz.

), 1883.

4) Brehms Tierleben, (wyd. II, Niedere Tie- re, str. 89), 1878.

5) Przew odnik po Muzeum im. Dzioduszyc-

kich we Lwowie (str. 05), 1907.

786 W S Z E C H S W I

T Ala 50

w Dublanach (koło Lwowa), j a zaś p o da­

łem m ate ry a ł z d w u d z ie stu kilku m ie j­

scowości, przew ażn ie z Galicyi wschód, w 32 formach, w czem z n a jd u je się j e ­ d n a nowa odmiana.

Skąposzczety euro p ejsk ie o b e jm u ją ośm rodzin, a mianowicie: 1) A eolosom atidae (Oleiczkowate) J), 2) N aididae (Pływ itko- wate), 3) Tubificidae (Rurecznikow ce), 4) L u m b ric u lid a e (Dżdżowniczkow ate), 5) H ap lotaxidae (S tu d n ic z k o w a te ), 6) Di- scodrilidae (Pasorzytki), 7) E n c h y tra e i- dae (Wazonkowce), 8) L um b ric id a e (Dżdżo- wnicowate).

S k ąp o szczety o d ro b n y ch zazw yczaj w ym iarach , zw łaszcza wodne (od 0,5 do kilkudziesięciu milim etrów), odzn aczają się tem , że ciało ich jest p o k r y te krót- kiemi, pod lup ą dopiero widocznem i szczecinkami, zebranem i po kilka w pęcz­

ki, r eg u la rn ie osadzone, zazwyczaj po 4 na j e d n y m segm encie, 2 brzuszne i 2 g r z b ie ­

towe. U dwu n ajniżej u o rg an iz o w a n y c h rodzin, oleiczk ow aty ch i p ły w itk o w a ty c h , s p o ty k a m y c h a r a k te r y s ty c z n y sposób roz­

m nażan ia się przez podział, m ający b a r­

dzo wiele cech w spólnych ze zjaw iskiem regeneracy i; polega on na tem , że doro­

sły osobnik zaczy na się w p ew nem m ie j­

scu wpoprzek przew ężać z k ażdym dniem coraz bardziej, a po kilku do k ilk u n a s tu dniach, kied y u tylnego, nowego indy- w idu m w y kształci się głowa, n a s tę p u je prze rw a n ie się n a dw a osobniki; u n ie ­ k tó ry c h g a tu n k ó w , zanim n a s tą p i z u p e ł­

ne oddzielenie się, u k a z u ją się k u ty ło ­ wi lub przodowi nowe m iejsca p r z e w ę ­ żenia, w s k u te k czego p o w s ta je łań c u c h z 2 — 3 — 4 lu b więcej osobników, z w a ­ nych zooidami.

Oleiczkowate, do k tó ry c h należy tylko j e d e n rodzaj Aeolosoma (oleiczka), s ta n o ­

w ią najniższe skąpo szczety, odznaczające się obok p ierw otnej o rg an iz ae y i drobne- mi rozm iaram i (0,5—2 mm) i gruczołam i sk órnem i olejkowatem i, które najczęściej są zabarw ione. D o tych czas u n a s zo-

J) D la każdej rodziny w prowadzam nazwę polską, ze w zględów praktycznych, z w yjątkiem dw u ostatnich rodzin, które mają nazwy polskie oddawna.

sta ł stw ierdzo ny przez prof. Kowalew­

skiego jed e n g a tu n e k Ae. H em frichi E h rb g .; ten sam g a tu n e k znalazłem w ro ­ k u bieżącym i j a w powiecie liskim i so- Lalskim. Oprócz tej form y należy tu j e ­ szcze kilka inn ych , opisanych głównie przez czeskiego sp e cy a listę Pr. Vejdov- skiego, a znalezionych przew ażnie w szcze­

gólnych środow iskach, j a k np. w cie­

m nych, zapuszczonych studniach; żyją one pośród liści roślin, przy powierzchni wody.

P iy w itk o w a te o bejm ują n a jw ię k s z ą li­

czbę g a tu n k ó w i rodzajów, z któ ry c h n a ­ stę p u ją c e u n a s znalazłem: A m p h ich a e ta (zimołek), C h a e to g a s te r (brzuchoszcze- tek), Ophidonais (wężyk), Slavina

wianka), S ty la ria (w rytnica), Nais (piy- witka), Dero (skrzelowiec), Aulophorus (widelkowiec) i P r is tin a (szczetnica).

Zimołek, u w a ż a n y dotychczas za formę m orską, n o tow a ny był zaledwie p arę r a ­ zy z nad w y brz e ży m orza Bałtyckiego;

ty m c z a s e m prof. K ow alewskiem u i mnie udało się znaleść go w okolicy Lwowa;

przypuszczam stąd, że j e s t on bardziej rozpow szechniony, niż się zdawało; przy­

c z y n ą killcorazowego tylko znalezienia tej form y są niew ątpliw ie bardzo drobne jej rozm iary, 1—2 mm-, wr ja k i e m ś r o d o ­ wisku znajdow ał zimołka prof. Kow alew ­ ski, tego nie podaje; j a znalazłem w d e n ­ nym namule rowu, odprowadzającego wodę ze sta w u S obka we Lwowie.

Brzuchoszczetek, j a k nazw a każe się domyślać, odznacza się tem , że posiada pęczki szczecin tylko na brzusznej s tr o ­ nie. Kiedy w sz y stk ie inne skąposzczety odżyw iają się d e tritu s e m roślinnym , brzu- choszczetki pędzą żyw ot drapieżny, c h w y ­ ta ją c drobne raczki planktonow e i t. p., czego dowodem są niestraw ion e szkie­

lety w przewodzie pokarm o w y m tych m ale ń kic h robaczków. J e d e n zaś g a t u ­ nek p a s o rz y tu je na ciele ślim aków wod­

nych; n iekiedy pojaw ia się, zwłaszcza na nodze ślim aka, w takiej ilości, że na pierw szy r z u t oka daje się zauważyć.

W szystk ie praw ie g a tu n k i brzuchoszczet- ka odznaczają się znaczną przezroczy­

stością skóry tak , że w ew nętrzne o r g an y

M 50 W S Z E C H S W lA f 181

można z łatw o śc ią obserwować na ży­

w ym okazie pod mikroskopem.

B rzuchoszczetek, wężyk, w ry tn ic a i pły- w i t k a t r z y m a j ą się p rzew ażnie pośród roślin podwodnych, ja k C eratophyllum , M yriophyllum , Potam o g eto n , N ap har, Le- mna, S p iro g y ra i t. p. W każdym s t a ­ wie, zarosłym szczególnie Ceratophyllum i M yriophyllum, s p o tk a m y zawsze je d n ę z n a jp ię k n ie jsz y c h form, w ry tn ic ę trąbko- wą *) (S ty la ria lacustris), noszącą dawniej nazw ę ła c iń sk ą Nais proboscidea. Od­

znacza się ona, j a k na z w a polska w s k a ­ zuje, dług im w y ro s tk ie m na głowie, cią­

gle z n a jd u ją c y m się w ruchu, będącym niew ątpliw ie organem dotyku; oprócz t e ­ go w r y tn ic y dodaje pow abu pięknie żół­

te z a barw ien ie n a przodzie i znaczna przezroczystość ciała.

N a C erato ph y llum lub pośród splotów glonów łatw o znaleść dość duże formy w ę ż y k a (Ophidonais serpentina), przypo­

m inającego w r u c h a c h i wyglądzie węże olbrzymie, żyjące na drzewach.

Słow ianka (Slavina appendiculata) żyje w b a g ien k ach, zarosłych glonami, na dnie, w namule; do skóry je j p rzy tw ie r­

dzają się różne zia rn k a d e tritu su , w s k u ­ te k czego tw o rz y się pewnego rodzaju osłona ciała. Słow iankę łatw o poznać po w y dłużonych szczecinach włosowatych, z n a jd u ją c y c h się tylko n a j e d n y m s e g ­ m enc ie na przodzie ciała.

N a jbog a tsz y w g a tu n k i j e s t rodzaj p ły w itk a (Nais). W szy stkie p raw ie n a

grzbietow ej stro nie m ają długie szczeci­

n y włosowate, u łatw iające im szybkie p o­

ru szanie się w wodzie zapomocą ruchów biczykow atych. Z w y jątk iem jed n eg o g a ­ tunk u , w szystk ie posiadają parę plamek ! ocznych, czego u wyższych od nich i n a j ­ niższych skąposzczetów nie spotykam y.

G rupa ply w itek w ym aga jeszcze d o k ła d ­ niejszego opracow ania s y s tem aty czn ego , gdyż szereg form, nowo opisanych przez s zw ajcarskiego specyalistę P ig u e ta i uz ­ n a n y c h przez niego za oddzielne g atun-

>) Nazwy tej poraź pierwszy użył W itowski (1849), a za nim caty szereg innych autorów pol­

skich podręczników,

ki, znajduje się w śc.isłem między sobą p okrew ieństw ie i najpraw dopodobniej nie­

które są tylko odm ianami form innych.

Podobne stosunki, może tylko jeszcze w wyższym stopniu, zachodzą u skrze- lowców (Dero) i u blizko z niemi s p o k re ­ wnionego widełkowca (Aulophorus). Oba te rodzaje mają na ty ln y m końcu ciała wyłącznie u nich tylko s p o ty k a n y apa­

rat skrzelowy, n a którego kształtów podstawie potworzono różne gatu n ki;

j e d n a k skrzela te są bardzo kurczliwe tak, że za lada ja k ie m zaniepokojeniem osobnika, byw ają wciągane i tylko w pra w ­ ne oko może zauważyć ich ślady; oczy­

wiście toż samo dzieje się w razie kon­

serw owania. Oba powyższe rodzaje żyją w wodach zabagnionych, najczęściej le­

śn y c h i nie należą wcale do pospolitych;

ciało u k ry te j e s t w ru rc e , tylko a p a r a t skrzelowy w y sta je nazew nątrz. W ideł­

kow ca łatwo odróżnić od skrzelowca po dwu palcow atych w y r o s tk a c h dosyć dłu­

gich, będących przedłużeniem końca cia­

ła. Je d n ak ż e w lasach brodzkich znala­

złem kilka osobników widełkowca o b a r­

dzo krótkich ty ch j a k b y w idełkach tak, że w sk u te k tego zbliżały się do skrze- lowców.

O statnim u nas stw ierdzonym rodzajem z p ły w itk o w a ty c h j e s t szczetnica (Pristi- na); do dwu g a tu n k ó w p o d any ch przeze mnie i prof. Kowalewskiego p rzy by w ają jeszcze dwa, k tó re znalazłem w pow. so- kalskim ; je d e n z nich j e s t formą zupeł­

nie nową. Szczetnice żyją ju żto n a r o ­ ślinach, ju ż to w namule wód stojących;

w szy stkie są form ami drobnemi, w s k u ­ tek czego łatw o uchodzą uwagi; wiele z nich m a płat głowowy przedłużony w dłuższy lub krótszy r y je k czułkow aty.

W sz y s tk ie pozostałe skąposzczety w o ­

dne p rze b y w ają na dnie wód, w namule,

piasku, pośród mchów, p orastających g ła ­

zy podwodne, pod kam ieniam i lub też

w b u tw ieją cy c h łodygach i korzeniach

roślin. J e d n e tylko p asorzytki (Disco-

drilidae), rep rezentow ane przez j e d e n ro ­

dzaj i g a tu n e k pędzą żywot pasorzytni-

czy na skrzełach raków; p aso rz y tek

(Branchiobdella), j a k wiele innych paso-

rzytów , w sk u te k specyalnych warunków,

788 W SZEC H SW IA T JV6 50

w ja k ic h p rzeby w a, do tego sto p n ia z m ie ­ nił się w z e w n ę trz n y m w yglądzie, że przez dłuższy czas b y ł u w a ż a n y za pi­

ja w k ę raczej, niż za skąposzczeta; b a d a ­ n ia je d n a k n a d o rg a n iz a c y ą jego w y k a ­ zały, że sp o k re w n io n y j e s t z dżdżowni- czkowatemi (Lum briculidae). F a s o rz y te k w y s tę p u je w liczn ych o d m ian ach , pole­

g a ją c y c h n a różnej budow ie na rz ą d ów u stn y c h .

N ajpospolitszym p rze d staw ic iele m r o ­ dziny ru re c z n ikow ców (Tubificidae) j e s t ru re c z n ik z w y c z a jn y (Tubifex tu b ife s), żyjący w n a jro z m a its z y c h ś ro d o w isk a c h wodnych: kałużach, row ach, b a g n a ch , s ta w ac h , jez io ra c h , rzekach n a w e t w ro ­ w a c h fab ry c z n y ch , zanieczyszczonych chemicznie różnem i odpad k am i — j e s t t o je d n e m słow em n a jm nie j w y b r e d n y r o ­

baczek. N iekiedy w y s tę p u je w tak ic h ilościach, zw łaszcza w p ły tk ic h wodach, że woda z d a le k a w y d a je się zabarwioną, na brudno czerwono; pochodzi to stąd, że ru reczniki, zazwyczaj tk w iące p rze d ­ n im końcem ciała w nam ule, ty ln y m , w y c ią g n ię ty m w d e lik a tn ą c z erw o n aw ą niteczkę, wolno w a c h lu ją w wodzie; r u ­ chy te, zdaje się, u ła tw ia ją tym isto to m oddychanie; za najlżejszem poruszeniem wody, łąki ty c h ogonków przez n a g ły s k u rc z z nik ają w n am ule, i w te d y m o ­ ż em y zauważyć, że p o w ie rz c h n ia n a m u łu j e s t zasian a dziureczkam i; po chwili ogonki z a cz y n a ją się znow u wTy su w a ć i p ięk ny m ru c h e m wachlować. Często m ożna sp o tk a ć osobniki dojrzałe płcio­

wo, co gołem okiem łatw o p oznać po biaław em z g ru b ie n iu na przodzie ciała;

j e s t t o t. zw. siodełko (clitellum).

Obok ru re c z n ik a z w y c z a jn e g o w w o ­ dach euro pejsk ich żyją jeszcze in n e g a ­ tun k i, ale znacznie rzadziej w ystę p u ją c e;

u nas stw ierdziłem trz y formy.

Razem z ru re c z n ik iem można czasem sp o tk a ć inny rodzaj a m ianow icie m u- łowca (Limnodrilus), w y s tę p u ją c eg o u nas w d w u g a tu n k a c h . Są one tro c h ę wię­

ksze od rureczn ik ó w , a oprócz, tego ł a ­ two j e odróżnić po żółtawem z a b a r w ie ­ n iu ogonka; m ulow ce m ają również z w y ­ czaj wachlowania, ale r u c h y ich ogonków są bardziej flegm atyczne, niż u rurecz-

ników. N aw et w y bie ra jąc m a te ry a ł z roz­

cieńczonego nam ułu, łatw o te d w a r o ­ dzaje wyróżnić po s p ecy aln em ich zwi­

ja n i u się, mianowicie r u re c z n ik sk ręca się śrubow ato, mułowiec n a to m ia s t bez­

ładnie a p rzy te m j e s t o k r y ty ślu zo w atą osłonką, z której go trz e b a wypłoszyć, chcąc wziąć go pod obserw acyę.

Dżdżowniczkowate (Lumbriculidae), obejm ujące kilk a rodzajów, z k tó ry c h u n a s tylko dwa zostały stw ierdzone, m ają najpospolitszego p rze d staw ic iela w dżdżowniczku b a g ie n n y m (Lumbricu- lus variegatus); żyje on w zabagnionych zbiornikach w odnych, najczęściej pośród m chów torfiastych; odznacza się energi- cznemi ru c h a m i biczykow atem i, ślizko- ścią i łatwością rozpadania się n a części, k tó re regenerują; stąd zwykle z n a jd u j e ­ m y osobniki o jaśn ie j zabarw ion ym t y l ­ n y m końcu ciała, k tó ry j e s t reg e n e rate m .

S tudniczkow ate (Haplotaxidae, dawniej P hreoryctidae) rep re z e n to w a n e są przez je d e n g a tu n e k s tu d n ic z k a drucieńcow ego (Haplotaxis gordioides), dochodzącego n ie ­ kied y znacznych rozmiarów, bo 3 cm d łu ­ gości. Nie j e s t to form a pospolita, cho­

ciaż można j ą znaleźć w na jróżnorodniej­

szych środowiskach: w górach, nizinach, głębinach i wodach p ły tkich , w bagnach, row ach, źródłach, stu d n ia c h , w namule rzecznym, a od czasu do czasu n a w e t w r u ra c h wodociągow ych i to w znacz­

nej ilości. Tego rodzaju w yp a d e k z da­

rzył się w wodociągach lw ow skich w r o ­ k u 1905, skąd okazy posiada Muzeum im. D zieduszyckich. P o raź pierwszy u nas s tu d n ic z ek został znaleziony przez 0.

S c h m id ta w basenie, w ogrodzie b o ta n i­

cznym w Krakowie; również prof. Wie- rze jsk i stw ierdził go w T a tra c h . W da­

wniejszej lite ra tu rz e odróżniano dw a g a ­ tu n k i studniczka, k tó re badacz niem iecki M ichaelsen złączył w jed e n , choć, zdaje mi się, niezupełnie słusznie.

Pozostaje jeszcze rodzina wazonkow-

ców (Enchytraeidae), k tó ry c h pew ne g a ­

tu n k i żyją wr ziemi próchnicowej, w wa-

zonkach, skąd poszła ich nazwa, inne zaś

sp o ty k a m y w namule staw ów , jezior, rzek

lub pośród korzeni mchów, po rasta ją c y ch

głazy podwodne; inne znowu form y z a j­

JMo 50

W SZECHSW IAT 789

m u ją środow iska pośrednie, to znaczy na- pół p rze siąk n ię te wodą. W s k u te k tego wazonkowce należą częścią do s k ą p o ­ szczetów w odnych, częścią do lądowych.

Grupa t a p rze d staw ia wiele trudności w oznaczaniu g a tun k ow em , gdyż główne cechy poleg ają na morfologii organów płciowych a n iezaw sze zn a jd u jem y osob­

niki dojrzałe; w m ate ry a le swoim mam ju ż szereg ró żn y c h g a tu n k ó w , któ ry c h je d n a k jeszcze nie oznaczyłem.

O statnia rodzina dżdżownicowatych (Lumbricidae), j a k o praw ie wyłącznie lą­

dowa, bliżej n a s ju ż nie zajm uje, chociaż czasem, zwłaszcza n iek tó re gatun k i, m o­

gą być s p o tk a n e w m ałych zbiornikach b a g ie n n y c h lub w nam u le nadbrzeżnym ; do takich np. należy Eiseniella te tra e d ra , k t ó r ą znalazłem kilka razy w swoich m a te ry a ła c h 1).

* *

W a rty k u le ty m sta ra łe m się zwrócić u w ag ę na c h a ra k te ry sty c z n ie jsze cechy pospolitszych form i na ich miejsca w y ­ stępow ania, celem poinform ow ania i u ł a t ­ wienia ro b o ty ty m , k tó rz y b y chcieli p rzy ­ czynić się zbieraniem m ate ry a łu do s z y b ­ szego o p racow ania ziem n a szy ch pod względem fizyograflcznym. W razie do­

k ład n ie js z e g o p rze sz u k iw a n ia t a k różno­

ro d n y ch u nas terenów niew ątpliw ie znajd ą się formy nowe, może swoiste n a w e t ziemiom naszym.

P oław iając tego rodzaju m atery ał, z y ­ sk u je m y cały szereg in n y ch korzyści i osobistego zadowolenia; zapoznajemy się z ciekaw em życiem nie tylko tych

*) Skąposzczetami lądowemi zajmował się prof. J . Nusbaum i ogłosił następujące rozprawy;

a) Studya nad fauną skąposzczetów (Oligo- chaeta) krajow ych. (Pam iętnik fizyogr. t. XI).

W arszawa, 1891.

b) B eitrage znr Anatomie u. System atik der E nchytraeiden (Biol. Centrb.) 1895.

c) M ateryały do historyi naturalnej skąpo­

szczetów galicyjskich (Buli. de 1’Acad. d. Scien.).

Kraków, 1893.

d) M ateryały do fauny skąposzczetów (uli- gochaeta). Spraw. Kom. Fizyogr. Akad. Umiej, w Krakow ie, t. XXXI), 1896.

form, ale także wielu innych d rob ny ch zw ierzątek wodnych; często o d k ry w a m y in te resu jąc e zjaw iska biologiczne, co d a ­ je ogromne zadowolenie w ew n ętrzn e i uczy nas p a trz eć zupełnie innem okiem na otaczającą nas przyrodę.

W y s ta r c z y n a b ra ć trochę roślin wod­

nych i nam ułu, umieścić w naczyniu szklanem, a po pew n ym czasie, g d y na- muł osiądzie a rośliny ułożą się,' zoba­

czymy ogrom ną różnorodność grup, wśród nich zauw ażym y drobne lub większe bia­

ławe lub czerwonaw e robaczki, p ły w a ją ­ ce szybkim ru chem w ę żykow atym lub biczykow atym, inne pełzające po ścia­

nach a kw a ryum , j e d n e zbierające się w zaciemnionym kącie naczynia, inne w oświetlonym; jed n e owijające się do­

koła gałązek roślinnych, inn e znowu w y­

suw ające swoje ogonki z n a m u łu i po­

ważnym lub energicznym ru ch e m b a la n ­ sujące — bę d ą to różne g a tu n k i sk ą p o ­ szczetów. P o c z ą tk u jąc y w r o z p a try w a ­ niu form tej g ru p y będzie się zrazu m y­

lił i w dom niem anym skąposzczecie z n a j­

dzie często np. młodą gąsienicę m uchów ­ ki, ale stopniow o nauczy się odróżniać je n a w e t po ruchach.

Konserwow ać m a te ry a ł najlepiej w 10%

formalinie, czyli 4 % formaldehydzie.

Chcącym bliżej zająć się ską po sz c z e ta ­ mi wodnemi podaję najw ażniejsze klucze do oznaczania; zasadniczy jest: Michael- sen dr. W., Ołigochaeta (w Das Tier- reich), Berlin 1910, o bejm ujący form y wodne i lądowe z w szy stk ich części świata; d ru g i również tego samego a u to ­ ra o tyle j e s t ważny, że uwzględnia n a j­

nowszą literaturę: Ołigochaeta (Siisswas- serfau na D eutschlands, zesz. 13), J e n a 1909; sta rsze nieco opracowanie, je d n a k bardzo sum ienne daje klucz angielski:

Beddard F ra n k Evers: A m onograph of the Order of Ołigochaeta, Oxford 1895;

w końcu ze względu na tablice a natom i­

czne znaczną jeszcze wartość p rz e d s ta ­ wia: Vejdovsky Franz: S y stem und Mor- phologie der Oligochaeten, P r a g a 1884.

Jan Golański.

790 W SZEC H ŚW IA T Mi 50

O S T A T N I E B A D A N I A N A D Z M Ę ­ C Z E N I E M M IĘ Ś N I .

Pierw sze b a d a n ia s y s te m a ty c z n e nad isto tą zmęczenia prow adzone b y ły przez Mossa i je g o uczniów zapomocą e rg o gra - fu, wynalezionego przez niego. Mosso obok p rze biegu zjaw isk zm ęczenia s ta r a ł się w y jaśnić p rze d e w s z y s tk im zw iązek m iędzy zm ęczeniem um y sło w e m a fizy- cznem, szczególnie zaś dążył do p o z n a ­ nia siedliska zmęczenia. W o b e c tak ie g o za k re su b a d a ń e rg o g r a f Mossa w z u p e ł­

ności w y starczał, pomimo że p r a c o w a ła przy te m tylk o niezn aczna ilość mięśni je d n e g o palca ręki.

Rzecz oczywista, że c hcą w y ro b ić so­

bie należyte pojęcie o ogólnej zdolności człowieka do pracy fizycznej, m u sim y wprow adzić w grę w ię k s z ą ilość mięśni.

W ty m w łaśnie celu j u ż przed l a t y Jo- ha nnson zbudow ał p rzy rząd , z któ rego pom ocą osobnik b a d a n y w y k o n y w a r u ­ chy podobne do wiosłowania; obie ręce podnoszą p r z y te m działaniem m ięśni r a ­ m ien ia ciężary od 10 do 60 kg lu b n a ­ w e t jeszcze większe. W y so k o ść p o d n ie ­ sienia ciężaru zostaje z a n o to w a n a na obrac a ją c ym sig walcu. Podo bn ie j a k w e rgografie Mossa, o w y k o na ne j prac y w n io s k u je m y n a p o dstaw ie p o d niesio ne­

go ciężaru i wysokości p o dniesienia. P o ­ s łu g u ją c się ty m p rz y rz ą d em P a lm ć n n ie ­ d a w n o w y k o n a ł s zereg dośw iadczeń. Cel je g o bad ań b y ł w g łó w n y c h z a ry s a c h ten sam, co i Mossa, lecz o trz y m a n e w y ­ niki m ają nieco inn e znaczenie, m iano­

wicie bardziej p ra k ty c z n e . P a lm e n p r o ­ wadził b a d a n ia nad s a m y m sobą. N aj­

bardziej u d e rz a ją c y j e s t w zro st s p r a w ­ ności m u s k u la tu r y , co m o g ą najlepiej w y ja śn ić poniżej p rzytoczone d a n e lic z ­ bowe.

P r z y pew ny m takcie, w y b ija n y m przez m etro n o m , podnosił on pew ien ciężar możliwie wysoko dotąd, dopóki w ysokość w s k u te k n a stę p u ją c e g o zm ęczenia nie s t a ­ ła się zupełnie mała, poczem n a stę p o w a ł s po czy nek określonej długości, a n a s tę p ­ nie znów ro zp oc z y na ła się praca aż do

zupełnego w yczerpania. Od 14 paździer­

n ik a do 24 g r u d n ia codziennie w y k o n y ­ w ana praca wzrosła z 834 do 9534 kgm a więc praw ie o 1143°/0. W idzim y więc, że codzienne ćwiczenie może bardzo z na­

cznie podnieść zdolność do pracy. P a l­

m en przypisuje te n wzrost po części roz­

rostow i mięśni, a więc i spotęgo w an em u procesowi przem iany m ateryi, po części zaś wzmocnieniu u n e rw ie n ia i s p o tę g o ­ w a niu siły woli.

W dalszym ciągu P a lm e n badał w pływ ta k tu , ciężaru i okresów spo czyn ku na zdolność do pracy. W y n ik i o trzy m ane w większości p rzy p a d k ó w zgadzały się z w ynikam i o trz y m an e m i w razie stoso­

w ania e rgografu Mossa. Do ogólnych rozw ażań nad zm ęczeniem m ięśni w p ro ­ wadził on pojęcie m echanicznego i fizyo- logicznego rów now ażnika. Z p u n k t u w i­

dzenia m echanicznego w y k o n y w a m y j e d ­ n a k o w ą pracę, jeżeli podnosim y 20 kg n a w ysokość 0,4 m lub 40 kg na w y ­ sokość 0,2 m. Jeżeli chodzi o w y k o n a ­ nie tej samej pracy przy określonym tak cie i do kładnie oznaczonych pau zach , ła tw o przekonać możemy się, że zm ęcze­

nie n a s tę p u je znacznie prędzej w^obec d u ­ żego obciążenia, niż wobec m ałego i że su m a prac y w ykon anej w o sta tn im przy ­ p a d k u j e s t znacznie większa. Pa lm e n w ykazał, że w razie stałego w y k o n y w a ­ n ia je d n a k o w e j p rac y w ciągu s e k u n d y ogólna su m a w yko n an ej p rac y w chwili n a stą p ien ia zm ęczenia wobec obciążenia 40 kg wynosi 65°/0, wobec 50 kg — 42%

i wobec 60 kg 23°/0 p ra c y w ykonanej w o­

bec obciążenia = 30 kg. Rów noważnik fizyologiczny p ra c y wynoszącej 100 kgm wobec obciążenia 30 kg j e s t więc w r a ­ zie jed n a k o w ej pracy w ciągu s e k u n d y , wobec obciążenia 40,50 i 60 kg rów n y 65,42, 23 kgm. P a k ty te, m ające znacze­

nie ogólnej zasady pracy, jeszcze d o b it­

niej można w yrazić w n a stę p u ją c y spo­

sób: te n sam wysiłek, z j a k i m w y k o n y ­ w am y pracę = 100 kgm wobec obciąże­

nia w ynoszącego 60 kg w y sta rc z a , aby wobec obciążenia 50 kg w y kon ać pracę

= 182 kgm , wobec 40 kg —238 kgm , a wo­

bec 30 k g - naw et 435 kgm. Przysłow io­

wa więc „festin a le n te “ z na jdu je potw ier-

Ks 50 W SZECHSW 1AT 701

dzeuie w pov/yżej przytoczonych fak­

tach.

Mosso i je g o uczniowie doszli do w nio ­ sku, że zmęczenie b y w a dwojakie: w ła­

ściwe mięśniowe i nerwowe. Kwestya, k tó ry z ty c h czynników ma większe zna­

czenie, pozostaje nierozstrzygnięta. Jako isto tn y sp ra w d z ia n zmęczenia ściśle mię­

śniow ego uw ażano zmniejszenie w ysoko­

ści poszczególnych skurczów, ne rw o w e ­ go z aś—zm niejszenie ich ilości. J a k k o l­

w iek P a lm e n zmęczeniu um ysłowem u p rzypisu je m niejsze znaczenie, musimy je d n a k zgodzić się, że w razie w y k o n y ­

wania przez długi bardzo czas powol­

nych, nieznacznych ruchów, zaledwie m ę ­ czących mięsień, odczuwamy pewne w y ­ czerpanie um ysłowe, ja k g d y b y mózg zmę­

czony był w s k u te k u staw icznego w y s y ­ łania bodźców. W edług badań Palm ena zmęczenie i w yczerpanie są to zjaw iska różne. Pierw sze j e s t n a tu r y toksycznej a na d to j e s t możliwe, chociaż niepewne, że zmęczenie um ysłow e w yw ołane bywa przez s u b s ta n c y e tru ją ce (produkty roz­

padu), g d y tym czasem drugie — w y c z e r­

panie zależne j e s t od zużycia m atery ału odżywczego mięśni.

Z b a d a ń prowadzonych w ty m k ie r u n ­ ku należy wspom nieć o doświadczeniach H a m b u rg e ra , k tóre w ykazały (co zresztą stw ierdził ju ż Mosso), że podczas pracy tw orzą się p ro d u k ty przem iany m ateryi, k tó ry c h n agrom adzenie działa ujem nie na zdolność do pracy.

Jeżeli weźm iem y s k ra w e k n a bło n ka m igaw kow ego z j a m y gębowej żaby i um ieścim y go n a szkiełku zegarkow em w fizyologicznym (0,65°/0) roztworze soli k u c h e n n ej, łatw o będziemy mogli o bser­

wować żywe r u c h y m igaw ek. Po 24 go­

dzinach ruch ten poczyna słabnąć. Po zmienieniu daw nego roztw oru na świeży, ruch m ig aw ek znów w zrasta. Ponieważ ro ztw ó r soli kuchennej nie zaw iera ża­

dn y c h s u b sta nc yj odżywczych, które m o ­ g ły b y być zużyte, n a s u w a się więc j e ­ dynie przypuszczenie, że tw o rzą się pro­

d u k ty przem iany m ateryi, k tó re działają na ruch wstrzym ująco; z chwilą u su n ię­

cia ich p r a c a rozpoczyna się ponownie.

J e d y n a możliwość, j a k a mogłaby istnieć,

mianowicie, że kom órki m igaw kow e z u ­ żyw ają tlen i że wspom niane osłabienie prac y zależy od b ra k u tlenu, u p a d a w o­

bec tego, że przego tow an y ro ztw ór soli, j a k w y kazały doświadczenia H a m b u rg e ­ ra, a więc pozbawiony tlenu, działa r ó ­ wnież ożywczo.

Jeszcze dalej posuwał w tym k ieru nk u badania W. B urridge, k tó ry s ta ra ł się dokładniej określić s u b s ta n c y ę zm ęcze­

nia i ognisko jej po w staw ania. Kilka lat tem u J o te y k ó w n a w yraziła zdanie, że w razie zmęczenia zostaje u tru d n io n e głównie przejście pobudzenia z n e rw u do mięśnia, zmęczenie zaś ośrodków u k ład u nerwowego może na stą pić dopiero zna­

cznie później. Ponieważ niektóre ciała, j a k kw as mleczny, d w utlen e k węgla, solo potasowe, były już znane ja k o po w s ta ją ­ ce podczas pracy mięśni, ponownie więc zaczęto wśród nich szukać (pierwszy uczynił to Rankę) „ su b sta n c y i zmęcze- n i a “. B urridg e z jed n e j s tr o n y zbadał dokładniej działanie tych su bstan cy j, z drugiej zaś strony jednocześnie s p ra w ­ dzał, czy w y w ie ra ją one wpływ na koń­

cowy n a rz ą d nerwowy. Analogia mię­

dzy zmęczeniem a działaniem w spom nia­

nych s u b sta n c y j istotnie j e s t ta k daleko posunięta, że można przyjąć n a w e t id e n ­ tyczność ty ch dwu zjawisk. Do d ośw iad ­ czeń swoich B urridge używał żab. Od­

słonięty mięsień dwugłowy łydki (m. ga- strocnem ius) połączony był z dźwignią, k tó ra noto w ała wysokość podniesienia, drażniono zaś zapomocą prądu e le k try c z ­ nego albo nerw w miejscu je g o w yjścia z rdzenia pacierzowego, albo bezpośred­

nio mięsień. Z ao rtą połączona była r u r ­ ka, służąca do wprow adzania 6°/0 roz­

tworu NaCl, lub t. zw. roztw oru R ingera (NaCI, KC1, CaCl,), do którego dodawano badanej substancyi.

J u ż w bardzo k ró tk im czasie po za- strzy kn ięciu 0,02 — 0,15°/0 k w a s u mlecz­

nego podrażnienie nerw u nie wywierało żadnego s k u tk u , gdy tym czasem bezpo­

średnie drażnienie mięśnia zachowywało jeszcze swój wpływ w zupełności. Po­

niew aż n e rw można t a k odpreparować,

żeby nigdzie nie s ty k a ł się z kw asem

mlecznym, możemy więc powiedzieć, że

792 W SZEC H SW IA T JMś 50

k w as m leczny p o w s trz y m u je przejście podrażnienia z n e rw u do m ięśnia. Przez w prowadzenie ro z tw o ru k w a s u m le c zn e ­ go o większem stę ż e n iu (0,25%) w reszcie i mięsień s ta je się niepobudliw ym . Lecz g d y znikająca pobudliwość n e rw u przez wprowadzenie czysteg o ro ztw o ru R in g e ra lub soli k u c h e n n ej może b y ć ponow nie przyw rócona, niem ożliw em j e s t ożywić mięsień, k tó ry stał się ju ż n iew ra ż liw y m (m artw ym ) n a bezpośrednie podrażnienie.

P oró w ny w ając działanie k w a s u m le c z ­ nego z działaniem rozm aity ch je g o soli, mleczanów Na-, Ca-, K-, H4N, B u rrid g e doszedł do przekonania, że działanie w ią ­ że się z jo n a m i w odorow em i k w a s u m le ­ cznego, poniew aż sole nie w y w ie r a ją żadnego wpływu.

Podobneż w yniki, j a k w kw asie m le c z ­ nym , możemy o trz y m ać s to s u ją c ro ztw o ­ ry (o w iększem stężeniu) KC1, k w a s u fosforowego i m ieszaniny ty ch w s z y s t ­ kich s u b s ta n c y j. W s z y s tk ie one p o w s t r z y ­ m ują przejście p o b u d z e n ia z n e r w u do mięśnia, a w w iększych ilościach w p ł y ­ w a ją ujem n ie n a sa m mięsień.

Jeżeli więc p rz e d e w sz y stk ie m kw as m leczny j e s t t ą su b sta n c y ą , k tó ra po­

w s trz y m u je p rzejście po b u d z e n ia do m ię ­ śnia, m usi przeto w n o rm a ln ym m ięśniu w y tw a rz a ć się zw iązek zasadowy, k t ó r y ­ by zobojętniał jego działanie, a ta k im właśnie w edług B u rrid g e a j e s t k r e a ty n a .

N ie k tóre wreszcie b a d a n ia p o ru sz a ją zagadnienia, m a ją c e znaczenie p r a k t y c z ­ ne, mianowicie d otyczące w pływ u n ie ­ k tó ry c h używek, np. ty tu n i u na zdolność do pracy. D a w nie jsi badacze doszli w tym względzie do w niosków w ręcz p rz e c iw ­ nych. L om ba rd w y k r y ł znaczne zm n ie j­

szenie się zdolności do p racy , g d y ty m ­ czasem Hough, przeciw nie, s tw ie rd z ił j a ­ koby nieznaczne opoźnienie w zm ęczeniu pod w pły w em ty tu n iu . W e d łu g Pal mena palenie ty tu n i u (papierosów) początkowo w yw ołuje w y r a ź n y w zrost zdolności do pracy, po k tó ry m j e d n a k n a s tę p u je wię­

ksze osłabienie. Jeżeli mięsień j e s t ju ż przedtem zm ęczony, to pod w p ły w e m p a ­ lenia u ja w n ia się większy u p a d e k zdol­

ności do pracy, te m większy, im bardziej m ięsień był zmęczony.

Cz. fot.

(Naturw. Rund.).

Z A R Y S S Y S T E M U N A T U R A L N E G O B A K T E R Y J .

(Dokończenie).

Objęte powyższemi rodzinam i o rg an i­

zmy m ają niektó re cechy wspólne: po­

dobnie j a k zw ierzęta—w sz y stk ie czerpią en e rg ię z procesów utleniania; z w y j ą t ­ kiem najbliżej grzybów stojącej g r u p y A c tino m ycetes, w szystkie należą do t y ­ pow ych organizm ów w odnych; zarodniki s p o ty k a m y tylko u n iek tó ry ch g a tu n k ó w ś rubow atych, co dowodzi, że należą one stosunkow o do najpóźniejszych; wreszcie przew aża pom iędzy niemi form a p ie r w o t ­ na p rostego lub skręconego krótkiego p r ą tk a , m ającego po jedn ej rzęsce lub po pęczku rzęsek n a końcach. Pomiędzy je d n o - a wielorzęsnem i niem a g ran ic y ścisłej. J e n s e n łączy j e w j e d e n w sp ól­

ny rzęd końcoworzęsnych, Cephalotrichi- nae, p rzeciw staw iając im d ru gi rzęd na- okołorzęsnych, P e ritric h in a e .

Do tego drugiego rzę d u należą w y łącz­

nie form y kuliste i lasecznikow ate. Zdol­

ność rozszczepiania węglowodanów i k w a ­ sów aminowych jed noczy j e w za m k n iętą grupę fizyologiczną. Najbliżej Denitro- ba c te riu m stoi, w e d łu g niego, lasecznik okrężnicy (B acterium coli). B a k te ry e te, w y s tę p u ją c e s ta le w kiszkach zw ierząt s sących, nie m ogą b iałk a peptonizować;

rozkład ają je d y n i e w dalszym ciągu w y ­ tworzone już przez fe r m e n ty tra w ią ce k a n a łu pokarm ow ego p e p tony i am ino­

kw asy. Z pow odu swych zdolności fer­

m e n ta c y jn y c h p ro d u k u ją znaczną ilość kwasów, niedopuszczając tym sposobem do procesów gn ilnych w kiszce grubej.

J e s t to właściwie rodzaj współżycia (sym ­

biozy), k tó re atoli, w razie osłabienia

je d n e g o ze współżyjących, przeobrazić

się może w szkodliwe dlań pa so rz y tn ic t-

wo drugiego. S tą d też znaczna ilość g a ­

JSJs- 5 0

W SZECHSW IAT

tunków chorobotwórczych, do lasecznika okrężnicy zbliżonych. W y s ta rc z y w y ­ mienić lasecznika ty fu s u albo organizmy, powodujące biegunkę. S praw y ferm en ta ­ cyjne, k tó ry m podlegają węglowodany pod w pływ em tych b ak tery j, są dość skom plikowane. Typowej ferm en tacy i a l­

koholowej b a k te r y e nie wywołują. J e s t to, j a k wiadomo, w łasnością drożdży i n ie ­ k tó ry c h g rzy b k ó w pleśniowych. Bakfe- rye zazw yczaj prow adzą rozkład dalej, u tle n ia ją c alkohol na kw as octowy, ten zaś w dalszym ciągu poddają utlenieniu, przyczem pow staje kw as mrów kowy, któ­

ry wreszcie podlega utlenieniu o statecz­

n em u n a bezw odnik węglowy i wodę.

Samo p o w sta w a n ie alkoholu odbywa się w dwu okresach: z początku zymaza roz­

szczepia c u k ie r na dwie cząsteczki k w a ­ su mlecznego, k tó ry niezwłocznie pod wpływ em lak ta cy d a z y rozpada się n a a l­

kohol i d w u tle n e k węgla. Zestawiając w szystkie te reak cy e o trzy m ujem y n a ­ s tę p u ją c y s c h e m a t całkowitego spalenia fizyologicznego węglowodanów:

C6H120 6= 2 C 3H60 3 2C,H, 0 3= 2 C 2H60 + 2 C 0 8 2 0 2+ 2 C 2H6 0 = 2 C 3H4C V f2 H 20

3(X -f2C 2H40 2= 2 C H20 2 f 2 C 0 2+ 2 H 20 0 2+ 2 C H2 0 2= 2 C 0 2-j-2H30 6 0 2— )— C6H120 6= 6 C 0 2+ 6 H 20

Do c h a ra k te ry s ty c z n y c h własności roz­

m aity c h g a tu n k ó w lasecznika okrężnicy należy w y tw a rz a n ie kw asu bursztyno- wego obok wodoru, rozm aitych kwasów lotnych, a czasem i węglowodorów.

L a seczn ik a okrężnicy wraz z podobne- mi mu nietw orzącem i zarodników bak te- ry am i J e n s e n łączy w rodzaj B acterium . Pomimo p rzysto so w an ia do współżycia ze zw ierzętam i ssącemi, g a tu n k i B acte­

riu m należą do stosunkow o starszych;

św iadczy o tem ich zdolność ko rzy sta n ia z azotu w postaci związków nieorganicz­

nych (soli amonowych), zdolność, której np. podobne pod n iektórem i względami b a k te ry e mleczne nie m ają ju ż wcale.

B a k te ry e k w a s u m lecznego są to w y ­ łącznie laseczniki nieruchom e i pacior­

kowce (Streptococcus). Laseczniki n a j ­ lepiej rozwijają się w głębszych w a r­

stw a ch płynów, dowodząc tem pew nego przystosow ania do życia beztlenow ego.

E nzym ów proteolitycznych nie w ydzie­

lają. Pomimo to, mogą rozszczepiać k a ­ zein (Caseobacterium), co dowodzi, że proces ten odbyw a się albo w e w n ą trz k o ­ mórkowe, albo pośmiertnie.

W raz z b a k te ry am i k w a s u propiono- wego (Propionibacterium), które na po­

dobieństwo gatu n k ó w coli poddają p ro ­ d u k ty rozszczepienia węglowodanów czę­

ściowo oksydacyi, częściowo zaś reduk- cyi, wymienione wyżej rodzaje tworzą je d n ę rodzinę bakteryj kwasowych, Aci- dobacteriaceae. Spokrewnione z niem i b a k te ry e k w a s u m asłowego należą ju ż do beztlenowców, k tóry ch rozwój w od­

ręb n y m poszedł kierunku.

Na tem miejscu J e n se n ro zp a tru je g r u ­ pę organizmów tlenowych, które ze w zglę­

du na sposób rozkładu związków azoto­

wych można wyprowadzić z Bacterium coli. J e s t to najpierw rodzaj Proteus, bez zarodników, którego kolonie na że­

la ty n ie tw orzą c h a ra k te r y s ty c z n e w y ­ p u stki nitkow ate; żelatyna przytem p od ­ lega rozpuszczeniu i rozkładowi o c h a ­ rak te rz e gnilnym; w ydziela się amoniak, siarkowodór, indol i inne p ro d u k ty o p rzy ­ k ry m zapachu. C uk ru mlecznego roz­

puszczać nie może, co zbliża go do pier­

w otnych g a tu n k ó w coli. Nazwa Liąuido- b acterium m a u w y d a tn ia ć c h a r a k te r y s ty ­ czną własność rozpuszczania żelatyny, odróżniającą ten rodzaj od lasecznika okrężnicy. Odpowiednio do powyższej definicyi daw nego rodzaju P roteu s J e n ­ sen zalicza doń także produkujące b a rw ­ niki B a c terium prodigiosum i violaceum.

Pociąg do pożywek skrobiowych zbliża pierw szą z nich do lasecznika ziem nia­

czanego, ku k tórem u dalszy rozwój g r u ­ py tej zmierza. Rozwój ten idzie w k ie ­ ru n k u tlenowców bezwzględnych, obję­

ty ch we wspólny rodzaj Bacillus, k tó re ­ go przedstaw iciele naogół uposażeni są w znaczną ilość enzymów [proteolitycz­

nych. Wiele z pomiędzy nich produkuje również dy a sta z ę i tworzy zarodniki. La­

seczniki tlenowe należą do nnjenergicz­

niejszych producentów am oniaku (rodzi­

na Alkalibacteriaceae). Pierw szym gur-

794 W SZEC H SW IA T JNTo 50

py tej p rzedstaw icielem j e s t Bacillus my- coides, niety lk o dla c h a ra k te r y s ty c z n e g o rozw oju na ż elaty nie, p rzy p o m in ają ce g o kolonie P ro te u s a , w postaci r o zc h o d z ą ­ cych się n a w s z y s tk ie s tro n y j a k b y n i ­ t e k grzybni, sk ąd nazw a je g o p o w stała, ale i dlatego, że j e s t j e d n ą z na jb a rd zie j rozpow szechnionych b a k te r y j ziem nych.

Zdolność ro zszczepiania c u k ru n a kwas m leczny św ia d cz y o je g o pochodzeniu.

Blizko b a k te r y i tej sto ją c e Bac. Ellen- bachensis i lasecznik w ą g lik a (Bac. an- tracis) tw o rz ą na ż e la ty n ie kolonie p o ­ dobne. Poza te m m am y t u b ardzo ro z ­ powszechnione g a tu n k i, j a k np. b a k te r y a sien n a (Bac. subtilis) i lasecznik z ie m n ia ­ czany, Bac. m e se n teric u s. Rozwój idzie tu w k ie r u n k u b a k te r y j, tw o rzą c y c h co­

raz to odporniejsze zarodniki. Zasłu g u je n a uw agę sz ero k a g ra n ic a t e m p e r a t u r (6— 50°), w j a k i c h istn ieć m o g ą te ty p o ­ wo e u ry te rm ic z n e organ izm y. Dalsze p rzy sto so w a n ie do t e m p e r a t u r w yso k ic h prowadzi do g a tu n k ó w w y b itn ie ciepło­

lub n y ch (Term obacillus), k tó ry c h zaro d­

niki o dzn a cz a ją się n a jw ię k s z ą odporno­

ścią na działanie gorąca.

Osobną gałąź laseczników tlenow ych tw o rzą b a k te r y e ferm en tacy i m oczniko­

wej (Urobacillus). Sam ro zk ład hydroli- tyczny m ocznika (CO (NH2)3 -f- 2Ha0 =

= (N1I4)3C 0 3) nie j e s t s p e c y a ln ą w ła s n o ­ ścią ty ch b a k te r y j. P rz e p ro w a d z a go wiele innych g a tu n k ó w , np. P ro te u s, Bac- te riu m coli, wiele ziarn ik ó w i t. p. Co j e d n a k j e s t dla laseczników m oczniko­

w ych typow em , to p rzy s to s o w a n ie ich do wysokiej alkaliczności podłoża. Są to laseczniki, tw o rz ą c e zarodniki. Ż e laty n y nie rozpuszczają, tw o rzą c pod ty m w z g lę ­ dem p e w ie n w y ją te k , zazwyczaj bowiem rozwój prow adzi w k ie r u n k u o d w r o t ­ n y m —od nierozp u szc z a ją c y ch do pepto- n izujących ga tu n k ó w .

P o z o sta ją jeszcze do ro z p a trz e n ia ziar- niki, będące d alszym sto p n iem rozw oju paciorkow ców m lecznych. M am y tu d u ­ żo g a tu n k ó w c h o robotw órczych, j a k np.

paciorkowiec ro pny (S trep to coccu s pyo- genes), gronkow ce, któ re z pasorzytów n a s k ó rn y c h przeobraziły się w b a k te r y e ropne, np. Micrococcus pyogenes, inne,

dostaw szy się do przew odów moczowych, w ytw orzyły wysoko wyspecyalizow ane g a tu n k i chorobotwórcze, j a k np. dwójnik rzeżączki (Gonococcus). O statnim szcze­

blem rozwoju j e s t tu prawidłowo w trz e ch k ieru n k a c h dzieląca się Sarcina. Ś w ia d ­ czy o tem i zdolność zarodnikowania, j a ­ k ą m ają niektóre g a tu n k i tego rodzaju.

B a k te ry e grup powyższych k o r z y s ta ją z res z tek roślinnych (węglowodany) i zwie­

rzęcych (ciała białkowe), żyją w e k s k r e ­ m entach, w moczu, w m leku zwierząt ssących — są to więc naogół organizm y nowszej daty.

O statnią gałąź na drzew ie genealogicz- nem b a k te ry j tw orzą beztlenow ce bez­

względne. Za jed n e g o z najdaw niejszych przedstaw icieli tej g r u p y uw ażać można g a tu n e k C lostridium P a s te u r ia n u m (Bu- tyribacillus), powodujący (erm entacyę ma- słową. Dwie są właściwości tego o rg a ­ nizmu, świadczące o bardzo daw nem j e ­ go pochodzeniu; nie rozszczepia cu kru m lecznego i zadaw ala się azotem w związ­

kach nieorgan iczn ych, mianowicie korzy­

s ta nietylko z am oniaku, ale asy m ilu je tak ż e azot wolny. Z resztą b a d a n ia o s ta t­

nie wykazały, że w sz y stkie b a k te ry e k w a s u masłowego (B utyribacteriaceae) m ożna uzdolnić do asym ilacyi azotu wol­

nego. Podobnie j a k b a k te r y e nitryfika- cyjne istnieć m usiały przed denitrylika- cyjnem i, ta k samo te o sta tn ie p oprzedzać m usiały po jaw ienie się organizm ów bez­

tlenowych, asy m ilu jących wolny azot.

W yprow adzić więc m ożem y rodzaj Buty- ribacillus z D enitrob acteriu in .

Te pierw sze w czasie b eztlenow ce bez­

względne są praw dopodobnie zarazem i najd a w nie jsz e m i o rganizm am i zarodni­

k u jąc e m u Tylko zarod nik om zawdzięcza­

ją, że mogły się u c hron ić od szkodliw e­

go dla nich w pływ u tlenu powietrza.

N a nieco wyższym szczeblu rozwojo­

wym sto ją rozpuszczające ż e la ty n ę g a ­ tunki, k tóre rozk ład ają ciała p e k tyn ow e (Pectobacillus) i rozszczepiający błonnik Cellulobacillus. Jeszcze i laseczniki błon­

nikow e m o gą się zadaw alać am oniakiem , jak o je d y n e m źródłem azotu. Z pomię­

dzy w s z y s tk ic h beztlenowców one n a jle ­

piej w y z y s k u ją w ęglow odany, p row adząc

JM& 50 W SZEC H SW IA T 795

(Eumycetes)

796 W SZECH Ś W IA T J\» 50

ich rozkład aż do w y tw a r z a n ia m e ta n u (ferm entacya błotna).

Odrębną gałąź tw o rzą b eztlenow ce g n i l ­ ne (Putribacillus). Rozszczepiają one e n e r ­ gicznie ciała białkowe, p rzyczem w yd zie­

la się znaczna ilość gazów o n a d e r nie­

przy je m n y m zapachu. I tu, podobnie j a k u ba kte ry j gn iln ych tlen ow y ch , rozwój postęp uje od g a tu n k ó w , w y tw a r z a j ą c y c h kwasy, do tak ic h , k tó r y m k w a so w o ść szkodzi. I s tn ie ją w reszcie i g a tu n k i, za­

chow ujące się w obec w ę g lo w o d a n ó w c a ł­

kiem obojętnie i czerpiące cały zapas energii życiowej j e d y n i e z ro z k ła d u ciał białkowych. Są to org an izm y , stojące na najw y ż sz y m szczeblu, j a k o fe r m e n ty ciał białkowych, podobnie j a k lasecznik błonnikow y zajm uje n a jw y ż sz y szczebel w szere g u b a k te r y j, r o z k ła d a ją c y c h w ę ­ glowodany.

S p o k rew nion e z pow yższem i są g a t u n ­ ki chorobotwórcze, w łaściw ie tru ją ce , j a k np. laseczn ik tężca (Bac. te ta n i) i n i e d a ­ wno o d k r y ty Bacillus botulinus. Są to beztlenow ce bezw zględne, p ro d u k u ją c e n a d e r szkodliwe dla o rg a n iz m u to k sy n y (rodzaj Botulobacillus).

Razem z b e ztlen o w cam i g n iln e m i J e n ­ sen łączy o rg an iz m y powyższe w r o d z i­

n ę P u trib a c te ria c e a e .

W idzim y z powyższego, że ogólny roz­

wój b a k te r y j odbył się od tlenowców p n e z d e n itry fik u ją c e ku beztlenow ym , od organizmów , o ddy c h a ją c ych tlenem , do o d dy ch ający ch śródcząsteczkow o. T a ­ ki sam rozwój, zdaniem J e n se n a , n a s tę ­ pował i w in n y c h odnogach ś w ia ta o r ­ ganicznego, od dyc h a ją c e bowiem ś ró d ­ cząsteczkowo drożdże m ożem y w y p r o w a ­ dzić z g ru p y A ctinom ycetes. Drzew o g e ­ nealogiczne b a k te ry j m ożn a p rze d s taw ić w nastę p u jąc e j postaci: (str. 795).

Najwyższe gałęzi drzew a g e n e alo g ic z ­ nego b a k te ry j ro zw ija ją się wszędzie w organ izm y zaro d n ik u ją c e , z gałęzi bo­

cznych p o w s ta ją g r z y b y i rośliny zielone.

Ponieważ zw ierzęta c z erpią e n e rg ię ż y ­ ciową z u tle n ia n ia z w iązkó w w ęglow ych, więc pierw szych przed staw icieli tego o d ­ łam u istot żyw ych, m ianow icie w iciow ce (F lagellata) w yp ro w adzićb y należało od n a jd a w n ie js z y c h p rz e d staw ic ieli rodziny

O xydobacteriaceae. B a k te ry e więc, a m ia ­ nowicie rzęd lcońcoworzęsnych (Cephalo- trichinae) są to owe „ p ie r w o tn ia k i11, z k tó ry c h rozw ija się n astę p n ie cały ś w ia t uo rganizow any w czterech głó­

w n y c h k ierun ka ch, re p re z en to w a n y c h dziś przez rośliny zielone, zwierzęta,'' grzyby, wreszcie b a k te r y e rzę d u naoko- łorzęsnych (Peritrichinae).

J a k wiadomo, głównie b a k te r y e p r o ­ w adzą rozkład resz tek zwierzęcych. Go­

dne j e s t uwagi, że n a stę p stw o kolejne ro zm a ity c h g ru p m ikroorganizm ów, u cze­

stnic z ąc yc h w ty ch procesach, odpowia­

da w przybliżeniu ich szeregom rozwo­

jo w ym , lecz w od w rotnym porządku: h y ­ drolizy węglowodanów i rozszczepiania ciał białkowych d ok o nyw ają g r u p y n a j ­ młodsze, w całkow item utlen ien iu pro­

d u k tó w pośrednich na d w u tle n e k węgla, k w a s azotowy i t. p. ciała, służące za pokarm dla roślin, działają głównie ga ­ tu n k i dawniejsze. P o w sta ją c e w śró d roz­

m a ity c h s p ra w fe rm e n ta c y jn y c h gazy, j a k np. wodór, węglowodory, tle n e k w ę ­ gla, b a k te r y e p r z e tw a rz a ją także na cia­

ła, z k tó ry c h korzystać może św ia t ro­

ślinny, w p ro w a dz a ją c tym sposobem sub- sta n c y e wspomniane z pow rotem do o bie­

gu okrężnego m a te ry i ziem skiej.

L udw ik Garbowski,

Korespondencya Wszechświata.

Szczątki słonia trz e c io rz ę d o w e g o z okolic Odesy.

W oiągu ostatnich paru lat prawie rok rocznie w różnych miejscowościach Chersoń- szczyzny znajdują nadzwyczaj ciekawe i oka­

załe szkielety ssaków trzeciorzędowych.

N a wiosnę r. b. w okolicach Odesy z warstw górno-trzeciorzędowych nad brze­

gami limanu Hadżybejskiego (warstwy z Vi- yipara fasciata Miill., Cyclas riyicola Leach.) wydobyto kości ogromnego słonia trzecio­

rzędowego (Blephas aff. meridionalis sp.).

O wielkości jego sądzić rriożn., z pomiarów,

które poczynione zostały przez pr. W. Ła-

skariewa z Odesy.

M 50 W SZECHŚW IAT 797

Długość kości ramieniowej (humerus) wy-i nosi 1,32 m, a szerokość górnej powierzchni * staw u 0,35 m. Długość kości łokciowej i szprychowej (R-\-U ) (zrośniętej) wynosi—

1,14 to, wobec szerokości staw u z kością ramieniową 0,30 m. Długość kości udowej (fernur) 1,52 m. Długość siekacza t. zvv.

„ k ła“ wynosi 2,24 m. Inne części szkiele­

towe stanowią imponujące wielkością swą kości miednicowe, dolna szczęka, śródręcze i napięstkiem.

Liczby wyżej przytoczone wykazują, że wielkością swą te n słoń kopalny przewyż­

szał znacznie słonia afrykańskiego.

Ciekawym szczegółem budowy szkieletu tego g atu n k u , wyróżniającym go ja k z po­

śród żyjących gatunków słonia indyjskiego i afrykańskiego, ta k i wszystkich dotych­

czas nam znanych gatunków słoni kopal­

nych, a w tej liczbie i pokrewnego mu Elephas Meridionaiis Nesti, jest zrastanie się kości szprychowej i łokciowej.

Zaznaozę, że odkrycie, o którem mowa, ma dość ważne znaczenie i pod względem stratygraficznym. Dotychczas warstwy z Yi- vipara faso. M, -były przez dawnego badacza Chersońszczyzny pr. Sincowa nie dość ści­

śle oznaczone, jako warstwy „popliocenicz- n e “. Obecnie zaś jest możność uznania w arstwy z Vivipara faso. M., jako części składowej piętra kujalnickiego, lub w każ­

dym razie za bardzo ściśle z niem związane, czego dowodzi również obecność w pobliżu w dolinie jeziora Kujalnickiego warstw gór- no-kujalnickich, w których znalezione zosta­

ły szczątki szkieletów Elephas Meridionaiis Nesti, Elasm otherium aff. Sibiricum Fisch., Rhinoceros sp., E q u u s Stenonis Cocchi, Cer- vus sp., Alces sp., zęby gryzoniów. N ad­

mienię, że warstwy górno-kujalnickie, p. W.

Łaskariew uznaje za równoznaczne z górno- pliocenicznemi warstwami doliny rz. Arno i inn.

Kazimierz Przemyski.

Tulczyn.

Z T O W . P Z R Y J A C I Ó Ł N A U K W P O Z N A N I U .

Zebranie wydziału przyrodniczego Towa­

rzystw a Przyjaciół Nauk w Poznaniu z dnia 18 listopada 1911 w obecności licznie ze­

branych członków zagaił prezes, p. radca d r . - F r . Chłapowski.

P o załatwieniu spraw administracyjnych dr. Chłapowski demonstrował nowe d ary do muzeum, a więc naprzód kopalne kości ko­

nia, wołu i dzika po części z Dębiny, po

części z pod Inowrocławia, oddane do p. dr.

E rz e p k io g o , dla muzeum bez podania, od kogo.

Następnie pokazał doskonale zachowane gniazdo osie, na gałązce uczepione, pocho­

dzące z Ostrowa nad Gopłem, dar pana aptekarza H. Umbreita; dalej grono musze­

lek om ułkówatych Dreyssenia multiformis, uwieszonych na bisiorach na klapaoh szcze- żui kaczej (Anodonta anatica) z jeziora So- biejuohskiego, przez które przepływa Gąsaw- ka. Dreyssenia mul-fc, należy do małż, omuł- kowatych żyjących przeważnie w morzu.

Sama jednak woli i wolała zawsze wody słod­

kie, albo mało słono. Najbujniej rozwinęła się w okresie końcowym trzeciorzędu w plio- cenie w olbrzymich jeziorach pontyńskich, które rozciągały się od Wiednia ku morzu Czarnemu po ustąpieniu morza Sarmackiogo.

Z rozpoozęoiem epoki lodowcowej Dreysse- nie cofnęły się do morza Azowskiego i do limanów czarnomorskich, a dopiero od nie­

dawna, w historycznych czasach, rozpoozął się podbój coraz szerszego terenu w E u r o ­ pie i to w skutek ułatwionej żaglugi nietyl- ko morskiej (bo trwającej nader krótko), ale i wśródlądowej po kanałach łączących rzoki.

Tak się dostała Dnieprem, Prypecią, Piną przez kanał Dnieprowsko-buski pod Kobry- niem do dorzecza Wisły, skąd przez kanał Bydgoski do Nakła i dalej Gąsawką ku Szu­

binowi i Żninowi. W ten sposób zawojo­

wała obecnie nawet nasze jeziora i coraz bardziej się rozszerza. Małża ta jest jadal­

na, jak wszystkie omułkowate. Przy tej sposobności dr. Chłapowski pokazywał dale­

ko większych rozmiarów Dreyssenie plioceń- skie ze Sławonii, wykopane w miejsoach, gdzie się rozciągało olbrzymie jezioro, będą­

ce obecnie lądem, dorzeczem Sawy.

Inny rodzaj wędrówki opisał następnie, przedstawiając 2 okazy orzechówek (Nuci- fraga caryocatactes), nadesłane w tym samym czasie z Widaw pod Poniecem i ze Słupów pod Szubinem (od p. K. Żółtowskiego). P ta k ten, należący do rodziny krukowatych, a bli­

żej spokrewniony z sójką, nie gnieździ się u nas, ale bywa tylko co kilka lat gościem, gdy w jego ojczyźnie zabraknie ulubionej jego paszy, szyszek limby (Pinus cembra, Arye). Zbiory nasze posiadają już 5 oka­

zów tego rzadkiego gościa, zlatującego do nas jesienią na zimę. W Galicyi, w Pieni­

nach i na Podhalu gnieździ się krótkodzio- ba odmiana. T a odmiana do nas nie dola­

tuje, ale tylko długodzióba (tnacrorhynchos), ta sama co się gnieździ w Alpach, Apeni­

nach, która dzióbem sobie radzi ja k dzięciół po drzewach. Z Widaw też pochodzą na­

desłane od ogrodnika pp. Mycielskich, p. K a­

niewskiego 2 sorki czyli ryjówki, zwierząt-

' ka drobniutkie z ryjkiem i futerkiem kreta,

798 W SZ E C H SW IA T ■Na 50

a z pozoru przypominające mysz, ale cał­

kiem od niej odrębne budową szkieletu, uzębieniem zwłaszcza, oraz wonią piżmową, która sprawia, że ani pies ani kot ich nie pożera, wreszcie sposobem życia. Żyją w no­

rach, unikają światła dziennego, dla tego zwane przez lud ślepuszonkami albo kreto- myszami, są nadzwyczaj drapieżne, a chód żyją przeważnie owadami (owadożercze, tak ja k jeż i kret), nie gardzą źadnem mięsem i są nadzwyozaj żarłoczne i odważne, bo rz u ­ cają się na większe zwierzęta. Dla rolnika i ogrodnika są to raczej sprzymierzeńcy niż szkodniki. B ra k nam było jednego swoj­

skiego g a t u n k u t. j. sorka m alutkiego (So- rex pygmeus) i ten właśnie nam został p rz y ­ słany z Widaw. J e s t to wogóle najm niej­

sze zwierzątko ze wszystkich zwierząt ssą­

cych, ale może też je st najżarłoczniejsze.

N astępnie p. aptekarz K. Maliski p rz ed ­ stawił dwa okazy żagwi (Polyporus), dość znacznych rozmiarów, d aru p. S krzydlew­

skiego z Poznania. Grzyby te, wyrosłe na pniach białodrzewia (P opulus alba), pocho­

dzą z guberni witebskiej pow iatu rzeczyc- kiego. Przy tej sposobnośoi p. M. dał k r ó t ­ ki pogląd na życie i rozwój ty c h pasorzy- tów i roztoczy.

W dalszym ciągu p. dr. Krzyżankiewicz wygłosił wykład: „O p o w ietrzu p łynnem ".

Ponieważ czytelnikom Wszechświata sp ra ­ wa skroplenia gazów je s t znana z wielu opracowań szczegółowych, treść odczytu dr.

K. pomijamy.

Nad wykładem zawiązała się dyskusya, w której brali udział pp. dr. Chłapowski, St. Konieczny, Mąkowski i Śmiśniewicz.

Odozyt p. St. Koniecznego, „O Y o g h u r- cie“ odłożono dla spóźnionej pory do p rz y ­ szłego zebrania.

J a k o kandydata na ozłonka zapropono­

wano p. aptekarza Józefa N aatza z Poznania.

P O L S K I E T O W . K R A J O Z N A W C Z E .

W łonie naszego Tow. Krajoznawczego utw orzyła się sekcya, której zadania Wszech­

świat. od chwili swego powstania uważał zawsze za „jeden z najw ybitniejszych po­

stulatów narodowych**. S ekcya Fizyogra- ficzna Polskiego Tow. Krajoznawczego p r z y ­ jęła regulamin, określający sposoby jej dzia­

łalności, który podajemy do wiadomości na­

szych czytelników w przekonaniu, że między nimi znajdują się liczni przyszli członkowie czynni tej sekcyi.

R E G U L A M I N Kom isyi Fizyograficzn ej,

zatw ierdzony przez Zarząd Główny P. Tow arzy­

stw a Krajoznawczego d.

listopada 1911 roku.

§ 1. Komisya fizyograficzna powstaje przy Tow. Kraj. na zasadzie § 1 p. 2 ustaw y te ­ goż Towarzystwa.

§ 2. Komisya ma na celu: a) Gromadze­

nie i opracowywanie materyałów naukow ych z zakresu fizyografii krajowej, a mianowicie:

z florystyki, faunistyki, geologii, a n tropo­

logii. etnografii, archeologii, meteorologii i nauk pokrewnych, b) Podejmowanie wy­

daw nictw naukow ych z zakresu fizyografii.

§ 3. Dla osiągnięcia ty c h zadań Komisya:

a) opracowuje plany i programy badań fi- zyograficznych; b) Deleguje speoyalistów na s tu d y a naukowe do oznaczonych przez nią miejscowości, c) Udziela rad i wskazówek osobom prowadzącym badania fizyograficzne.

d) Udziela zapomóg i subsydyów na podjęte lub prowadzone studya. e) Urządza posie­

dzenia, poświęcone rozważaniu spraw n a u ­ kowych z fizyografią związanych.

§ 4. Stosunek Komisyi do Zarządu Głów­

nego Towarzystwa norm ują następujące przepisy: a) Komisya rozważa sprawy, prze­

kazane jej przez Zarząd główny i udziela inu swych opinij i wskazówek, b) Komisya przedstawia do aprobaty Zarządu koszto­

rysy wydawnictw naukowych, przeznaczo­

nych do wydania z ogólnych środków To­

warzystwa. c) Wystąpienia Komisyi na ze*

w nątrz (udział w zjazdach, delegacyach, wy- stawaoh i t. p.), odbywają się za aprobatą Zarządu, d) Środkami, przeznaczonemi co­

rocznie w budżecie P. T. Kr. na cele fizyo­

graficzne, rozporządza Komisya P. i kom u­

nikuje kosztorysy swoje Zarządowi P. T. K.

e) Zarząd Główny otwiera w swyoh księgach specyalny rachunek K. F ., na który wno­

szono będą wszelkie dochody i wydatki tejże.

§ 5. Stosunek do innych Komisyj T o ­ warzystwa:

a) Komisya Fizyograficzna korzystać mo­

że z wszelkich zbiorów, pod zarządem lub dozorem innych komisyj pozostających (m u­

zealna, fotograficzna, wydawnicza, biblioteka), w porozumieniu z przewodniczącymi ty ch wydziałów, b) Wszelkie zbiory swoje, mające wartość muzealną lub archiwalną, Komisya przekazuje odpowiednim wydziałom Towa­

rzystwa. N a oddanie zbiorów swych innej instytucyi, poza Tow. Krajoznawczem bę­

dącej, Komisya Fiz. uzyskać winna aprobatę Zarządu Głównego, c) Strona handlowa wy­

dawnictw Komisyi należy do a dm inistracji wydawnictw Towarzystwa.

§ 6. W stosunku do Oddziałów prowin- eyonalnych: a) Komisya korzysta ze zbio­

rów naukow ych Oddziałów w porozumieuiu