KRZYSZTOF STOPKA
KOŚCIÓŁ ORMIAŃSKI NA RUSI W WIEKACH ŚREDNICH
W STĘP
D zieje K ościoła o rm iań sk ieg o w Polsce śred n io w ieczn ej n a le żą w h is to rio g ra fii p o lsk iej, ja k i w h is to rio g ra fii p a ń stw są sie d n ic h do z a g a d n ie ń sto su n k o w o n a jm n ie j zb ad an y ch , ab y już nie pow iedzieć, że ca łk ie m z a n ie d b an y ch . D osłow nie n a p alcach m ożna policzyć p u b lik a c je , w k tó ry c h o k res te n zn alazł n a le ż y te o d z w ie r
cied len ie. D otyczy to ta k h is to rio g ra fii X IX ja k i X X w ieku.
W c e n tru m u w a g i ró ż n y ch h isto ry k ó w K ościoła o rm iań sk ieg o z n a jd o w a ła się p rz e d e w sz y stk im h isto ria u n ii O rm ia n polskich ze S to licą A p o sto lsk ą w X V II w. o raz o k re s p o u n ijn y , k ied y już s to su n k o w o b a rd z ie j o b fity m a te ria ł źró d ło w y po zw alał na w y sn u w a n ie d a le j id ą c y c h w niosków . T ym czasem d la o k resu X IV —XVI w. d y sp o n o w an o n ie liczn y m i ź ró d łam i o ra z s ta ry m i, głów nie sie d em n a sto w ie c z n y m i o p ra c o w a n ia m i, rzekom o o p a rty m i n a ź ró d łach, a w rzeczy w isto ści z a w ie ra ją c y m i cały szereg b a ła m u tn y c h w iadom ości. Do ty c h o sta tn ic h n ależą p race B. Z im orow icza, K.
N iesieckiego, J. T. K ru siń sk ie g o i J. E. M inasow icza. N ie bez z n a czenia pozostał ró w n ie ż fa k t, że ty lk o n ieliczn i h isto ry c y tego z a g a d n ie n ia znali ję z y k o rm ia ń sk i. T oteż w iele źródeł p u b lik o w a n y c h już w X IX w. p ra k ty c z n ie do dziś nie je st pow szechnie z n a ny ch . P rz e ło m w te j d zied zin ie p rzy n o szą d o p iero la ta sześćdzie
sią te X X w. D latego h isto ria b a d a ń n ad K ościołem o rm iań sk im w P olsce nie p rz e d sta w ia się im ponująco.
P ie rw sz y m p o w ażn y m b ad aczem tego zag a d n ie n ia b y ł F ra n c i
szek K sa w e ry A b g aro Z ach ariasiew icz, b isk u p ta rn o w sk i, a n a stę p n ie p rz e m y sk i, w y k ła d o w c a h isto rii K ościoła w U n iw ersy tecie L w o w sk im , sam z po ch o d zen ia O rm ian in . R e z u lta te m p ro w a d z o nego p rzez niego c y k lu w y k ła d ó w u n iw e rsy te c k ic h , pośw ięconych K ościołow i o rm ia ń sk ie m u wT P olsce b y ła książeczka, w y d a n a w e L w o w ie w 1842 r.: „W iadom ość o O rm ia n a c h w Polszczę” , d o p ro w ad zo n a do w sp ó łczesn y ch m u czasów . W y k o rz y sta ł w n ie j rę k o p isy k ro n ik Z im o ro w icza i i Jó zefow icza 2 , p ra c e N iesieckiego 3, Ro-
.1
j .
b. Z i m o r o w i c z, Pisma do dziejów L w o w a odnoszące się (wyd! K. H eck), L w ów 1899. Istn ie je bardzo zły polski p rzek ład te j k ro n ik i; Historia m iasta L w o w a kr ó lestw Galicji i Lodomerii stolicy...
L w ów 1835. . .
2 J. T. J ó z e f o w i c z , Leopoliensis Archiepis copatu s historia, BOssol
syg. 124, 147.
28
K R Z Y S Z T O F S T O P K A[2]
s z k i 3 4, K ru s iń s k ie g o 5 i M inasow icza 6 o raz d o k u m e n ty k ró lew sk ie dla O rm ian z lat: 1367, 1388, 1444, 1464, 1516, 1562 i in n e. C h a ra k te ry z u je się ona k ry ty c z n y m p o dejściem do źródeł. Z ach ariasiew icz o d rzu cił szereg fa n ta sty c z n y ch , a b ęd ący ch już w obieg u in fo rm a cji. J a k o o sta tn i w id ział o sław io n y fa lsy fik a t, rzek o m y p rz y w ile j k sięcia ru sk ieg o z 1062 r., o p isał go i p rz e k a z ał jego treść w ję z y k u ru sk im . Z n a n a m u b y ła ta k ż e b u lla E u g en iu sza IV dla b is k u p a „Ilo u e ” G rzegorza, je d n a k b a ła m u tn ie p o d ał je j treść, co p o ciągnęło za sobą b łęd y in n y c h h isto ry k ó w . Z ach ariasiew icz nie u w z g lę d n ił je d n a k p ra c w spółczesnych m u a u to ró w , P rzeźd zieck ie- go 7 i M arczy ń sk ieg o 8, k tó re w n io sły now e źró d ła do b a d a ń tego zag ad n ien ia.
Szczególnie u je m n ie n a całej p óźniejszej h isto rio g ra fii polskiej zaw ażył b ra k znajom ości p ra c y M inasa B ższk ian c’a a rc h im a n d ry ty w en eck ich m e c h ita ry stó w , k tó ry w la ta c h d w u d z ie sty c h X IX w.
odw iedził kolonie o rm ia ń sk ie n a te re n a c h d a w n e j R zeczypospoli
tej. R elację z p o dróży w y d ał w języ k u o rm ia ń sk im w 1830 r. w W enecj; pt. Podróż do Polski i in n y c h kra jó w , w k t ó r y c h m i e s z k a ją O rm ianie, pochodzący od m ie s z k a ń c ó w starego m iasta A n i 9.
T y tu ł n aw iązy w ał do głośnego z b u rzen ia sto licy o rm iań sk ieg o k r ó le stw a B a g ra ty d ó w w 1062 r., sk ąd w ed łu g tra d y c ji m ieli p rzy b y ć p ie rw si u chodźcy o rm ia ń sc y do P olski. P ra c ę B ższk ian c’a cech u je b ra k k ry ty c y z m u , p o d aje ona w iele fa n ta sty c z n y c h d an y ch , w y s u w a cały szereg ch y b io n y ch hipotez. Je d n a k ż e a u to r zam ieścił w n iej ta k ż e źró d ła w ia ry g o d n e , już dziś n ie istn ie ją c e . K o rzy stał z o rm ia ń sk ic h ksiąg sądow ych, p u b lik u ją c z n ich k ilk a w pisów . W o
bec trag iczn eg o losu źró d eł do d ziejó w O rm ia n w Polsce, p ra c a ta je st n ie sły c h a n ie cenna.
P o d o b n ą w arto ść dla h is to ry k a śred n io w iecza (i nie tylko) p rz e d s ta w ia ją szczególnie d w ie p ra c e a u to rs tw a ks. S adoka B arącza, d o m in ik a n in a , o rm iań sk ieg o pochodzenia. P ie rw sz a to: Ż y w o t y
3 K. N i e s i e c k i , Herbarz Polski (wyd. J. N. Bobrowicz), L ipsk 1839-46 t. 1 s. 108;
4 S. R o s z k a, Chronografia lub roczniki kościelne (wyd. H. O skian), W ien 19-64.
5 J. T. K r u s i ń s k i , Prodrom us ad tragicam verten tis belli pcrsici historia, Leopoli 1740.
G J. E. M i n a s o w i c z , Tetrasticha vitas sin gulorum Archiepiscopo- r u m L eopoliensiu m inclytae Nationis A rm en a e in Polonia brevi carm i
ne designantia, A ug u stae M asoviorum 1762.
7 A. P r z e ź d z i e c t k i , Podole, W ołyń, Ukraina, Wilino 1841.
8 W. M a r c z y ń s k i , S ta tystyczne, topograficzne i historyczne opi
sanie gubernii Podolskiej, W ilno 1823 t. 3.
9 P o p rzed n ik iem Bższkiainca w w y p ra w ie n a U k ra in ę i do Polski był inny m e c h ita ry sta w enecki O w anes Z ohrab. Z eb ran e przez niego w ia domości w y k o rzy stał przełożony m e ch itary stó w w eneckich S. K iu w er Akonc (1740—1824) w w y d aw an e j od 1802 r. w W enecji Geografii czte
rech stron świata.
[3]
K O S C I O I . O R M I A Ń S K I N A R U S I
29
sławnych O r m ia n w Polsce (Lw ów 1856), w k tó re j a u to r o p raco w ał b io g rafie w y b itn ie jsz y c h osobistości i ro d z in n a c ji o rm ia ń sk ie j a z a w ierające p rz y o k azji ty c h b io g ram ó w źró d ła do d ziejó w K o ścioła g reg o riań sk ieg o . D ru g a — R y s d z ie jó w o rm ia ń sk ic h (T a rn o pol 1869) znacznie w ięcej u w a g i pośw ięca h is to rii ko ścieln ej. P r a ca ta sk ła d a się z p ięciu o d rę b n y c h rozdziałów , p rz e d sta w ia ją c y c h : zary s h isto rii A rm en ii, sło w n ik h isto ry c z n o -g e o g rafic z n y kolonii o rm iań sk ich w Polsce, z a ry s lite r a tu r y o rm ia ń sk ie j, s ta tu t o rm ia ń ski z r. 1519 o raz opis ró żn y ch obyczajów o rm iań sk ich . N a jw ię k sze znaczenie dla h is to ry k a p rz e d sta w ia ów sło w n ik h isto ry czn o - -g eo g raficzn y . H isto ria K ościoła o rm iań sk ieg o zo stała w n im ro z b ita n a poszczególne w iadom ości z d ziejów ró ż n y ch m iast, są sia d u ją c e z in fo rm a c ja m i z d zied zin y k u ltu ry , g o sp o d ark i, a tak że p raw a. W iele w y k o rz y sta n y c h przez B arącza ręk o p isó w spłonęło n a stę p n ie w pożarze k la sz to ru d o m in ik ań sk ieg o w P o d k am ien iu . część została w y w iezio n a przez m e c h ita ry stó w do W ied n ia i W e
necji gdzie się obecnie z n a jd u ją 10 * . M im o że p ra c e B arącza są już dziś z d e z a k tu alizo w an e, są je d n a k sw o isty m zb io rem zag in io n y ch źró d eł n .
D w adzieścia la t później, w 1889 r. w W arszaw ie u k a z a ła się ro z p ra w a T ad eu sza G ro m n ick ieg o , p ro fe so ra p ra w a kanon iczn eg o w U n iw e rsy te c ie J a g ie llo ń sk im O rm ianie w Polsce, ich historia, praw a i p r z y w ile je l2, o p a rta n a so lid n ej bazie źró d ło w ej, o m aw iająca w ie le asp e k tó w z d ziejó w O rm ia n w Polsce. D la h is to ry k a ś re d n io w iecza n ajc ie k a w sz e są te ro zd ziały p ra c y G rom nickiego, k tó re tr a k tu ją o p o czątk ach o sa d n ictw a o rm iań sk ieg o na R usi, o k ato li- cyźm ie w śró d O rm ia n do X V II w., o p rz y w ile ja c h O rm ia n lw o w sk ich i ich sp o rach z m iastem . Z n alazła ta m sw oje m iejsce h is to ria K ościoła g re g o ria ń sk ie g o n a R usi, k tó rą poza Z a c h a riasiew i- czem i B arączem n ik t się p o w ażn ie nie zajm o w ał. Szczególnie c e n ne je st to, że a u to r dość szczegółow o p o tra k to w a ł o k res p rz e d u n ij- n y (do 1624 r . ), z w ra c a jąc u w ag ę n a zw iązki O rm ian ze Stolicą A postolską do X V II w. G ro m n ick i uzn ał, że b u lla E u g en iu sza IV dla b isk u p a „ Ilo u e ” d o ty czy o rm iań sk ieg o b isk u p a lw ow skiego.
J e d n a k treść tego d o k u m e n tu , źle o d c z y ta n a przez Z a c h a riasiew i- cza spow odow ała ta k ż e b łą d G rom nickiego, k tó ry zap ew n e tego d o k u m e n tu n ig d y nie w id z ia ł13. P o w ażn y m m a n k a m e n te m te j p racy je st b ra k znajom ości re a lió w h isto ry c z n y c h A rm en ii. P om im o tego,
10 T. M a ń k o w s k i , A r c h i w u m L w o w s k ie j K a ted r y O rmia ńskiej,
„Archeiion” R. 1932 z. 10 s. 4, 5.
11 B arącz n ap isał ta k że szereg m onografii m iast, w k tó ry ch z n a jd o w ały się kolonie orm iańskie, lecz dotyczą one późniejszej fazy ko lo n i
zacji i zostały tu pom inięte.
12 t
. G r o m n i c k i , Orm ianie w Polsce, w: E ncyklo pedia Kościelna, W arszaw a 1891 t. 17.
13 T. G r o m n i c k i , dz. cyt., s. 398.
30
K R Z Y S Z T O F S T O P K A[4]
ro z p ra w a G ro m n ick ieg o je st p ierw szą pow ażną sy n tezą dziejów kolonii o rm ia ń sk ic h w Polsce, w k tó re j sporo m iejsca pośw ięcił a u to r d ziejom O rm ia n w X IV i X V w.
B ad an ia n ad h isto rią K ościoła o rm iań sk ieg o w P olsce ro zw in ęły się dop iero w X X w. Ja k o p ierw szy n ależy tu w y m ien ić p rzy czy n ek a u to rs tw a W ład y sław a A b ra h a m a O rm ianie unici, zam ieszczony w jego p ra c y pt. Pow stanie organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi t. I (Lw ów 1904). Z asłu g a A b ra h a m a polega na zw ró cen iu u w ag i na ta k doniosłe w y d a rz e n ia jak : p o w stan ie K o n g re g a c ji B raci U n i
tó w oraz d ru g ieg o k ato lick ieg o zakonu, o rm ia ń sk ic h b azy lian ó w , w zasięgu a p o sto la tu k tó ry c h znalazła się tak że R uś H alicko — W ło
d z im iersk a (zw łaszcza Lw ów ). A b ra h a m p ierw szy p rzy to czy ł w ia dom ość z ,,C hronica O liv e n sis” o d ziałaln o ści n a P o m o rzu dw óch k ato lic k ic h d o sto jn ik ó w o rm ia ń sk ic h i w y su n ą ł hipotezę, że oni m ogli być o rg a n iz a to ra m i życia re lig ijn e g o O rm ian k a to lik ó w na R usi 14. Z n alazła ta m ta k że o d zw iercied len ie d ziałaln o ść w e L w o w ie b isk u p a k ijo w sk ieg o J a k u b a , n ależącego do zak o n u b azy lian ó w o rm ia ń sk ic h (zw iązanego z d o m in ik an am i). A b ra h a m u zn ał go za p a ste rz a O rm ia n — k a to lik ó w o b rz ą d k u łaciń sk ieg o 15. N iesłusznie p rzy jm o w ał on jed y n ie, że istn ia ły osobne b isk u p stw a o rm iań sk ie w S erecie i L u ck u l6.
W 1928 r. u k a z a ła się całościow a sy n teza d ziejó w K ościoła g r e g o riań sk ieg o w Polsce, a u to rs tw a C zesław a L echickiego — K o ściół o rm ia ń sk i w Polsce. W p a rtii d o ty czącej śred n io w iecza a u to r o p arł się na p o p rz e d n ie j lite ra tu rz e , nie w nosząc żad n y ch is to t
n y ch zm ian. J e s t to do dziś je d y n a tego ty p u p u b lik a c ja w języ k u polskim .
W la ta c h trz y d z ie sty c h , w zw iązku z o d n a lezien iem i w łaściw y m o d czy tan iem b u lli E u g en iu sza IV z 1439 r. p o w stało k ilk a a r t y k u łów, k tó ry c h a u to re m b y ł ks. Z. O b e rty ń sk i. N ależy tu w ym ienić n a stę p u ją c e : Les A rm é n ie n s polonais et leur a ttitu d e en v e rs R o me 17, Na m arginesie diecezjalnego s c h e m a t y z m u o rm iańskiego 18, Die flo r e n tin e r Union der polnischen A r m e n i e r u n d ih r B ischofs- katalog 19 i O rm ianie polscy na Soborze flo r e n c k i m 20 .
A n alizu jąc te k s t b u lli E u g en iu sza IV O b e rty ń sk i sfo rm u ło w a ł h i potezę, że w y sła n n ic y b isk u p a G rzegorza na S obór flo re n c k i p r o w adzili d y sp u ty z teo lo g am i zach o d n im i o d d zielnie, poza o ficjaln ą
14 Wł. A b r a h a m , Powstanie organizacyi Kościoła łacińskiego na Rusi, Lw ów 1904 t. 1 s. 349—350.
15 Wł. A b r a h am, dz. cyt., s. 352.
18 Wł. A b r a h a m , clz. cyt., s. 358—359.
17 La Pologne au V i l Congrès Intern, des Sciences Histor. Varsovie 1933.
18 „S p raw ozdania z posiedzeń T ow arzy stw a N aukow ego W arszaw skie
go”, R. 26: 1933 s. 203—214.
19 „OnientaLia C h ristia n a ” , Rom a 1934, vol. 96.
20 PHis, R. 32 (12): 1934— 1936 s. 12—23.
[5]
K O S C I O Ł , O R M I A Ń S K I N A R U S I
31
d eleg acją p a tria rc h a tu o rm iań sk ieg o i p rz y ję li u n ię z R zym em już po zako ń czen iu S oboru 21 . W a rty k u ła c h ty c h p ró b o w a ł p o n ad to w y jaśn ić genezę u ży w an ia ty tu łu a rc y b is k u p a przez b is k u pów o rm iań sk ich L w ow a, u stalić p ra w id ło w ą listę ty c h bisk u p ó w , zanalizow ać sp o ry m iędzy b isk u p a m i a sta rsz y m i n a c ji i w y jaśn ić ich n a tu rę . O b e rty ń sk ie m u zaw dzięczam y ta k ż e o d k ry cie, że p ie rw szym łaciń sk im ty tu la rn y m b isk u p e m L w ow a b y ł O rm ia n in To- m asz 2 1 22 2 3 .
Do te m a ty k i z za k re su h isto rii K ościoła o rm iań sk ieg o O b e rty ń ski pow rócił jeszcze po w ojnie. W la ta c h sześćdziesiątych, na ła m ach czasopism a m e c h ita ry stó w „H an d es A m so ry a ” u k a z a ł się j e go a rty k u ł, z a ty tu ło w a n y Die polnischen A r m e n i e r u n d ihr E rz- bischof A n d re a s 29 o raz o stateczn a w e rsja tego a rty k u łu w języ k u polskim L egenda ja zło w ie c k a 24 2 5 . O b e rty ń sk i o d rzu cił m ożliw ość is t
n ien ia w Jazło w cu w X III w. kolonii o rm ia ń sk ie j, p rzesu w ając d a tę jej p o w stan ia n ajw c z e śn ie j n a w. XVI. U znał ró w n ież słusznie, że w K am ień cu i w Ja zło w cu nie is tn ia ły o d rę b n e b isk u p stw a o r m iańskie. N iestety , O b e rty ń sk i nie znał żadnego o rm iań sk ieg o źró d ła dotyczącego h isto rii O rm ian na R usi, w obec czego a rty k u ły jego a u to rstw a z a w ie ra ją szereg nieścisłości i ch y b io n y ch hipotez.
Z ty ch w łaśn ie pow odów ró w n ież a rty k u ły o K ościele o rm ia ń sk im w Historii Kościoła w Polsce (pod red. B. K u m o ra i Z. O b e rty ń - skiego) są w d u żej m ierze z d e z a k tu alizo w an e 55.
Nie m ożna p om inąć tu ró w n ież a rty k u łu h is to ry k a o rm iań sk ieg o , N. A k in ian a, zam ieszczonego w czasopiśm ie „H an d es A m so ry a ” , Jan N asredinian, a r c y b is k u p o rm ia ń sk i L w o w a , w k tó ry m a u to r o p ie ra ją c się na no w y ch źró d łach o rm ia ń sk ic h o raz polskich, o d tw o rzy ł k o leje losu tego n iezn an eg o b liżej h is to rio g ra fii p o lsk iej b isk u p a O rm ian lw ow skich, z p rzeło m u X IV i XV w. 26 P o d o b n y a rty k u ł pośw ięcił in n em u b isk u p o w i o rm ia ń sk ie m u L w ow a, B arsam o w i z T reb izo n d y (1575— 1584?) 27.
P ró b ę o p isan ia p ra w n e j pozycji K ościoła o rm iań sk ieg o w Polsce po d jął po raz p ierw szy M arian Oleś, w p ra c y w y d a n e j w języku
21 Z. O b e r t y ń s k i , Die jlorentincr Union, s. 12.
22 Z. O b e r t y ń s k i , Pochodzenie pierwszego biskupa lw o w s k ie go, w: „S praw ozdania T o w arzy stw a N aukow ego we L w ow ie”, Lwów
1937; T e n ż e , Tom asz p ie rw sz y biskiLp Lw ow a, CT 1937.
23 „H andes A m sorya” , R. 75: 1961, col. 758—854. A rty k u ł te n został przetłum aczony na język o rm ia ń sk i przez H. O skiana i w y d ru k o w a n y na łam ach tegoż pism a w 1962 r., n r 1—4 s. 85—190, n r &—8 s. 263—
289. n r 9— 12 s. 460—480 d 1963, n r 1—3 s. 83—102, n r 4—6 s. 279—294.
24 SZ R. 7: 1962 s. 57—76 i 8: 1963 s. 15—48.
25 H K P t. 1 s. 256—258, 391—394.
28 „H andes A m so ry a” 61: 1947, col. 290i—311.
27 N. A k i n i a n, B arsam T reb iz o n d czy k a rcyb isku p L w o w a (w jęz.
orm.) „H andes A m so ry a” 44: 1930, col. 599—96.
32
K R Z Y S Z T O F S T O P K A[ 6 ]
a n g ie ls k im , p o ś w ię c o n e j p r a w u o r m ia ń s k ie m u w P o lsc e — T h e A r m e n ia n L a w in th e P o lis h K in g d o m (1356— 1519) 28.
W d z ie d z in ie b a d a ń n a d d z ie ja m i K o śc io ła o r m ia ń s k ie g o p o w a ż n ie p r z e d s ta w ia się d o r o b e k p o ls k ie g o O r m ia n in a , ks. G rz e g o rz a P e tr o w ic z a , p r o f e s o r a P o n tif ic io C o lle g io A r m e n o w R z y m ie . Z j e go p r a c n a u w a g ę z a s łu g u ją n a s tę p u ją c e : II patriarca di E cim iazin S te fa n o V S a l m a s t e t s i 29, I p r im i due a rcivescovi a r m e n i di L eopo- l i 30, Zabiegi u n ijn e k le r u polskiego i O rm ia n ie polscy (w jęz. a r m ) 1550— 1600 31, I Fratres U nitores nella Chiesa A r m e n a (1330—
— 1360)32 3 3 . W o p a r c iu o te a r t y k u ł y n a p is a ł p ie rw s z ą p o w a ż n ą s y n te z ę d z ie jó w K o śc io ła o r m ia ń s k ie g o w P o lsc e do poł. X V II w. — L a Chiesa A r m e n a in Polonia (R om a 1 9 7 1 ):3. P e tr o w ic z w y k o r z y s ta ł ź r ó d ła do te j p o r y n ie z n a n e , a p o c h o d z ą c e z a r c h iw a lió w w a t y k a ń s k ic h (g łó w n ie z X V I w .) o ra z z b io ry b ib lio te c z n e W a ty k a n u , R z y m u , W e n e c ji, W ie d n ia i J e ro z o lim y . A u to r u w z g lę d n ił ta k ż e o s ta tn ie p u b lik a c je m a te r ia łó w d y p lo m a ty c z n y c h z a r c h iw u m w a ty k a ń s k ie g o . Z a g a d n ie n ie to p r z e d s ta w ił c h r o n o lo g ic z n ie w e d łu g p o n ty f ik a tó w p o sz c z e g ó ln y c h a r c y b is k u p ó w o r m ia ń s k ic h L w o w a , z w r a c a ją c u w a g ę s z c z e g ó ln ie n a h is t o r ię p o lity c z n ą K o ścio ła.
O g ro m n ą z a le tą p r a c y ks. P e tr o w ic z a są z a łą c z o n e p rz e z n ie g o te k s ty ź r ó d ło w e w c a ło śc i lu b w d u ż y c h e k s c e r p ta c h . S p o ty k a m y tu ta k m a te r ia ły d y p lo m a ty c z n e , ja k i n a jd r o b n ie js z e n a w e t z a p is k i k o p is tó w w k s ię g a c h r o z m a ite j tr e ś c i (g łó w n ie r e lig ijn e j) , k o p io w a n y c h i o z d a b ia n y c h n a te r e n ie P o lsk i.
D z ię k i te m u , że m a te r ia ły te p is a n e w ję z y k u o r m ia ń s k im ( g r a b a rz e ) o ra z tu r e c k o - k ip c z a c k im , z o s ta ły p o d a n e w p r z e k ła d z ie n a ję z y k w ło sk i, m o g ą z o sta ć w y k o r z y s ta n e p rz e z s z e rsz e g ro n o h i s to r y k ó w .
K s. P e tr o w ic z n a p o d s ta w ie w s z y s tk ic h z n a n y c h ź ró d e ł u s ta lił r a m y c h r o n o lo g ic z n e p o n ty f ik a tó w o r m ia ń s k ic h b is k u p ó w L w o w a , k tó r y c h do p o ło w y X V II w . n a lic z y ł d w u n a s tu . G łó w n ą u w a g ę z w ró c ił n a s to s u n e k O r m ia n p o ls k ic h do S to lic y A p o s to ls k ie j, o p i
s u ją c s k o m p lik o w a n ą s y tu a c j ę w ło n ie g m in y o r m ia ń s k ie j w p o ło w ie X IV w ., w y w o ła n ą a p o s to la te m k a to lic k ic h z a k o n ó w o r m i a ń s k ic h 34. P o d ją ł ta k ż e p o le m ik ę z te z a m i O b e r ty ń s k ie g o d o ty c z ą c y
28 M. O l e ś , T h e A rm e n ia n L a w in the Polish K i n g d o m (1356—1519), Rom a 19GS s. 95—103.
29 OCP 28: 1962 s. 362—401; Ten sam a rty k u ł u kazał się w czasopiś
m ie „P azm av eb ” 120: 1962 s. 86—94, 131—136; 121:1963 s. 82— 100.
30 OCP 33: 1967 s. 89— 129.
31 „H andes A m so ry a” 82: 1968 col. 293—318.
32 ED 22: 1069 ,s. 309—347.
33 P etrow icz jest rów n ież a u to re m cen n ej p racy pośw ięconej unii O rm ian polskich ze Stolicą A postolską w X V II w. pt. U U n io n e degli A r m e n i di Polonia eon la Santa Sede, Rom a 1950.
34 G. P e t r o w i c z, La Chiesa A r m e n a in Polonia, Rom a 1971 s. 11—
—18.
m i u n ii flo re n c k ie j p o lsk ich O rm ian słu szn ie dow odząc, że nie b y ło o d rę b n e j u n ii d iecezji lw o w sk iej z R zym em 35. W y su n ął on ta k że s z e re g ' bard zo in te re su ją c y c h , ale k o n tro w e rs y jn y c h tez n a te m a t ta k ic h zag ad n ień ja k : w y b ó r b isk u p a p rzez n a c ję lw ow ską, d a- ta c ja n a jsta rsz e j b u lli k ato lik o sa M esroba d la b isk u p a G rzegorza i osoby pierw szego b isk u p a o rm iań sk ieg o L w ow a. P ra c a ks. G.
p e tro w ic z a dow iodła, ja k b a rd zo te m a t te n b y ł z a n ie d b a n y i ile jeszcze w te j d zied zin ie pozostało b ia ły c h plam .
S tan źródeł do d ziejó w K ościoła g re g o riań sk o -m o n o fizy ck ieg o n a ziem iach ru sk ic h K o ro n y i L itw y p rz e d sta w ia się b ard zo ubogo.
W iększa część m a te ria łu źródłow ego bąd ź p rz e p a d ła w ró żn y ch k atak lizm ach , bąd ź z n a jd u je się w w ie lk im ro zp ro szen iu .
Różne k o leje h isto ry c z n e ziem , w k tó ry c h is tn ia ły kolonie o r m iań sk ie sp ra w iły , że źró d ła te z n a jd u ją się obecnie w e L w ow ie, w e W rocław iu, w W arszaw ie, w M oskw ie, w K ijo w ie, w L e n in grad zie, w R zym ie, w W enecji, w W ied n iu i w Jero zo lim ie. S p o rą tru d n o ść sp ra w ia ta k ż e ich ró żnorodność językow a. S pisane są bow iem w języ k u łaciń sk im , sta ro o rm ia ń sk im (g rab arze), tu r e c k o -k ip czack im (połow ieckim ), p o lsk im (ale a lfa b e te m orm iań sk im ), staro c e rk ie w n o -sło w iań sk im .
Z naczna ilość n ie z m ie rn ie isto tn y c h i in te re s u ją c y c h źró d eł do dziejów K ościoła o rm iań sk ieg o w Polsce, n ie znalazło się w ta k ic h w y d a w n ic tw a c h źró d ło w y ch jak : A k ta g ro d zk ie i ziem skie z cza
sów R zeczypospolitej p o lsk iej (Lw ów 1868—89, vol 2— 14), A rc h iw ju żn o j i zap ad n o j Rosii (15 tt, St. P e te rs b u rg 1863— 1892), V e te ra M onum ento Poloniae... (Roma 1860), M o n u m en ta P o lo n iae H istó rica t. VI (K rak ó w 1983), P o m n ik i d ziejow e L w ow a (4tt. L w ów 1892—
— 1921) itd ., gdzie sp o ty k a się sporo m a te ria łó w d o ty czący ch o sa d n ic tw a o rm iań sk ieg o w Polsce. B yły to n a ogół p rz y w ile je k ró le w skie na rzecz o rm ia ń sk ic h b isk u p ó w lw o w sk ich p rz ech o w y w an e p rzew ażn ie w A rc h iw u m k a p itu ły o rm ia ń sk o -k a to lic k ie j. W śród nich z n a jd o w a ły się n a stę p u ją c e : p rz y w ile j K a z im ierza W ielkiego dla pierw szego b isk u p a o rm iań sk ieg o G rzeg o rza z 1367 r. 36, d o k u m e n t W ład y sław a Ja g ie łły p o tw ie rd z a ją c y pow yższy p rz y w ile j z 1388 r. 37, b u lla E u g en iu sza IV z 1439 r . 38 i in n e. W y d an e zostały d o p iero przez Z. O b e rty ń sk ie g o w d y p lo m a ta riu sz u załączonym do jego a rty k u łu pt. ,,Die flo re n tin e r U nion...” . Z n a la z ły się ta m w szystkie d o ch o w an e do n aszy ch czasów p o tw ie rd zenia k ró le w - __________
35 G. P e t r o w i c z, La Chiesa, s. 56. \
36 D okum ent te n ku p ił Czołowski do A rch iw u m m iejskiego 'ocl ’tm fw a t- nego znalazcy. P or. A. C z o ł o w s k i , Cenny z a b y tek , „G reg o ria n a”
Lwów 1: 1935 ,s. 10—12; O berty ń sk i o publikow ał go w tra n su m p c ie z 1388 r. O becnie z n a jd u je się w zespole AGAD, dok. perg. n r 6197.
37 D o kum ent zn a jd u je aię w rę k a c h p ry w a tn y c h , por. G. P e t r o w i c z , La Chiesa, >s. 29, p. 96.
38 OCP 96: 1934, s. 44 — 47. O becnie nic o n ie j nie wiadom o.
K O Ś C I Ó Ł O R M I A Ń S K I N A R U S I 3 3
[7]
3 N a s z a P r z e s z ł o ś ć t. 62
34
K R Z Y S Z T O F S T O F K A[ 8 ]
skie o rm ia ń sk ic h b isk u p ó w lw ow skich. Poza ty m O b e rty ń sk i z n a lazł o b lato w an e w M etry ce K o ro n n e j d w a d o k u m e n ty K azim ierza Jag ie llo ń c z y k a z 1464 r., w y m ierzo n e p rzeciw b isk u p o w i C hacza- d u ro w i, a ro z ja śn ia ją ce n a tu r ą sporów m iędzy b isk u p e m a s ta rs z y zną o rm ia ń sk ą , k tó re ró w n ież um ieścił w w /w d y p lo m a ta riu sz u 39.
W m uzeum o rm iań sk ieg o a rc y b isk u p stw a w e L w o w ie zn ajd o w ał się d o k u m e n t A le k sa n d ra D obrego z 1401 r. n a rzecz b isk u p a J a n a N asre d in ia n a . O b e rty ń sk i o p u b lik o w ał go w 1932 r., p o d d ając w w ątp liw o ść jego a u te n ty c z n o ś ć 40. W 1943 r. d o k u m e n t te n stał się p rz e d m io te m stu d ió w h is to ry k a ru m u ń sk ie g o P. B. P an aitescu , k tó ry lep iej niż O b e rty ń sk i z in te rp re to w a ł jego tre ść 41.
T akże w o p u b lik o w a n y c h o statn io w R zym ie A k ta c h G rzegorza X I znalazł się n ie z m ie rn ie ciek aw y p rz y w ile j „ab so lu tio n is in a r- ticu lo m o rtis ” d la ró żn y ch w ie rn y c h O rm ian — k a to lik ó w diecezji h a lic k ie j z 1374 r. 42
Ź ró d ła o rm ia ń sk ie b y ły p u b lik o w a n e począw szy od X IX w. I n i
c ja ty w ę n ależy przy p isać a rc h im a n d ry c ie m e c h ita ry stó w w en eck ich B ższkiancow i. Ja k o o sta tn i w id ział on n a js ta rs z ą księgę sądow ą O r
m ian lw o w sk ich z la t 1463— 1564, k tó ra p ó źn iej zaginęła. O p u b li
k o w ał z n ie j trz y w pisy z la t: 1463, 1492 i 1521 (frag m en t). O ile m ożna sądzić z ty c h n ieliczn y ch fra g m e n tó w , k sięg a b y ła p rz e z n a czona d la w pisów um ów p rzed m ałżeń sk ich , te sta m e n tó w , p o sta n o w ień zw iązan y ch z p o d ziałem sp ad k ó w itd. W y tra w n y b ad acz d z ie jów O rm ian na R usi, u k ra iń s k i h is to ry k J. D aszkew ycz p rz y p u szcza, że w p isy do k sięg i z la t 1463— 1469 b y ły o sta tn im i w pisam i au tonom icznego są d u w ójto w sk ieg o , n a to m ia st późniejsze b y ły w p i
sam i sąd u b iskupiego. Od 1521 r. księga ta p ro w ad zo n a b y ła w języ k u k ip czackim , co św iadczy o w zm ożonym procesie tu rk iz a c ji O rm ian p o lsk ich 43.
P ozostałe księgi sądu b isk u p ieg o z n a jd u ją się g łów nie w zb io ra c h m e c h ita ry stó w w W ied n iu i w W enecji, a o statn io s ta ły się p rzed m io tem z a in te re so w ań o rien talistó w . Z a w ie ra ją je d n a k ź ró dła późniejsze, zw łaszcza z XVI i X V II w., m ogące m im o to r z u tow ać w p ew ien sposób n a w cześniejszą p ra k ty k ę sądow ą O rm ian 44.
39 Tam że, s. 46—49.
40 Z. O b e r t y ń s k i , Eine G rilndungsurkunde, CT 13: 1932 s. 374 sg: 381—384; T e n ż e , Die flo rentiner Union, s. 30; T e n ż e , Na m a r ginesie, s. 207.
41 P. B. P a n a i t e s c u , Iírisovul lui A le x a n d r u cel Dan, „R evista Isto rica R om ena”, 4: 1934 s. 52.
42 A cía Gregorii PP X I (wyd. A. T a u t u), R om ae 1966, n r 107 s.
203.
43 I. R. D a s z k e w y c z , L w o w s k ie a rm ja n o -k y p c z a k s k i je d o k u m ie n - ty X V I — X V I I I w. k a k istoriczeskij istocznik, „Istoriko-F iłołogiczieskij Ż u rn a ł” 2(77): 1977 s. 160.
44 I. R. D a s z k e w y c z , art. cyt., s. 159—-164. W a rty k u le tym za
m ieścił a u to r w ykaz o calałych zabytków p iśm ien n ictw a kipczackiego
[9]
K O Ś C I Ó Ł O R M I A Ń S K I N A R U S I35
M. B ższkianc o p u b lik o w ał ró w n ież ta k ie źró d ła jak : o rm ia ń sk ie te k sty a k tó w fu n d a c y jn y c h k a te d ry o rm ia ń sk ie j w e L w ow ie i k o ścioła św. M ikołaja w K am ień cu P o d o lsk im o raz te k s t p o ro z u m ie nia zaw arteg o m iędzy b isk u p e m C h a c z a d u rem a sta rsz y m i n a c ji o rm iań sk iej z 1467 r. P o ro zu m ien ie to je st p ierw szy m św ia d e c tw em istn ie n ia sąd u b isk u p ieg o w e L w ow ie i to jeszcze przed li k w id acją w ó jto stw a o rm iań sk ieg o w 1469 r. 45
O w iele b a rd z ie j w a rto ścio w y je st je d n a k zb ió r źródeł do d z ie jów kolonii o rm ia ń sk ic h w Polsce, o p u b lik o w a n y przez w e n e c k ie go m e c h ita ry stę o. G. A liszan a pt. K am ien iec. R o c zn ik i O rm ia n Polski i R u m u n ii z d o d a tk ie m na jsta rszych źródeł (W enecja 1869).
Z aw iera się w n im k r o n ik a zw ana w e n e c k ą , sp isa n a w języ k u kipczackim , ale o rm ia ń sk im alfa b e te m , o b e jm u ją c a w y d a rz e n ia od 1290— 1537 r. z b o g aty m i w iadom ościam i o życiu O rm ian . A n o n i
m ow y jej tw ó rca o p a rł się na nie d o ch o w an ej do naszy ch czasów kronice lw o w s k ie j, zam ieszczając w n ie j in fo rm a c je o p rz y ja z d a ch leg ató w eczm iad zy ń sk ich , b u d o w ie i p rz e b u d o w ie k a te d ry , p r z y w ilejach k ró le w sk ic h d la O rm ian , w y b o ra c h b isk u p ó w w e L w o wie 46 itp. K ro n ik a w e n e c k a je st b ard zo cen n y m źró d łem do h is to rii K ościoła.
In n y m te k ste m zam ieszczonym w ty m zbiorze jest k r o n ik a k a m ieniecka, dzieło w ielu k ro n ik a rz y K am ień ca. P ie rw sz a zap isan a w niej n o ta tk a pochodzi z 1410 r. (dotyczy b itw y pod G ru n w ald em ), o sta tn ia z 1652 r. W la ta c h 1611— 1624 k ro n ik a b y ła red a g o w a n a w języ k u k ip czack im 47.
O prócz k r o n ik i k a m ie n ie c k ie j w zbiorze A liszan a została o p u b li
kow ana ró w n ież k r o n ik a polska, w p ra w d z ie jak o źródło h is to r y czne b ezw arto ścio w a, ale cen n a jak o św iad ectw o z a in te re so w an ia O rm ian k ap czak o języ czn y ch z p ierw szej poł. X IV w. przeszłością P olski. J e s t to ró w n ież jed en z n a jsta rsz y c h z a b y tk ó w języ k a k ip czackiego w P olsce 48.
W zbiorze w en eck im zn alazły się ta k że u ry w k i z k ro n ik i R osz
ki Ż y w o t y o rm ia ń sk ic h b i s k u p ó w w Polsce, o b e jm u ją c e okres od 1350 do 1736 49. R oszka b y ł g e n e ra ln y m w ik a riu sz e m K ościoła o r- m ia ń sk o -k ato lick ieg o na Podolu, P o k u ciu i w T ry n sy lw a n ii (1670—
o c h a ra k te rz e d o k u m en taln y m , z m a teria łó w lw ow skich w raz z in fo rm a cjam i na te m a t losów tych źródeł i m iejsca obecnego przechow yw ania.
45 M. B ż s z k i a n c , Podróż do Polski, s. 105—107, 109, 141. O publi
kow ał także szereg innych zapisek o c h a ra k te rz e ro cznikarskim . 46 G. A l i s z a n , Kam ie nie c, s. 115— 121; J. D e n y , U a rm en o — co- m a n et les „Ephémerid es” de Kam ieniec (1604— 1613), W iesbaden 1957 s. 24.
47 G. A 1 i s z a n, dz. cyt., s. 15—112.
48 G. A l i s z a n , dz. cyt., s. 115—123; Ya. D a c h k e v y t h , E. T r y - j a r s k i , La Chronique de Pologne u n m o n u m e n t arm én o -kip tch a k de la première moitié du X V I e siecle, R O r t. 42: 1982 s. 5 —26.
49 G. A l i s z a n , dz. cyt., s. 131v—146.
36
K R Z Y S Z T O F S T O P K A[10]
— 1739), tw ó rc ą słow ników : o rm iań sk o -p o lsk ieg o i o rm ia ń sk o -ła c iń - skiego, a u to re m ro z p ra w z za k re su lo g ik i i teologii. K ro n ik ę sw ą o p a ri n a b o g aty m m a te ria le źró d ło w y m 50 5 1 5 2 .
Poza m a te ria łe m k ro n ik a rsk im , K a m ie n ie c z a w ie ra b u lle (kon- d ak i) k ato lik o só w z Sis i z E czm iad zy n u d la b isk u p ó w lw ow skich, w śró d n ich ta k cenne ja k : b u lla k ato lik o sa M esroba d la b isk u p a G rzeg o rza z 1364 r . 31, b u lla K o n s ta n ty n a V d la tegoż z 1374 r. 32, b u lle T eodora II i jego n a stę p c y J a k u b a III d la b isk u p a J a n a N a- s re d in ia n a z la t: 1363, 1388, 1409 53, b u lla A rista k e sa II dla b isk u p a C h a c z a d u ra z 1466 r . 34 i inne. B ulle te, sp isan e w języ k u sta ro - o rm ia ń sk im (g rab arze) z n a jd u ją się obecnie w A rc h iw u m OO. M e- c h ita ry stó w w W enecji n a w yspie S an L azzaro (scatola 1887).
Z b ió r A liszana, w y d a n y w języ k u o rm ia ń sk im pozostał n ie z n a n y w iększości h isto ry k ó w z a jm u ją c y ch się b a d a n ie m h isto rii O r
m ian polskich.
W języ k u o rm ia ń sk im sp isan e b y ły ró w n ież pochodzące z X IV w. a k ta fu n d a c y jn e : k a te d ry lw o w sk iej o raz kościoła św. M ikołaja w K am ień cu . O ry g in a ły o rm ia ń sk ie ty c h d o k u m e n tó w zaginęły.
A k t fu n d a c y jn y k a te d ry o rm ia ń sk ie j w e L w ow ie, sporządzony w języ k u o rm ia ń sk im zn a jd o w a ł się n ieg d y ś w A rc h iw u m k a p i
tu ły o rm ia ń sk o -k a to lic k ie j. T e k st tego d o k u m e n tu w p rz e k ła d z ie n a języ k polski o p u b lik o w a ł w 1869 r. S. B a r ą c z 53. P rz e k ła d ł a ciń sk i z n a jd u je się w B ib lio tece C z a rto ry sk ic h w K ra k o w ie w T e k a c h N aru szew icza (t. 7, n r 148, f. 641), a w y d a ł go w 1904 r. Wł.
A b ra h a m w „ D o d a tk a c h ” do sw o jej p ra c y P o w sta n ie organizacji Kościoła łacińskiego na R u si 36 5 5 . P o n o w n ie o p u b lik o w a ł go Z. O b er- ty ń s k i w a rty k u le pt. Die jlo r e n tin e r U nion der p ołnischen A r m e - nier u n d ih r Dischofskatalog n a p o d staw ie te k stu , o b lato w an eg o w M etry ce K o ro n n e j w 1641 r . 37 57 T e k sty te ró ż n ią się m iędzy sobą, szczególnie jeśli chodzi o n azw y g eo g raficzn e i im iona w łasn e osób. O statn io ks. G. P e tro w ic z zasy g n alizo w ał, że w szy stk ie te p u b lik a c je są n ieścisłe 38 5 9 . P o n a d to p ro b le m a ty c z n a je st sp ra w a d a- ta c ji tego źródła.
D o k u m en t S in an a, fu n d a to ra kościoła św. M ik o łaja w K a m ie ń cu zn a n y b y ł już w X V III w. Roszce. O rm ia ń sk i o ry g in a ł o p u b li
k o w ał n a jp ie rw o rm ia ń sk i h is to ry k K. K u s z n e r ia n 39, a n a stę p n ie 50 I. R. D a s z k e w y c z, Armianskije kolonii na Ukrainie w isto- cznikach i literatur je X V —X I X w., E re w a n 1962 s. 98.
51 G. A l i s z a n , dz. cyt., s. 5—8.
52 Tamże, s. 215 — 216.
52 Tamże, s. 217, 9 —13, 221—224.
54 Tamże, s. 225—227.
55
s . B a r ą c z , Rys dziejów ormiańskich, T arnopol 1869 s. 105.
56 Wł. A b r a h a m , dz. cyt., s. 378—379.
57 OCP 1934, vol. 36 s. 41—42.
58 G. P e t r o w i c z , La Chiesa, s. 18 p. 66.
59
k. K u s z n e r i a n , Pielgrzymowanie do ormiańskiej Bogurodzicy w Kamieńcu Podolskim, W enecja 1885 s. 100 — 101 (w jęz. orm.).
K O S C I Û L O R M I A Ń S K I N A R U S I
37
Fr. M iille r 60, G. G. G a le m k a ria n 61, K u czu k Jo a n n is ia n 62 oraz (za M u lle re m ) Z. O b e r ty ń s k i63, k tó ry dodał p rz e k ła d n a języ k n ie m iecki. T łu m aczen ie po lsk ie w p rz e k ła d z ie ,z ję z y k a ro sy jsk ieg o M. Em ilia z 1873 r. podał A. J. R olle 64. P rz e k ła d ro sy jsk i zam ieścili w sw ych p ra c a c h o K am ień cu M. D o ro n o w ic z 63 i E. S e c iń s k ij66.
O statn io u k ra iń s k i p rz e k ła d tego d o k u m e n tu o p u b lik o w a ł J. D asz- kew ycz w a r ty k u le pt. K a m ja n e c — P o d iłs k y j u v ir m e n s k y c h dże- rełach X I V — XV st. 67 K ilk a w y d a ń m iała tak że fo to k o p ia tego a k tu (Fr. M üller, G. A liszan, Ch. K u czu k — J o a n n isia n , G. P etrow icz).
D o k u m en t S in an a b y ł p rz e c h o w y w an y w o rm ia ń sk im sądzie w K am ieńcu, n a stę p n ie zn alazł się w rę k a c h p ry w a tn y c h w zb io rach G r a b ia n k i68. W 1917 lu b 1918 r. został w y w iezio n y do W arszaw y i o fia ro w a n y B ib lio tece N aro d o w ej, gdzie sp ło n ął w 1944 r. D o k ła d ny opis d o k u m e n tu podał Z. O b e rty ń sk i w a rty k u le z a ty tu ło w a n ym Eine G r ü n d u n g s u r k u n d e der polnischen A r m e n ie r , zam iesz
czonym w „ P rzeg ląd zie T eo lo g iczn y m ” z 1932 r.
O statn io , w zw iązk u z b a d a n ia m i p ro w ad zo n y m i n ad języ k iem kipczackim O rm ia n p o lsk ich rozpoczęto p u b lik a c ję m a te ria łó w w ty m języku, a ta k ż e w jęz y k u o rm iań sk im . I ta k w 1951 r. V. A.
A k o p ian w y d ał w jęz y k u o rm ia ń sk im d ro b n e k ro n ik i, pochodzące z X III—X V III w . 69; w 1957 r. fra n c u s k i tu rk o lo g J e a n D eny w y dał kipczackie p a rtie k ro n ik i k am ie n ie c k ie j z p rz e k ła d e m n a język fra n c u sk i 70; w 1964 r. m e c h ita ry s ta w ied eń sk i H. O sk ian o p u b lik o w ał w języ k u o rm ia ń sk im p e łn y te k s t Ż y w o t ó w o rm ia ń skich bi
s k u p ó w w Polsce, a u to rs tw a R oszki 71; w 1968 r. w ę g ie rsk i a rm e - n ista E. S ch ü tz w y d ał część k ro n ik i k a m ie n ie c k ie j odnoszącej się
[11]
60 F r. M a 11 e r, Z w e i armenische In sch riften aus Galizien, „S itz
u n g sb erich te d er p h ilo so p h isch -h isto risch e n K lasse d er A kadem ie der W issen sch aften ”, Bd CX X X V A bh II, W ien 1896 s. 1—8.
01 G. G. G a l e m k a r i a n , K ilk a orm iańskich p ism polskich Ormian,
„H andes A m so ry a” 1897 s. 19—21.
62 X. K u c z u k - J o a n n i s i a n, S ta r in n yje a rm ja n sk ije nadpisy i starinnyje rukopisi w priedielach Jugo-zapadnoj Rusi i w K r y m u , w:
„D riew nosti w ostocznyje” 1894, t. -2 r. V III s. 42—44.
63 Z. O b e r t y ń s k i , Eine Gründug sur kü n d e, s. 376—377.
64 D r A n t o n i J, N ow e opowiadania historyczne, Lw ów 1883 s. 12 81—82.
65 M. D o r o n o w i c z , A r m ja n ie w Podolii i pierw aja cerko w ich w gorodie Kamieńce, n yn ie gra dskaja cerkow praw oslaw naja wo i m ’ ja sw. Nikołaja, w: „T rudy K o m iteta dla istoniko-statisticzeskogo O pisania Podolskoj je p a rc h ii” , K am ieniec Podolsk 1878—9, wyp. II s. 247—8.
86 E. S e c i ń s k i j , Gorod Kam ieniec-Podolskij, K ije w 1895 s. 175.
67 „A rchivy U k ra in y ”, K yiw 1970 n r 5.
68 Z. O b e r t y ń s k i , Eine G rü n d u n g su rk u n d e, s. 375.
89 V. A. A k o p i a n , M iełkije kr o n iki X I I I — X V I I I w w , E rew an 1951.
70 J. D e n y , L’armeno-coman.
71 H. O s k i a n, Chronografia Stefa n a Roszki czyli roczniki kościelne,
W ien 1964.
38
K R Z Y S Z T O F S T O P K A[12]
do w o jn y p o lsk o -tu re c k ie j 1620 r. 72; w 1970 r. J. D aszkew ycz w p rzek ład zie n a języ k u k ra iń s k i o p u b lik o w ał u ry w k i b u lli k ato lik o sa T eo d o ra z 1388 r., a k tu fu n d a c y jn e g o kościoła św. M ik o łaja w K a m ieńcu, k r o n ik i k a m ie n ie c k ie j (1410— 1498) w o p arciu o p u b lik a cję A liszan a z 1896 r. 73 W 1971 r. ks. G. P e tro w ic z w sw ej p racy La Chiesa A r m e n a in Polonia zam ieścił p rz e k ła d w łoski duży ch p a rtii k o n d a k u k ato lik o sa M esroba dla b isk u p a G rzegorza z 1364 r., k o n d a k u A rista k e sa II d la b isk u p a C h a c z e a d u ra z 1466 r. oraz te k s t p o ro zu m ien ia b isk u p a C h aczead u ra z g m in ą o rm ia ń sk ą z 1467 r., o p u b lik o w a n y n ieg d y ś przez B ższkianca oraz szereg in ny ch , nie zn an y ch d o tąd , źródeł do dziejów K ościoła o rm iań sk ieg o w Polsce.
W 1981 r. J. D aszkew ycz i E. T ry ja rs k i na łam ach „R ocznika O rie n ta listy c z n eg o ” w o p a rc iu o kopię p a ry sk ą w y d ali te k s t k r o n i ki polskiej z p rz e k ła d e m na język fra n c u sk i i k o m e n ta rz e m h i- sto ry c z n o -lin g w is ty c z n y m 74. A u to rzy ci od 1969 r. p u b lik u ją t e k s ty p o jed y n czy ch d o k u m e n tó w w języ k u o rm iań sk o -k ip czack im , pochodzące z a rc h iw u m lw ow skiego. Są to p rzew ażn ie um ow y p rz ed ślu b n e, zobow iązania fin an so w e, t e s ta m e n ty 75. K ilk a um ów p rz e d ślu b n y c h i te sta m e n tó w ze zbiorów m e c h ita ry stó w w ie d e ń sk ich o p u b lik o w a ł ta k ż e E. S c h iitz 76. Ź ró d ła te pochodzą p rz e w ażn ie z d ru g ie j połow y X V I i z X V II w.
P ra c e n ad ję zy k iem k ip czack im p ro w ad zo n e b y ły ró w n ież w Polsce, gdzie ta k ż e p rz e c h o w y w an e są rę k o p isy o rm ia ń sk o -k ip - czackie, ta k w zb io rach O ssolineum , jak i w rę k a c h p ry w a tn y c h .
W 1957 r. M. L ew ick i i R. K ohnow a w y d ali sk ró co n ą w e rsję k ip - czacką zb io ru p ra w O rm ia n polskich, p rze c h o w y w an ą w O ssoli
n eu m (rps. n r 1916). Do zam ieszczonych fotokopii dołączyli oni cen n ą ro z p ra w ę o języ k u kipczackim , o m a te ria ła c h o rm iań sk o - -k ip czack ich i sta tu c ie O rm ian polskich. O bok o ry g in a łu z am ieś
cili dla p o ró w n a n ia 13 rozdziałów D a ta s ta n a g irk u M e ch itara Go- sza, z p u b lik a c ji n iem ieck ieg o bad acza K a rs ta 77.
W 1963 r. V. R. G rig o ria n o p u b lik o w ał zbiór n a jsta rsz y c h 632 a k t sądow ych O rm ian K am ień ca P odolskiego z la t 1572— 1575, spi-
72 E. S c h i i t z , A n A r m e n o - K ip c h a k Chronicie on the Polish-Tur- kisch Wars in 1620—1621, B u d ap est 1968.
73 J. R. D a s z k e w y c z , K a m ja n e ć-P o d ilśk yj u w irm en S kych dżere- łach X I V —|XV st., ,,A rchivy U k ra in y ” 1970 n r 5 s. 64.
74 Ya. R. D a c h k e v y t c h , E. T r y j a r s k i , La Chronique de Po
logne, R O r t. 42 s. 5—26.
75 Por. J. R. D a s z k e w y c z , A r m j a n o - k y p c z a k s k i j ja zyk. Biblio
grafia literatury 1802—1978, RO r t. 40 z. 2 s. 79—86.
76 E. S c h ii t z, A rm en o -K ip tch a k isch e Ehekontracte u n d Testam ente, ,,Acta O nientalia H u n g a ric a ” B udapest 1971 t. 24 fas. 3 s. 265.
77 M. L e w i c k i , R. K o h n o w a , La versio n tu r q u e -k ip tc h a k du
„Code de lois des A r m én ie n s polonais d ’apres le m s N° 1916 de la Bi
bliothèque Ossolineum, R O r t. 21 s. 153—300.
[13]
K O S C I O L O R M I A Ń S K I N A R U S I39
sanych przew ażn ie w języ k u o rm iań sk im . W y d an ie zostało zao p a
trzone w o b szern y w stęp i streszczen ie w języ k u r o s y js k im 78 * . W 1967 r. w M oskw ie zo stały w y d an e a k ta sąd u o rm iań sk ieg o K am ieńca Podolskiego w języ k u kipczackim , sp isan e o rm iań sk im alfab etem . Z n a jd u je się ta m 298 d o k u m en tó w , ich tra n s k ry p c ja i p rzek ład na język ro sy jsk i
W praw dzie część w yżej w y m ien io n y ch p u b lik a c ji ty lk o luźno w iąże się z d ziejam i kościeln y m i, ale pozw ala lep iej rozeznać się w in fra s tru k tu rz e K ościoła O rm ian i poznać jego w e w n ę trz n ą o rg a nizację. W p rz y p a d k u K ościołów w schodnich, b a rd z ie j o p o rn y ch na w szelkie zm iany, o w iele b a rd z ie j niż K ościół k ato lick i, śm iało m ożna przenosić p o przez an alo g ię p ew ne zjaw isk a późniejsze do ok resu w cześniejszego, dla k tó reg o b ra k je st m a te ria łu ź ró d ło w e
go.
A rty k u ł n in iejszy je st p ierw szą p ró b ą p roblem ow ego, a nie c h ro nologicznego u jęcia tego zag ad n ien ia. Z w raca też po raz pierw szy u w agę na p ro b lem o rg a n iz a c ji w e w n ę trz n e j K ościoła g re g o ria ń s k ie go. Dla całego a rty k u łu w y ją tk o w e znaczen ie m iała m ożność w y k o rz y sta n ia źródeł o rm iań sk ich , d zięki p rzeło żen iu ich na języ k w ło ski przez ks. G. P etro w icza. O statn i ro zd ział o p a rty jest c a łk o w i
cie na w y n ik a c h b a d a ń tegoż h isto ry k a , k tó ry jak o ksiądz k a to lic ki o b rz ą d k u o rm iań sk ieg o , szczególnie in te re so w a ł się o d d z ia ły w a n iem K ościoła k ato lick ieg o n a K ościół o rm iań sk i.
Szczególnie d o tk liw ie d a w a ł się odczuć b ra k d ostępnego o p raco w an ia pośw ięconego o rg a n iz a c ji K ościoła o rm iań sk ieg o , jego z w y czajom litu rg ic z n o -d y sc y p lin a rn y m . W adą do ty ch czaso w y ch o p ra cow ań było b ow iem z b y tn ie o d ry w a n ie p rzez ich a u to ró w K ościo
ła g reg o ria ń sk ie g o wr P olsce od K ościoła m acierzy steg o w A rm en ii, z k tó ry m przecież te n p ierw szy b y ł ściśle zw iązany. D latego n ie jak o z konieczności trz e b a b yło w y k o rz y sta ć n ie p e łn e o p raco w an ia G a ra b e d a A m ad u n i i W a rd a n a H a tz u n i w Enciclopedia Cattolica pośw ięcone h isto rii K ościoła i o b rz ą d k u o rm iań sk ieg o oraz te n d e n cy jn ą, tro c h ę ap o lo g ety czn ą p racę Aziza A tiy i Historia Kościołów w schodnich (W arszaw a 1978), p isan ą z pozycji m onofizyckich. Dla d ziejów k ato licy zm u w śró d O rm ian p ie rw szo rzęd n e znaczenie m a ją p race R. L o e n e rtz a — Les m issions dom inicaines en O rien t et la Société des Frères P érég rin a n ts 1373— 1375 (P aris 1933), G. P e tro w icza I Fratres U nitores nella Chiesa A r m e n a (Rom a 1969) oraz o statn io w y d a n a p ra c a T. M. T ra jd o sa Kościół k a to lic k i na zie
miach ru sk ic h K o r o n y i L i t w y za panow ania W ła d y s ła w a Jagiełły (1386— 1443) t. 1 (W rocław 1983).
78 A k t y arm janskogo suda goroda Kam enec-Podolskogo (XVI), E re w an 1963.
79 D o k u m je n ty na po lo w iecko m jazykie X V I w. (sudiebnyje a k t y Ka-
mieniec-Podolskoj a r m ja n s k o j obszczyny), M oskw a 1967.
40
K R Z Y S Z T O F S T O P K A[14]
Z asadniczą część p ra c y pośw ięconą K ościołow i o rm ia ń sk ie m u w P olsce po p rzed za ro zd ział p o ru sz a ją c y p o k ró tce z ag ad n ien ie k o lo n iz a c ji o rm ia ń sk ie j na R usi w o k resie śred n io w iecza i o rg an izacji ty c h kolonii, d la lepszego u k a z a n ia śro d o w isk a, w k tó ry m d ziałał K ościół o rm iań sk i. R ozdział II o p isu je proces p o w sta n ia b isk u p stw a o rm iań sk ieg o w e L w ow ie i jego zależność od w y d a rz e ń p o li
ty cznych. III ro zd ział u siłu je o d tw o rzy ć o b szar ju ry s d y k c ji b is k u p stw a o rm iań sk ieg o lw ow skiego, IV, o ile p o zw alały n a to źródła, p rz e d sta w ia o rg a n iz a c ję w e w n ę trz n ą diecezji. W reszcie rozdział V u k a z u je sto su n e k O rm ia n p o lsk ich do K ościoła rzym skiego.
N a ty m m iejscu p ra g n ę w y razić p o d zięk o w an ia za cenne u w ag i i opiekę prof. J e rz e m u W y ro zu m sk iem u oraz ks. G rzegorzow i P e- trow iczow i, k tó ry zaw sze słu ży ł m i sw ą pom ocą p rzy zb ie ra n iu m a te ria łó w do n in iejszeg o a rty k u łu .
K O LO N IE O RM IA Ń SK IE W ŚRED NIO W IECZN EJ POLSCE
„Z d ep tan o go, sta ł się n ie w o ln ik ie m i jeń cem obcych lu d ó w i k ró ló w obcych, a k ie d y sp ad ało n a ń ja k ie nieszczęście, k ied y nie w idział p rzed sobą żadnego w y jścia a n i zn ik ą d pom ocy, w u c h o d ź stw ie szu k ał ra tu n k u i w różne ro zb ieg ał się s tro n y ” 80. Słow a te w y p o w ied zian e o n a ro d z ie o rm ia ń sk im przez żyjącego w X V II w.
k ro n ik a rz a A ra k e ła z T e b ry z u w jego K się d ze d zie jó w n a jle p ie j ch y b a o d d a ją isto tę w ielo w iek o w ej, p rzy m u so w ej em ig ra c ji O rm ian.
P rz y ję c ie je d n a k za je d y n y m o ty w w y ch o d źstw a u cisk u p o lity c z nego k o le jn y c h zab o rcó w i najeźdźców b y ło b y z b y tn im u p ro szcze
niem . K o lo n izacja o rm ia ń sk a , sięg ająca w czesnych dziejów A rm e n ii spo w o d o w an a b y ła ró w n ież w d u żej m ierze w a ru n k a m i ek o n o m iczn y m i k ra ju . Szczupłość te ry to riu m , n ie d o sta te c z n a ilość zie
m i u p ra w n e j i n isk a jej jakość, ciężkie w a ru n k i życia i p racy , p rz e lu d n ie n ie , b ra k p e rs p e k ty w b o g acen ia się i n ik łe szanse s ta b i
lizacji, w obec częstych n a ja z d ó w n iep rz y ja c ió ł, obok w ielu in n y ch , tru d n y c h do s tw ie rd z e n ia czynników , pow o d o w ały stały exodus O rm ia n z ojczyzny. W w ielu k ra ja c h O rm ia n ie zn ajd o w ali o p arcie u sw ych, d a w n ie j już osiad ły ch ziom ków , m ogli liczyć n a ich w szech stro n n ą pom oc, a p rz y ty m m ogli zasp o k ajać sw e duchow e p o trz e b y w n a ro d o w y m kościele o rm iań sk im i ro zw ijać sw ą k u l
tu rę . W szystko to łagodziło niedole e m ig racji. Jed n o cześn ie, w raz z ro zw o jem d ró g m ię d zy n aro d o w eg o h a n d lu p o w sta w a ły w ciąż n o w e kolonie o rm iań sk ie. W X I w. zo rg an izo w an e g m in y O rm ian sp o ty k a m y w B izan cju m , na K ry m ie, w B u łg a rii, na W ęgrzech, a tak że na R u s i 81. S k ąp a p o d staw a źró d ło w a nie pozw ala nam je d
80 A r a k e l z T ebryzu, Księga dziejów, W arszaw a 1981 s. 132.
81 Ya. R. D a c h k e v y t c h , Les A r m én ie n s à K iev (ju s q u ’à 1240),
„R evue des E tudes A rm én ie n n e s”, t. 10: 1975, t. 11 (1976) P aris.
[15]
K O Ś C I Ó Ł O R M I A Ń S K I N A R U S I41
n ak w do stateczn y sposób śledzić p rzeb ieg u te j kolonizacji. W d o tychczasow ej h isto rio g ra fii d om inow ał p ogląd o falo w y m c h a r a k terze o sad n ictw a o rm iań sk ieg o na ziem iach ru sk ic h , w iązanego z k o lejn y m i k a ta s tro fa m i p o lity czn y m i A r m e n ii82. T ak ie je d n a k p rz ed staw ien ie p ro b lem u n ie z n a jd u je p o p arcia w źró d łach h i storycznych. W rzeczyw istości k o lo n izacja o rm ia ń sk a ciąg n ęła się przez w iele w ieków w sposób p e rm a n e n tn y , n a sila ją c się jed y n ie w p ew n y ch o k resach . W ielka m obilność śre d n o w ie c z n ej ludności o rm ia ń sk ie j pow odow ała p o w staw an ie w ciąż n ow ych kolonii a je d nocześnie u p a d e k s ta ry c h ośrodków , w zależności od s y tu a c ji sp o łeczno-gospodarczej i p o lity czn ej k r a ju 8r>.
P ierw szy ch o sad n ik ó w o rm ia ń sk ic h sp o ty k a m y n a R usi w X I w.
K ied y tu d o ta rli, ja k i był ich sk ład społeczno-zaw odow y, liczeb ność, n ie ste ty nie w iem y. C h ro n iczn y b ra k źró d eł je st c h a r a k te ry sty c z n y tak że o dnośnie o śro d k ó w o rm ia ń sk ic h p o w stały ch w X III w. we W ło d zim ierzu W ołyńskim i w Ł u ck u . O ich is tn ie niu d o w ia d u je m y się d o p iero ze źródeł X IV -w ieczn y ch , gdy k o lo nie o rm ia ń sk ie w ty c h m ia sta c h już d aw n o p rz e ż y ły sw ój o k res św ietności i nie o d g ry w a ły w ięk szej ro li w życiu gospodarczym O rm ian. T ak w ięc je d y n ie an a liz a sto su n k ó w ekono m iczn y ch R u si H alick o -W ło d zim iersk iej pozw ala odnieść p o w sta n ie ty c h kolonii do X III, bąd ź początków X IV w., k ie d y to m ia sta w ołyńskie, a zw łaszcza W łodzim ierz b y ły p ie rw sz o rz ę d n y m i o śro d k a m i m ię d z y naro d o w eg o h a n d lu 84.
W II poł. X III w. w ra z z ro zw o jem k o lo n ii g e n u e ń sk ic h p o w staje n ow a dro g a h a n d lo w a , zw an a ta ta rs k ą , p rz y k tó re j w y ra s ta ją n o we ośro d k i: L w ów i K am ien iec Podolski. W ciągu X IV w. zdołały one w y elim in o w ać w h a n d lu m ia sta w o ły ń s k ie 85.
Na p o d staw ie an a liz y m a te ria łu źródłow ego u d ało się u stalić, że w o k resie śred n io w iecza k olonie o rm ia ń sk ie is tn ia ły w n a s tę p u ją cych m ia sta c h ru sk ic h : L w ów , K am ien iec P o d o lsk i (także O rm ian y i O rm ia n k i — dw ie w sie k /K am ień ca), W łodzim ierz W ołyński, Ł uck,
82 I. S z a r a n i e w i c z , Ormia nie na Rusi i Podolu, „Szkoła”, Lw ów 1868.
83 Ya. R. D a c h k e v y t c h , L ’établissem ent des A rm én ie n s en Ukraine p endant les X I e—X V I I e siècles, „R evue des E tudes A rm é
n ie n n es” t. V, P aris 1968 s. 330.
84 M. M a ł o w i s t , Kaf f a, kolonia g enueńska na K r ym ie, W arszaw a 1947 s. 65; N. F. K o 1 1 j a r, A r m ja n ie w ek o n o m ik j e sredniowiekogogo Lw ow a, w: Isto riczeskije sw iazi i drużba Ukrainskogo i A rm ianskogo narodow, E rew ań 1971 t. 3 s. 201; W ołyński laitopis pod r. 6796, podając w/iadomości o śm ierci W łodzim ierza W asylkow icza, księcia w ło d zim ier
skiego pisze: „I ta k o p ła k aw sz esja n a d nim w se m nożestw o W ołodym ir- cew, m użii, żeny i deti, Niem cy, S urożce i N ow ogrodcy i Żydowie...” — Letopis po ip a ts ko m u spisu, St. P e te rsb u rg 1871 s. 605.
85 Ł. C h a r e w i c z o w a , Handel średniowiecznego L wowa, Lwów
19215 s. 32.
42
K R Z Y S Z T O F S T O P K A[16]
Bełz, K rzem ien iec, K o dym a, Ś n ia ty ń i C hełm . W la ta c h sied em d z iesiąty ch X V II w. istn ia ła pon ad to tra d y c ja o sta ro d a w n e j k olo
nii o rm ia ń sk ie j w H aliczu, ale nie m a na to ż a d n y ch dow odów 86.
N ie poznam y n ie ste ty ry tm u życia w sz y stk ic h ośro d k ó w o rm ia ń sk ich n a Rusi. N ied o stateczn a b aza źródłow a pozw ala n am z a le d wie, i to z tru d n o śc ią , u sta lić m iejscow ości, w k tó ry c h osiedlili się p rzy b y sze ze W schodu. S to su n k o w o w ięcej d an y ch , rz u tu ją c y c h na sta tu s kolonii o rm ia ń sk ic h p o siad am y ty lk o o dnośnie dw óch n a j w ięk szy ch sk u p isk O rm ian — L w ow a i K am ień ca P odolskiego.
S kąd p rz y b y li osadnicy o rm iań scy na Ruś? W szystko w sk azu je na to, że z K ry m u . Od X I w. istn ia ły ta m liczne k olonie o rm ia ń sk ie 87.
W K affie sp o ty k a m y w X IV w. b isk u p a O rm ian . C ały półw ysep był p o k ry ty siecią kościołów o rm iań sk ich . W sam ej K affie było ich k ilka. G enueń czy cy cenili O rm ian jak o ,,bonos m e rc a to res d an - tes c iv ita ti m ag n u m b e n e fic iu m ”. O liczebności i roli jak ą o d g ry w ali na p ó łw y sp ie św iadczy nazw a, k tó rą o k re śla n o K ry m — A r m en ia m a ritim a 88.
W X IV w. sta le sp o ty k a m y O rm ian z K affy . m ieszk ający ch we L w ow ie, bądź m a ją c y c h tu sw e in teresy . L iczne w ięzi ro d z in n e i h a n d lo w e łączyły w sch o d n ich m ieszk ań có w obu m i a s t 89. P o w ią zanie O rm ian K am ień ca Podolskiego z o śro d k am i k ry m sk im i jest ró w n ież całk iem w y raziste. W 1398 r. b o g a ty k u p iec o rm ia ń sk i S in a n syn K u tłu b e ja u fu n d o w a ł w K am ień cu kościół o rm ia ń sk i (pod w ezw an iem św. M ikołaja) i p o d aro w ał m u m szał, p rzep isan y na K ry m ie w m ieście S u rc h a t (K rym ) w 1349 r. 90
N a b lisk ie zw iązki O rm ia n p olskich z T a ta ra m i w sk azu je też kip czack i języ k X V I-w ieczn y ch d o k u m e n tó w o rm iań sk ich .
D zięki p rz y w ile jo m o trz y m a n y m p ra w d o p o d o b n ie jeszcze w cza
sach ru sk ic h O rm ian ie w k ró tc e p rz e ję li w sw e ręce cały h a n d e l ze W schodem , a ich g m in a w e L w ow ie u z y sk a ła w łasn ą autonom ię.
S y tu a c ji te j nie zm ieniło zasadniczo p rzy łączen ie R usi do P olski.
K azim ierz W ielki u san k c jo n o w a ł z a stałą sy tu ację. W 1356 r. w p rz y w ile ju n a d a ją c y m m ia stu L w ów p ra w o m ag d e b u rsk ie , k ró l
8,5 Ya. R. D a c h k e v y t c h , L ’etablissement, s. 336, 359.
87 M. M a ł o w i s t, Kaf f a, kolonia genueńska, s. 22; W. A. M i k a - e 1 i a n, Kogda i k a k w o z n ikli arm ja n sk ije posielenia w K r y m u , w:
Istoriczeskije sw iazi i drużba Ukrainskogo i A rm ja n sk o g o narodow, K iew 1965 t. 2 s. 175— 176.
88 Z. O b e r t y ń s k i , Legenda jazlowiecka, SZ R. 7: 1962 s. .63;
T. M. T r a j d o s , Kościół katolicki na zie m ia ch ruskich Korony i Li
t w y za panowania W ła d ysła w a Jagiełły (1386—1434), W rocław 1983 t. 1 s. 51, 52.
89 P o m n iki dziejow e L w o w a (dalej Pomniki), t. 1 Najstarsza księga m iejska (1382—89), wyd. A. Czołowski, Lw ów 1892 n r 36. 571, 576, 388;
t. 2 n r 165; t. 3 n r 180; t. 4 n r 6, 1282a, 1388, 1446, 1448. 1451; Ł. C h a r ę w i c z o w a, Handel, s. 55.
00 A. P r z e ź d z i e c k i, Podole, s. 143— 145; J. R. D a s z k e w y c z , K a m ja n ec — P odilśkyj, s. 64.
K O S C I O Ł . O R M I A Ń S K I N A R U S I
