O p la ta p o c z t o w a u isz cz o n a r y c z a łte m
WSZECHŚWIAT
PISMO PRZYRODNICZE
X I.
ORGAN
POLSKIEGO
t o w a r z y st w a
PRZYRODNIKÓW IM. M.KOPERNIKA
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U :
A n i e l a K o z l o w i h a Z a d a n ia i o r g a n iz a c j a „ W iru ”.
Z y g m u n t K o ź m i ń s k i O g o s p o d a r c e tl e n o w e j j e z i o r .
K r o n ik a n a u k o w a . K r y ty k a . O c h r o n a p rz y r o d y . W ia d o m o ś c i b i e l ą c e . M is c e lla n e a .
Z ZASIŁKU M INISTERSTW A W . R. i O . P . i F U N D U S Z U K U L T U R Y N A R O D O W E J .
Do pp. Współpracowników!
W szystkie p r z y c z y n k i do „ W szechświata” są honorowane w wysokości 75 gr. od wiersza.
PP. A u to rzy mogą o trzym yw a ć odbitki swoich p rzyc zy n k ó w po cenie k o sztu , Ż ądaną liczbę odbitek n a leży podać jednocześnie z rękopisem.
R e d a k c j a odpowiada za popraw ny druk tylko tych p rzyc zy n k ó w które zo sta ły j e j nadesłane w pcstaci czytelnego m aszynopisu.
WSZECHŚWIAT
ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KO PERNIKA
1936
ROK1\A .0'Nur, 24 $1"-
WYDAW ANY Z ZASIŁKIEM MINISTERSTWA W. R- i O. P.
i FUNDUSZU KULTURY NARODOW EJ
Drukarnia „Krajowa" Wilno, Gdańska 6, tel. 203
W S Z E C H Ś W I A T Nr . 8
A R T Y K U Ł Y .
B a g iń s k i S . Układ s i a t e c z k o w o - ś r ó d b ło n k o w y B e c k e ro w a Z . N o w e p o g lą d y na m i k r o s k o p o wą b u d o w ę błon k o m ó rk o w y ch • ■ • • B z o w s k i K . N a w y s p a c h Kana ryjskic h • • C h e jfe c M . B arw ien ie p r z y ż y c io w e w ś w i e t l e d a w n ie j s z y e h i n o w sz y ch badań pro- t i s t o l o g i c z n y c h ...
K u liń s k i B . S- P. Jan G abrjel G ro c h m a lick i K ę p iń s k i F . Ro zm iary i wiek w s z e c h ś w ia t a
w e d łu g J e a n s a ... ....
K o n o p a c k a B . Rola ch ro m a ty n y i c hrom ozo- mów w p r o c e s ie p o d z ia łu k o m ó r k o w e g o i r o zw o ju z a ro d k ó w w ś w i e t l e n o w s z y c h d o ś w i a d c z e ń nad jajami płazów • • • • K o n a r s k i J . 1. P. P a w ł ó w ...
K o z ło w s k a A . Zadania i orga nizacja „ W ir u ” K o ź m iń s k i Z . O g o s p o d a r c e tlen o w ej jezior L o th E. Rzut oka na p o c h o d z e n ie i dz ieje
l u d z k o ś c i ...
L u b iń s k a L . O m ech a n izm ie działania na
rzą d ó w z m y s ł o w y c h ...
R y b k a E . B ud ow a M e t a g a l a k t y k i ...
R y b k a E Białe k a r ł y ...
S ł o n im s k i P. W r a ż e n ia z IV -go M ię d z y n a - r o d o w e g o K on gres u C y to lo g ji D o ś w i a d cza ln ej w K o p e n h a d z e ...
S ta n g e n b e r g M . O b io lo g ic z n e j a n a lizie wody S ta n g e n b e r g M . W apń w jezio ra ch * • • • S ie c k i K . K olon je s k o c z o g o n e k w Parku w
P o z n a n i u ...
S z a fe r o w a J . H is to rja h e r b a t y ...
T a r w id K . O i lo ś c i o w e m w y s t ę p o w a n i u z w i e rząt ...
W e rte n s te in L i O n e utronach
K R O N I K A N A U K O W A . a) N a u k i b io lo g ic z n e . W p ły w prom ien i R o e n tg e n a na w zros t bak-
teryi • • ; • ; ...
Chlo rofi l a w itam ina C ...
C zynn ik w z r o s t o w y w m o c z u ...
G ran ic e s e z o n o w e s k ła d a n ia jaj u żab • • • W pływ jadu kobry na próg bólu u c zło w iek a i u św in k i m o r s k i e j ...
Z biolog ji s i e i ...
Krab w e ł n i s t o r ę k i (Erio cheir s in e n s is Milne- E d w a rd s ) w E u r o p i e ...
K ry s ta lic zn a drob in a b ia łk a c zyn nikiem c h o r o b o tw ó r cz y m ...
Kryształy w a m e b i e ...
C z y p a m ię ć c za s u u p s z c z ó ł ma z n a c ze n ie b i o l o g ic z n e ? • • ...
T ra n sp la n ta cja m ó z g u ...
C z y i s t n i e j e o ś r o d e k organizacyjn y w jajach o m o za ik o w y m ty p ie b rózd k ow an ia? • • Badania nad tk a n k ą n e r w o w ą w h o d o w li .,in vitro" • • • ... • • • W ie lo c u k r y b ak teryjne • ...
N o w e b a d a n ia nad w y m o c zk a m i z żołądka p r z e ż u w a c z y ...
Zjawiska m i k r o b io ty cz n e w g le b a c h Sahary
J a r o w i z a c j a ...
N o w y o b jek t do badań d o ś w ia d c za ln y c h nad r o zw o je m z a r o d k ó w ...
W y s o k o ś ć t e r m o t a k t y c z n e g o optimum jako c ec h a r a s o w a i g a tu n k o w a g r y zo n i • • O p rzelo ta ch p t a k ó w ...
N o w e m e to d y ba d ania dz iała lności organu ko p u la cy jn eg o pa jąk ów • ...
N otatk i z o o g e o g r a f i c z n e ...
Linki larw p a s o rz y tn ic zy c h n i c i e n i ...
Z a s t o s o w a n ie s z t u c z n e j p r o m ien io tw ó rc zo ś ci do badania przem ian materji żywej • • Błony jako m o d e le o b je k tó w fizjologicznych Horm on y o w a d ó w ...
W s p ra w ie koordynacji ruc ho wej płazów • • G a lw an otrop izm p l e m n i k ó w ...
N o w e dane o ob y c z a ja ch m odliszki • • • • N a j d o s k o n a ls z e s p o łe c z e ń s t w o z w i e r z ę c e • • Z a s t o s o w a n ie o lig o d y n a m ic z n e g o działania
sr ebr a do sp orząd zan ia s z c z e p i o n e k • • B a k terje w w o d z ie o c e a n u ...
Narzą d y z m y sło w e C h e l i c e r a t a ...
W p ły w wiatru na d r z ew a • • ...
Ryby jako a e u r o n a c i ...
N o w a z a g a d k a z b iolog ji m o r z a ...
B ioch em ja o p a l e n i z n y ...
O g r a n icy w zro s tu h o d o w li p o za organizm em Za leżność ubarwienia p tak ów o d pokarmu • Z a le ż n o ś ć in te n s y w n o ś ci odd ych ania o r g a n iz
mów od sto p n ia uwod nienia ich pr oto- p l a z m y ... ...
Bakterje w p ły w a ją ce na w i e l k o ś ć am eb • • W p ływ c ię żk iej w od y na b r ó z d k o w a n ie • • Badania zim o w is k komar a m al aryczn ego • O n iek tó ry ch przycz yna ch hamujących n a d
m ier n e r o zr a s ta n ie s i ę jednorodn ych po- pulacyj z w i e r z ę c y c h ...
C h em iczn a transmisja p o d n ie t w uk ładzie a u t o n o m i c z n y m ...
Z a g a d n ien ie p o b u d liw o ś ci a . . • • • • • 25 W pływ śr ó d m ó z g o w ia na n iż s z e ośrod k i i na 25 . ne rw y o b w o d o w e ...
25 Ż y w ie n ie i r a k ...
26 B io lo g ic z n e o d d z ia ły w a n ie fal u ltra a k u s ty cz- nych ... .... ' ’ • 26 W p ływ fal u ltr a a k u s ty cz n y c h na rośliny • • 26 W p ły w prom ieni R o e n t g e n a na p r o c e s r e g e
neracji ...
27 O b e c n o ś ć w p r z e w o d z i e pokarm ow ym d r o bn oustro jów t l en o w y c h rozk ładają cych 55 b ł o n n i k ...
55 Lo sy flory ba k ter yjnej p o d c z a s meta m orfozy o w a d ó w ... ...
56 Króliki w A u s t r a l j i ... . . . . • 56 M a so w e pojawy szk od n ik ów o w a d ó w • • • M eto d a ilo ś c io w y c h badań lotu o w a d ó w • • 57 M ech an iz m odd ych ania k o m ó r k o w e g o • • • B a k t e r io b ó jcz e i a n t y t o k s y c z n e działanie w i - 57 tarniny ...
58 Funkcja is t o t y ko rowej na d nercza - • • • • W y z w a la n ie s i ę acety lch o li n y przy za k o ń cze- 59 nia ch ne rw ów ruchow ych • • • • > • • 8 6 A c ety lc h o lin a w kulturach w y m o c zk ó w • •
S P I S R Z E C Z Y R O C Z N I K A 1936.
str.
230 44 72
201 99 145
167 67 3 11 131 39 35 207
163 79 195 227 139 234 105
str.
86
87 88 89 89 89 90 114 115 117 118 118 119 119 12;
121 121 153 153 153 154 155 155
155 156 156 156
157 177 179 180 181 182 183 184
185 185 186 187 187 212 213 2 4
214
215
W S Z E C H Ś W I A T Nr. 8
O d d z i a ł y w a n i e w y b io r c z e na w c z e s n e fazy r o z w o j o w e ...
P r z e ż y w a n ie jaj A s c a r i s po w ir o w a n iu • • • K o a g u la cja białka jako wynik zap łod n ie n ia W z a jem n e o d d z i a ł y w a n ie r ó żn y ch n arządów
w o r g a n i z m i e ...
T ran sp lan tacja n o g i s z c z u r a . . . . Kijanki Rana t e m p o r a r i a o t r z y m y w a n e w z i
mie d r o g ą e k s p e r y m e n t a l n ą ...
W pływ m a s o w e j h o d o w li na p o j e d y n c z e g o o s o b n i k a ...
Rola p a m ię c i w życiu ś l e p e g o k ota ■ • • • U c z u l e n ie n a r z ą d ó w po ich d e n e r w a cji . T r a n s m is ja c h e m ic z n a z n erw u na m ięs ie ń
p r ą ż k o w a n y ...
S y n t e z a i n a g r o m a d z a n ie r e z e r w witam iny C w u s t r o j u ...
C h e m o s y n t e z a w i c i o w c ó w ...
T ran sfu zja krwi k o n s e r w o w a n e j ...
U p r o s z c z o n a m e t o d a ro zp o zn a n ia c ią ż y . . W p ł y w p r o m ie n i m it o g e n e t y c z n y c h na p r z e
p u s z c z a l n o ś ć b ł o n y ... ...
Tka nka b o tr y o id a ln a p ija w e k ...
b) N a u k i n ie o r g a n ic z n e . P r o t o n u j e m n y ... ....
N o w a e le k t r o n o w a lam pa w z m a cn ia ją c a Zwo- r y k i n a ...
G ra w it a c y jn y ś r o d e k W ielk ie j Galak tyki • • O s o b l i w o ś ć w id m a g w i a z d y R. S. O p h iu ch i N a j w ię k s z a p r ę d k o ś ć rad jaln a m g ła w icy • • B i o c h e m i c z n a m e t o d a w y k r y w a n ia n ie k tó r y ch z w i ą z k ó w o r g a n i c z n y c h ...
S y n t e t y c z n y s z m a r a g d • ...
S t a n s z k l i s t y ...
N o w a r od zin a p r o m i e n i o t w ó r c z a ...
T e l e s k o p e l e k t r o n o w y ... ....
Ro la p o d ł o ż a w k a t a l i z i e ...
B u d o w a a ł u n ó w ...
A b s o r p c j a m i ę d z y g w i a z d o w a . . . . R a d j o a k t y w n o ś ć o s a d ó w m o r s k ic h i je zio r
nych ...
N o w e z a s t o s o w a n i e fluorkn l i t u ...
C i e k a w y p rz y k ła d zm ia n w k lim a cie w y w o ła n y c h p r z e z c z ł o w i e k a ...
C i ę ż k a w o d a ...
N o w e od k rycia s k a m ie n i a ł o ś c i w łupkach- k r y s t a lic z n y c h ' ...
[ e zio ra m e r o m i k t y c z n e ...
N o w e źród ło e l e k t r o n ó w d o d a tn ich • • • • O p a d y w E u r o p i e ...
N o w a m e t o d a m ier ze n ia en erg ji p r o m i e n io w a n ia ... ...
C a ł k o w i t e z a ć m i e n ie sło ń ca 19 c z e rw ca 1936 ...
O d l e g ł o ś ć g w i a z d y N o w ej w H er k u le s ie • • A lim in j o w a n ie r e f le k t o r ó w w ob s er w a to r ju m
na Mount W i l s o n ...
Z e w n ę t rz n a p o w ło k a m g ła w ic y planetarnej w L u t n i ...
I n d e k s y b arw y p l a n e t e k ...
P o m ia r y b a t y m e t r y c z n e A t l a n t y k u ...
W e łn a z m l e k a ...
P r o m i e n i o t w ó r c z o ś ć w z b u d z o n a p r z e z b o m b a rd o w a n ie d e u t e r o n a m i ...
K o m e t y w 1936 r . ...
P r z y k ł a d z a s t o s o w a n i a m e t o d y bi ochronolo- g i c z n e j w p r e h i s t o r j i ...
N o w a L a c e r t a e 1936 . ...
C h m u r y „ s t o j ą c e ” ... • • W ł a s n o ś c i p o w ie r z c h n i m e ta li p o le ro w a n y c h P r z e b i e g o p a d ó w za o k r e s 4188 lat . . . O p r z e b ie g u w i o s e n n e j cy rk ulacji w j e z io r a c h
str.
O C H R O N A P R Z Y R O D Y .
O ch ron a p a m ią te k w o j e n n y c h ... 28 S e k c ja O ch ron y Gór przy O d d z i a le W a r s z a w
skim P. T. T . ... 28 W s p ra w ie P a ń s t w o w e j Rady O ch ro n y P r z y
ro d y • • ... 60 P rz y ro d a G ór Ś w ię t o k r z y s k i c h na W y s ta w ie
Ś w ię t o k r z y s k i e j w W a r s z a w i e ... 94 Klub W y s o k o g ó r s k i w ob r o n ie przyrod y
T a t r ... 122 R e z e r w a t y w la s a c h sz k o ln y c h w R o g o w ie • 122
O ch ron a p r z y r o d y ... .... • 158 O rysiu s ł ó w kilka • • ... 188 T atrzań ski Park N a r o d o w y ... 220 O ch ro n a p rzy ro d y na IX K o n g r es ie Zw. L e ś
nych Za kład ów B a d a w c z y c h . . . . 252 Z w ią z e k zie m g ó r s k i c h ... 152 P o s t ę p y organiza cji Parku N a r o d o w eg o
w T a t r a c h ... 253
K R Y T Y K A
C y g o w a T. i K a r m a z y ń s k a - P r z e w a ls k a H . N a s z e rośliny w i o s e n n e ... 189 G a w ę c k i B . Zdob yw aj p r z y r o d ę ... 250 H ir s c h le r J . O be r e in e R e ih e von auf ihre
f u s o m a le Natu r v e r d a c h t ig e r Zell ein ri ch - tun gen
Ob er d ie B e zie h u n g d e s F u s o m p ro b le m s zur V e r e r b u n g s l e h r e ... 29 K r u m b ie g e l /. W ie fiittere ich g e f a n g e n e
T i e r e ? Eine Z u s a m m en ste ll u n g d er Na- h ru n g sm ittel fiir s a m tlich e T ier g ru p p en 92 K u n tz e R . M it te il u n g e n iiber die S y s t e m a t ik
und g e o g r a p h i s c h e Verb reitu n g e in ig e r S a u g e t i e r a r t e n der p o l n is c h e n Fauna • 123 L o th E . C z ł o w i e k ... ... . 250 Ł a s z k ie w ic z A . M i n e r a l o g j a ... 250 M i k u l s k i J . S i . j ę t k i (E p h em ero p tera ). • • • 189 P a w ło w s k i L . Pijawki ( H i r u d i n e a ) ... 123 S a v o r y T . H . T h e A r a c h n i d a ... 220 S o k o ło w s k i M . S z a t a ro śl in na T a t r . p olsk ich 91 S t a t i s t i c a l r e s e a r c h m e m o i r s .
D e p a r t e m e n t o f S t a t i s t i c s U n iv e r s i t y of L ond on, U n iv e r s it y C o l l e g e ... 220 S t e n z E . Z i e m i a ... 157 S w ię to s ła w s k i W. E b u l j o m e t r j a ... 60 S z a fe r W . Las i S t e p na z a ch o d n ie m P o d o lu 30
T o w n s e n d C. H . T h e distrib u tion of certain w h a le s as sh o w n by l o g b o o k reco rd s of A m e r i c a n w h a l e ś h i p s ... 61 T u r k ie w ic z E. Ś w ia t che mji ... 93 W a d d in g s o n C. H . H o w A n im a ls D e v e l o p • 92 Z a w id z k i J . C h em ja n ieo rg a n ic zn a . . . . 250 Ż a b iń s k i A . Jak b i a ł o w i e s k i e ry sice z o s t a ły
W a r s z a w i a n k a m i ... 62 D R O B N E W I A D O M O Ś C I
Prof. C h a rles R i c h e t ... 30 L o s y a p aratów D -ra K a p i t z y ... 31 W ym iary fal m o r s k i c h ... 31 S z tu c z n a baw ełna i w e łn a z m lek a . . . . 31 Rośli na zaw ier a ją ca k w a s p r u s k i ... 31 Z łoto w k u k u r y d z y ... 31 W s p ra w ie j a r o w i z a c j i ... 31 N i e b e z p i e c z n y odruch k i e r o w c y a u to m o b i
l o w e g o ... 31 N a rzą d y d o k re w n e w ielo ryba b łę k itn e g o • • 32 Ś m ie rć I. P . P a w ł o w a ... 62 K r ó t k o w z r o c z n o ś ć a i n t e l i g e n c j a ... 63 D ł u g o ś ć życia p a j ą k ó w ... 63 s tr .
215 217 217 218 218 218 219 219 242 242
245 246 247 247 248
21 22 23 24 24 24 24 25 49 50 51 51 51 52 53 53 55 55 84 114 114 151 151 152 152 152 152 153 184 176 211 211 239 246 240 241 247
Nr. 6 W S Z E C H Ś W I A T
str.
S a m o b ó j s t w o w i e l o r y b ó w ... 63
Wojna abisy ń sk a a impo rt lw ó w do E ur op y 63 N o w e z a s t o s o w a n i e w ita m in y C • . . . 63
P raca m r o z u ... 63
Ś w ia t o w y rek ord w s trzym ania o d d ec h u • • 64 B rzytw a ze sz k ła • • • • ... 65
Zmiana barwy r y b ... . . . . 64
Ile tosi p o s ia d a E u r o p a ... 64
N o w e o z n a c z e n i e c ię ża r ó w a t o m o w y c h . . 64
Z a w a r to ść fluoru w k o ś cia c h i z ęb a ch . 64 M etal F r e n c h a ... 64
Jan G r o c h m a l i c k i ... 95
G ra n ic a s z y b k o ś c i l o t u ... 95
N o w y s p o s ó b w a lk i z k om aram i . . . . 96
C e b u la i c z o s n e k w g a s t r o n o m j i ... 96
Z a p ło d n ien ie jaja królika in vitro . . . . 96
G łu si rozmaw iają p r z ez t e le f o n . 96 N o w y ho rmon z t r z u s t k i ... 96
T e m p e ra tu ra kry ty czn a cię żk iej w od y . . 96
A n a li z a s p ek tra ln a w m e d y c y n ie . . . . 96
W ia d o m o ś c i w kilku w i e r s z a c h ... 96
W itam in a D a t r i c h i n o z a ... 96
W r a żliw o ść t e rm icz n a skóry lu d zk ie j . . . 124
K o rozja glinu ... 124
L isty T o m a sz a H u x l e y a ... 124
J u b ile u s z braci Lum iere w L on dyn ie . . . 124
D l a c z e g o lu d zie źle sły s z ą c y mają usta o t w a r t e ? ... 124
N o w e mydło . . . 124
N i s z c z e n i e c h w a s t ó w k w a se m sia rk o w y m . 125 O c z y s z c z a n i e p o w ie tr za w d r o d z e e le k t r y cz n e j 125 P o ś m ie rc i P a w ł o w a ... 126
U l t r a m i k r o m e t r ... 125
N a s t ę p c a s ta tk u „ D a n a ” ... 159
Na jm n ie jsz y a p arat k in em a to g r a fic zn y . . 159
N o w y in s t y t u t do badań b e h a v io r y s t y c z n y c h 159 S z t u c z n a gą b k a ... 160
N o w a od m iana i n s u l i n y ... 160
N o w a s u b s ta n c ja e s tro g e n ic zn a z jajników 160 R z a d k ie m e ta l e w m e t e o r y t a c h ... 160
N o w e z a s t o s o w a n i e n e u t r o n ó w ... 160
Filtry m o l e k u l a r n e ... 160
Ż y c ie utajone g l o n ó w ... 160
W o d o s p a d N i a g a r y jako pu łapka na p tak i • 160 P a t e n t o w a n a l i l j a ... 160
K o n s ta n ty P r ó s z y ń s k i ... 190
L ic z b a ludzi za b ity ch p r z ez t r z ę s i e n ia ziem i 190 S t u l e c i e w iz y ty Darwina na w y s p a c h G a la p a g o s ... 190
P rz em ia n a płci r y b y ... 190
C z y ist nieją ż y w e ba k ter je w m e te o r y t a c h • 190 Bor jako n a w ó z ... 190
Z alu d n ien ie kuli z i e m s k i e j ... 191
D z i k i e k o ty w A u s t r a l j i ... 191
C h r z ą s z c z e o d p o r n e na k w a s pruski . . . . 191
S u r o w ic a p r z e c iw k o jad ow i sk orp jon a • • • 191 K o re k c ja a k u sty c zn a s a l ... 191
W y s y c h a n ie płyt f o t o g r a f i c z n y c h ... 191
D z ia ła n ie po la m a g n e t y c z n e g o na o r g a n izm y 191 M ec han iz m dzia ła n ia a d r e n a l i n y ... 191
P r a c a p s z c z ó ł ... , . . . . 221
D e t e r m i n a c j a płci u k u r ... 2?1 N o w y a m a g n e ty cz n y st a t e k b a d a w c zy . . 221
N o w e z a s t o s o w a n i e ż y w ic s y n t e t y c z n y c h . 221 L o s y jeziora G e n e w s k i e g o ... 222
s tr O życiu u t a j o n e m ... 222
W oda do p ic ia z w o d y m o r sk ie j . . . . 222
W s p ra w ie n iep ło d n o ści k o b ie t . . . . 222
S ztu czn a infekcja k om arów zarazkami ma- l a r j i ... 222
O ry g in a ln e o b y cza je p ł a z ó w ... 222
P o m ia ry s ta r o ś c i f i z j o l o g i c z n e j ... 222
R o z r o d c z o ś ć w e F r a n c j i ... 222
N o w y hormon z t r z u s t k i ... 223
D w u p o s t a c i o w o ś ć p łc io w a jaj ow a d ó w b ł o n k os k rzyd ły ch ... 223
O fotogra fji l o t n i c z e j ... 223
H en ri Le C h a t e l i e r ... 253
H orm on c iś n ien ia k r w i ... 253
A d re n a lin a w jad zie r o p u c h ... 253
N o w a m o r f i n a ... 253
C zy gawron je st ptak iem p o ż y t e c z n y m ? . . 254
Jad w ę ż y jako ś r o d e k p r z ec iw ka tarow i . . 354
Ś w ia tow a produkcja g l i n u ... 254
N a w o ż e n i e s t a w ó w r y b n y c h ... 254
Rola w rażeń k in e s t e t y c z n y c h w d o ś w i a d c z ę - 254 niach z l a b i r y n t e m ... 254
N ie zw y k łe z a s t o s o w a n ie s a m o lo tó w . . . 254
E lek tryzacja b a k t e r y j ... 254
E le k t r o f o z a w k o m ó r k a c h ... 254
M I S C E L L A N E A Ju b ile u s z 5 0 - l e c ia d z ia ła ln o ś c i nau kow ej prof. K. B o h d a n o w i c z a ... 32
XIII M iędzynarodow y K o n g res Z o o lo g ic z n y 64 D o ilu stracji na str. 4 8 ... 64
M ię d zyn arod ow y Zjazd Fotolu m in es cencji w W a r s z a w i e ... 125
B io lo g iczn a stacja w S i n a i a ... 126
D o ilu stracji na str. 1 1 3 ... 128
K onk urs f o t o g r a f i c z n y ... 128
X V Zjazd Lekarzy i Przyrod n ik ów w e L w o w i e ... 192
S ą d k o n k u rs o w y Fundacji Styp en djalne j ,,Ra- d o c h a ” ... 192
VIII Zjazd F iz y k ó w P o l s k i c h ... 223
D w ie k o n feren cje w O x f o r d z i e ... 255
U d z i a ł P o ls k i w IX K o n g r es ie Zw. L eśn y ch Z akład ów B a d a w c z y c h ... 255
S p r o s t o w a n i e ... 256
II Konkurs Fund acji St yp en dja lnej im. S. A . „R ad och a” ... 256
C A Ł O S T R O N I C O W E IL U S T R A C J E T Y T U Ł O W E M ech t o r fo w ie c . . • ... 1
Żeru jące m e w y . 20 K u k u ł k a ... 33
Głaz n arzutow y koło G o łu ch o w a . . . . 48
P a s i k o n ik gra ją cy ... 65
V e r b a s c u m th a p s ifo rm e nad S e r e t e m . . . 85
G ą s ien ic a m otyla D e i le p h il a eu p h orb iae . 97 C i e s z y n i t w B o g u s z o w i c a c h ... 113
P h y l lo c a c t u s p h y lla n t h o id e s . . . . . . 129
Kryształy s o li k a m i e n n e j ... 161
P h y llo c a c tu s s p ... 194
B o c i a n ... 225
D ru k a rn ia „K ra jo w a ” W iln o .
Wi ECHfWlAT
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T -W A P R Z Y R O D N IK Ó W IM. K O P E R N I K A Nr. 1 (1729)_____________________________________________ L u ty 1936
T reść z e s z y ta : A n i e l a K o z ł o w s k a Zadania i O rg a n iz a cja „W iru” .
Z y g m u n t K o ź m i ń s k i O g o s p o d a r c e tl en o w e j jezior. Kronik a nauko wa. Krytyka. Ochron a przyrody. D rob n e wiadom ości .
A N I E L A K O Z Ł O W S K A
ZADANIA I ORGANIZACJA „WIRU”
(Instytutu badania roślin uprawnych w Z. R. S. S.) Instytut badania roślin uprawnych, tak
zwany w skrócie Wir (W. I. R. — wsieso- juznyj institut rastienjewodstwa) powstał z małego instytutu badawczego botaniki stosowanej, założonego 40 lat temu przy dawnem Ministerstwie Rolnictwa. Rozwój i znaczenie tej instytucji, liczącej dzisiaj ponad 2 . 0 0 0 pracowników, rozpoczyna się jednak dopiero od 1920 roku, gdy dyrekto
rem zostaje utalentowany i pełen inicjaty
wy I. W a w i ł o w.
W miarę coraz to bardziej wyłącznego przejmowania przez państwo całej polityki rolnej, istnienie instytucyj badawczych, da
jących czynnikom rządzącym podstawę do opracowywanie projektów, stało się palącą potrzebą. Coroczne opracowywanie planu rolnego, wnikającego z centrali do najmniej
szej komórki pojedynczego kołchozu, trak towanego wyłącznie jako warsztat wyko
nawczy, pozbawiony własnej inicjatywy, stawia władze przed koniecznością szuka
nia podstaw teoretycznych do zrealizowania swych zamierzeń. W takich warunkach na
uka jest państwu potrzebna w stopniu wyż
szym, niż w krajach o strukturze życia go
spodarczego, opierającego się w dużym stopniu na inicjatywie jednostek, względnie
organizacyj społecznych. Przy systemie wy
ciągania z ziemi około plonów na rzecz państwa, odsetek dochodów państwowych przeznaczonych w Rosji na naukę, w sto
sunku do sum pochłanianych naprzykład przez inwestycje przemysłowe lub wojsko, jest mały i dla budżetu ogólnego bez zna
czenia, w stosunku jednak do możliwości w tym zakresie państw innych bardzo duży.
Dzisiejsza „świetna konjunktura” nauki w Rosji, spełniającej zadania państwowe, uzależniona jest całkowicie od aktualnych potrzeb życia, prawom też jego w wyższym niż gdzieindziej stopniu podlega.
W śród wielu nowo powstałych w Rosji stacyj doświadczalnych i specjalnym, prak
tycznym celom służących zakładów na plan pierwszy wysuwa się niewątpliwie Wir, instytucja mająca wybitnie naukowy cha
rakter, obejmująca bardzo szeroki zakres działania.
Zasadnicza podstawa prac badawczych Wiru oparta jest na powszechnie znanych naukowych koncepcjach W a w i ł o w a. Za
gadnienia te i kierunki dadzą się zupełnie ogólnie streścić w następujących punktach:
1. Zapoznanie się z roślinami uprawnemi przez zebranie o ile możności z całego
4 W S Z E C H Ś W I A T Nr. 1 świata wszystkich gatunków, odmian i form,
zarówno hodowanych jak i najbliżej z nie
mi spokrewnionych dzikich. Analizowanie ich zmienności w zależności od rozmiesz
czenia geograficznego. W ykreślanie ich za
sięgów w związku z naturalnemi warunka
mi klimatycznemi. Ustalanie na ziemi p e w nych rejonów, odznaczających się szcze
gólnie wielkiem nagromadzeniem blisko sie
bie stojących gatunków i odmian, gdzie według wszelkiego praw dopodobieństwa znajduje się centrum pochodzenia danego gatunku.
2. Badanie światowych kolekcyj w ży
wych kulturach pod względem ich właści
wości fizjologicznych, wymagań ekologicz
nych, różnic w budow ie anatumicznej etc.
3. Badanie zachowania się odmian i ras w rozmaitych szerokościach geograficznych, w różnych klimatach i na różnych typach gleb. Dochodzenie tą drogą do gatunków selekcyjnych, nadających się dla poszcze
gólnych rejonów geograficznych.
4. Uzyskanie nowych form zapomocą krzyżówek bliskich systematycznie, a dale
kich pod względem rozmieszczenia g eogra
ficznego odmian.
5. Otrzymywanie nowych cennych mater- jałów hodowlanych, odpornych na zarazy, przymrozki, susze etc. drogą międzygatun- kowych krzyżówek.
6. Zmienianie cech fizjologicznych i cy
tologicznych roślin na drodze eksperymen
talnej.
Poza tem zadaniem Wiru jest również prowadzenie bezpośrednich selekcyj do c e lów hodowlanych, badanie wartości te c h nicznej roślin, ich składu chemicznego i t.p.
W ten sposób ogólnie zakreślone zadania zostają realizowane w W irze na wielką skalę w szeregu niezależnych oddziałów, kierowanych przez starszych specjalistów i obsługiwanych przez olbrzymi sztab młod
szych pracowników.
Zasadnicze oddziały są następujące:
1. O dd ział roślin polowych, w którego skład wchodzą poddziały: a) zbożowy, b) roślin motylkowych, c) roślin tłu- szczodajnych i włóknistych, d) traw
łąkowych i roślin pastewnych, e) chwa
stów, f) dyniowatych, g) ziemniaka.
2. Oddział ogrodniczy i sadowniczy roz
pada się na poddziały: a) drzewa owo
cowe, b) krzewy użytkowe: maliny, agrest, porzeczki etc., c) uprawa ro
ślin subtropikowych: herbata, poma
rańcza, drzewa kauczukowe etc., d) winna latorośl, e) warzywa, f) rośliny lekarskie.
3. Oddział genetyki.
4. Oddział praktycznej selekcji.
5. Oddział aklimatyzacji drzew.
6. O ddział fizjologji stosowanej.
7. O ddział cytologji i anatomji.
8. Laboratorjum biochemji.
9. Zielnik.
10. Bibljoteka.
11. Wydawnictwa.
Każdy z tych oddziałów i poddziałów rozpada się ponadto na szereg sekcyj, roz
rzuconych w doświadczalnych stacjach b a dawczych, rozmieszczonych na całym obsza
rze Z.R.S.S. od Kaukazu po Murmańsk, od Ukrainy do Władywostoku.
Centrala Wiru mieści się w Leningradzie.
W dwóch dużych gmachach znajdują się w Leningradzie biura wszystkich oddziałów i sekcyj Wiru, zielnik ogólny, zbiory nasion, biblioteka i wydawnictwa.
Z ielnik zawiera bardzo bo gatą kolekcję wszystkich roślin uprawnych i spokrewnio
nych z niemi gatunków dzikich, przywie
zionych przez pracowników Wiru z wypraw urządzanych do wszystkich ciekawszych zakątków świata. Częściowo w skład tych zbiorów wchodzą okazy pozyskane w d ro dze wymiany, bądź też wyhodowane na stacjach doświadczalnych ze sprowadzonych nasion. Ze względu na wielkie materjały, jakiemi Wir rozporządza, dochodzące dla poszczególnych gatunków niekiedy do ty
sięcy okazów, pochodzących z różnych sta nowisk, zielnik ten przedstawia dużą war
tość naukową, dającą podstawy do szero
kich studjów systematycznych.
Odpowiednikiem zielnika jest zbiór n a sion. Co roku odnawiany materjałami, do- starczanemi ze stacyj doświadczalnych, jest
Nr. 1 _________________ W S Z E C H Ś W I A T 5 on dokumentem żywym całej badanej zmien
ności roślin uprawnych.
W ydaw nictw a. Wielka liczba pracowni
ków oraz szeroki, wszechstronny zakres badań i duża łatwość wydawnicza sprawia, że roczna produkcja naukowa Wiru jest ilościowo bardzo znaczna. Zaznaczyć jed
nak należy, że w znacznej części wydawni
ctwa te mają charakter raczej popularno
naukowy. Nowe i oryginalne zdobycze wie
dzy podawane są bowiem o ile możności w formie o tyle przystępnej, że korzystać
Wszystkie zasadnicze prace badawcze o charakterze eksperymentalnym i hodo
wlanym prowadzone są poza Leningradem na stacjach doświadczalnych. Praca jest przytem zorganizowana w ten sposób, kże poszczególne oddziały i sekcje jak np.
sekcja żyta, ziemniaków, drzew owocowych etc. mające swoje biura centralne w Lenin
gradzie, prowadzą swoje badania, w miarę jak tego zachodzi potrzeba, na placówkach rozrzuconych we wszystkich lub wielu stacjach w terenie. Stacyj tych, stanowią-
Sta cja b a d a w cza „W iru ” o k o lica c h Majkopu aa półn ocn ym K auk azie, p o ś w ięc o n a w p ierw szy m r zę d z ie badaniu d r z ew ow o c o w y c h .
z nich mogą poza specjalistami szerokie rzesze ogrodników i rolników. Temu nie
wątpliwie przypisać należy dużą objętość tych prac i bardzo duże ich nakłady. Roz
chodzące się szeroko zagranicę ściśle nau
kowe perjodyczne wydawnictwo „Trudy prikładnoj botaniki, genetyki i selekcji”, dostarcza na wymianę bibliotece niemal kompletu wydawnictw zagranicznych. Bib- ljoteka Wiru, pomieszczona w Leningradzie przy ulicy Gercena 44, / posiada nietylko wyczerpującą literaturę z zakresu uprawy roślin, ale i prace naukowe o charakterze czysto botanicznym.
cych dobrze wyposażone odrębne ośrodki pracy naukowej, jest w Z.R . S. S. czterna
ście. Są niemi: 1) Dietskoje sieło i 2) Kras- nyj Pachar, obie koło Leningradu, 3) Chy- biny koło Murmańska na 67° szerokościt geograficznej, 4) Północno-dźwiński od dział w obszarze laso stepu, 5) okolice Moskwy na terenie północnego czarnozie- miu, 6) stepowa stacja koło Woroneża, 7) Ukraińska stacja na czarnoziemiu, 8) O trad a Kubańska nad Donem w rejonie stepowym, 9) okolice Majkopu na północ
nym Kaukazie w obszarze lasów dzikich drzew owocowych, 10) Azerbejdżan w Za
6 W S Z E C H Ś W I A T kaukazie w obszarze suchych subtropików,
1 1) Suchum nad Morzem Czarnem w rejo
nie Kolchidy, 12) Turkmenja, 13) okolice Taszkientu w Azji centralnej, wreszcie 14) W ładywostok na Dalekim Wschodzie.
Poza tem istnieją stacje mniejsze i ponad
1 0 0 punktów oparcia przydzielonych do
„sowchozów” doświadczalnych, produkują
cych ziarno selekcyjne na zasiew.
Jak to zaznaczono wyżej, zasadniczą podstawą prac Wiru jest naczelna idea W a w i l o w a : poznanie mnogości i różno
rodności form i odmian roślin uprawnych całego świata, badanie ich w najrozmait
szych warunkach klimatycznych, wyszuki
wanie w ten sposób najodpowiedniejszych do hodowli form.
W yprawy urządzane do najciekawszych okolic świata wzbogacają materjał żywy, gromadzony na stacjach. Na małych zagon-' kach wysiewane są corocznie na południu i północy, na Ukrainie i na Dalekim W scho
dzie, wśród stepów i za biegunowem ko
łem pochodzące z całego świata nasiona żyta, pszenicy, lnu, konopi, traw pastew
nych i t. d. Zagony zakładane są często daleko od stacji doświadczalnej w warun
kach o ile możności jak najbardziej natu
ralnych, Często wśród dzikiej pierwotnej przyrody. In vivo stwierdzane są corocznie w rozmaitych szerokościach geograficznych zjawiska, dla selekcji niezmiernie doniosłe.
Tak samo jak u roślin dzikich, zauważano i u hodowanych, w obrębie znanych od mian, ustalone dziedzicznie różniące się bardzo od siebie rasy geograficzne, tak zwane ekotypy.
Każdy gatunek badanej rośliny uprawnej rozpada się w ten sposób już nie na dzie
siątki, ale nieraz na setki drobnych gatu n
ków, których o d ręb n e właściwości poddaje się analizie. Z najodleglejszych zakątków świata pochodzące ekotypy, wysiewane tuż obok siebie, ukazują w sposób niezwykle wyraźny tak znaczne różnice, że nieraz trudno wprost pojąć, że mamy tu do czy
nienia z jednym i tym samym gatunkiem.
D w a zagony lnu w O tradzie Kubańskiej, w obszarze stepowym, pozwalają jednym rzutem oka objąć lny świata od maleńkich
karłowatych ras południowych, do wspa
niałych wysokich mieszkańców północy.
Jedna z najpospolitszych traw łąkowych, kupkówka, D actylis glom erata, w obrębie jednej odmiany rozpada się na niezwykle wielką liczbę ekotypów, różniących się mię
dzy sobą zasadniczo ilością wyprodukowa
nej masy. Na stacji doświadczalnej pod Moskwą można w ciągu kilku minut zoba
czyć drobne gatunki tej trawy, różniące się od siebie dziedzicznemi cechami, ustalone- mi już to na kresach Sybirskich, już to na górskich łąkach Kaukazu, już to na stepach Turkiestanu.
Cechą zasadniczą ekotypów jest utrzy
mywanie się ich w typie w zmienionych na
wet warunkach. Na wielką skalę prowa
dzone doświadczalnictwo W a w i ł o w a zwróciło jednak uwagę na inne jeszcze cie
kawe zjawisko związane z ekotypami. O to niektóre z wyróżnićowanych geograficznych ras, przeniesione w niewłaściwe sobie wa
runki, przy zachowaniu odrębności, zmieniają swe cechy hodowlane. Odmiana naprzykład południowa konopi zmienia pokrój w środ
kowej i północnej Rosji; nie wytwarzając nasion, daje w surowym klimacie większą masę niż na południu.
Systematyczna obserwacja roślin, pocho
dzących ze światowych kolekcyj nasion, a wysiewanych razem w szeregu stacyj, daje kolosalny materjał naukowy, ważny zarówno dla praktycznej selekcji jak i dla teoretycznych dociekań. Z tego to war
sztatu powstały kapitalne koncepcje W a- w i ł o w a: genezy powstawania nowych form w przyrodzie, centrów powstawania gatunków, pewnych stałych cech, związa
nych nie z gatunkami, lecz z rejonami ge- ograficznemi i t. d. Olbrzymi materjał obserwacyjny był potrzebny na to, aby stwierdzić naprzykład, że wszystkie lny obszaru śródziemnomorskiego posiadają za
wsze w stosunku do swoich bliskich form północnych niski wzrost i wielkie kwiaty, że wszystkie gatunki jęczmionów z Abi- synji mają inaczej wykształconą skórkę ziarn, niż jęczmiona wschodnio-azjatyckie i t. d.
Prace o charakterze systematycznym i opi
Nr . 1 W S Z E C H Ś W I A T 7 sowym nie wyczerpują jednak zakresu prac
Wiru, są one tylko naturalną, najważniejszą do dalszych badań podstawą. Wielkie moż
liwości, stworzone przez bogaty, zgroma
dzony z wypraw materjał roślinny i staćje badawcze rozsiane na obszarze Ve świata, dają szerokie pole do prac doświadczalnych, fizjologicznych i genetycznych.
łożone w ogrodach obejmują zakłady i pra
cownie, obok nich znajdują się pólka i szklarnie doświadczalne. W lecie z a tru d nionych jest tutaj około 500 pracowników.
Podstawowem założeniem tych prac jest ta sama linja przewodnia, która nadaje kie
runek pracom systematycznym i opisowym:
zbadanie o ile możności wszystkich ekoty-
D z i k a gru sza k au k azk a w Szun tuk u ko io Majkopu, użyta do krzy żó w ek .
O d dzia ł stosow anej fizjo lo g ji roślin W i
ru obejmuje kilka zasadniczych kierunków.
Najważniejsze z nich są: fotoperjodyzm, jarowizacja, odporność roślin na mróz i su
szę, budowa anatomiczna w związku z funk
cjami fizjologićznemi roślin i inne.
Większość tych prac skupiona jest w Diet- skim siole, dawnej rezydencji cesarskiej, położonej wpobliżu Leningradu. Wille po
pów w obrębie gatunków, pod względem ich cech fizjologicznych.
Jedną z ciekawszych zmieniających się właściwości roślin, badanych przez szkołę W a w i ł o w a, jest tak zwany fotoperjo
dyzm .
Doświadczenie a później praktyka oka
zały, że krótki bądź długi dzień podczas okresu wegetacyjnego rośliny jest niesły
8 W S Z E C H Ś W I A T chanie ważnym czynnikiem, wpływającym
nietylko na czas kwitnienia, ale i na ana- tomję i na cechy fizjologiczne rośliny. To też większość prac badawczych Wiru nad wszystkiemi niemal gatunkami roślin u p raw nych odbywa się dziś z sztucznem stoso
waniem różnej długości dnia. W tym celu zbudowane zostały domki w kształcie kla
tek, pokryte czarną papą, poruszane na kółkach; można je dowolnie przesuwać i w razie potrzeby zaciemniać kulturę ro ślin na zagonie. Regulując tylko ilość świa
tła można w sposób bardzo dokładny przy śpieszać bądź opóźniać czas zakwitania i owocowania rośliny. Najsilniej wpływ ten jest widoczny u roślin, pochodzących z oko
lic subtropikowych. Stosując krótki dzień udało się naprzykład wywołać u gatunków rodzaju C hrysanthem um o 3 miesiące wcze
śniejsze kwitnienie, przyśpieszyć dojrzewa
nie pomidorów, zwiększając ich plony etc.
Dowolne normowanie czasu kwitnienia umożliwiło krzyżowanie cennych dla h o dowli gatunków, kwitnących normalnie w różnym czasie. Tą drogą osiągnięto mię
dzy innemi mieszańce ziemniaków górskich z niżowemi, wiele nierównocześnie kwitną
cych odmian bawełny.
Drugiem zagadnieniem fizjologicznem fa- scynującem badaczy rosyjskich jest „jaro- wizacja” . Je st to spowodowanie w drodze eksperymentalnej przemiany w strukturze chemiczno-fizycznej kiełkujących ziarn, p o wodującej skrócenie okresu wegetacyjnego rośliny. Przemiana ta zachodzi, gdy ziarno bezpośrednio przed siewem trzymane jest oznaczoną liczbę dni w wilgoci, w tem pe
raturze od 0 do 5°. Zjarowizowana w ten sposób ozima pszenica zmienia się na jarą, dojrzewa b ardzo wcześnie, dając ponadto wyższe niż normalnie plony.
W praktycznem rolnictwie jarowizacja jest dziś już stosowana w Rosji dość sze
roko. Doświadczenia wykazały z reguły zwiększenie plonu o 1 centnar z hektara, w poszczególnych przypadkach plony były do 3 centnarów wyższe. Największe jednak znaczenie gospodarcze może mieć skrócenie okresu wegetacyjnego roślin uprawnych dla rejonów północnych. Już dzisiaj po kilku
zaledwie latach prób przesunięto dalej na północ upraw ę pszenicy, jęczmienia i żyta.
W roku 1934 na nowych terenach na pół
nocy obsiano podobno 30.000 hektarów ziemi zjarowizowaną pszenicą, która dzięki skróconemu prawie o 2 miesiące okresowi wegetacji dała zadawalające plony.
Najciekawsze jednak bezwątpienia są pod tym względem doświadczenia, prowadzone koło Murmańska w Chybinach na 67° sze
rokości geograficznej. W stacji badawczej Wiru wysiano tam 1464 odmian jęczmienia z całego świata, z tego bez jarowizacji wy- kłosiło się zaledwie 628, z jarowizacją wy
dały kłosy wszystkie 1464 odmiany. Takie same doświadczenia prowadzone są z lnem i roślinami pastewnemi.
Dla Rosji południowej, w pierwszym rzę
dzie dla Ukrainy, jarowizacja okazała się też bardzo korzystna. Skrócenie okresu wegetacyjnego chroni zboże przed okresem suszy, który jest największą klęską wszyst
kich stepowych obszarów.
Prace selekcyjne nad ekotypami uwzglę
dniają w sposób możliwie wyczerpujący wyniki badań fizjologicznych. Przy ocenie odmian, nadających się dla poszczególnych rejonów geograficznych, uwzględnia się d o
świadczalnie stwierdzoną odporność ich na suszę, niskie temperatury, wymagania o d żywcze, reagowanie na jarowizację.
O ddział gen etyki i cytologji, podobnie jak oddział fizjologji, ma główną centralę w Dietskim siole, szeroki jednak zakres zagadnień i wielkie znaczenie badań tych dla hodowli sprawia, że prace genetyczne poza Dietskim siołem prowadzone są we wszystkich stacjach doświadczalnych Wiru na całym terenie Z.R.S.S.
Zasadnicze zagadnienia, absorbujące ge netyków szkoły W a w i ł o w a, dadzą się ująć w trzy główne kierunki: 1) Między- gatunkowe i rodzajowe krzyżówki, 2) krzy
żówki bliskich systematycznie, a dalekich geograficznie odmian, 3 ) wywoływanie w drodze eksperymentu dziedzicznie usta
lonych zmian gatunkowych.
Międzygatunkowe i rodzajowe krzyżówki mają w Rosji piękną tradycję, związaną z imieniem M i c z u r i n a (drzewa owoco
