SEZONOWOή SKUPU MLEKA

Boles³aw Iwan

Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

SEZONOWOή SKUPU MLEKA

THE PERIODICITY OF THE MILK ACQUISITION

S³owa kluczowe: mleko, skup, sezonowoœæ, wskaŸniki sezonowoœci, przyczyny, skutki Key words: milk, acquisition, periodicity, seasonal ratio, reasons, results

Synopsis. Opracowanie zawiera analizê i dynamikê zmian w sezonowoœci skupu mleka w latach 1996-2005.

Wahania sezonowe w skupie surowca mlecznego s¹ typowe i skutki tych zmian dla zak³adów mleczarskich s¹ bardzo istotne i wa¿ne.

Wstêp

W du¿ej czêœci pañstw œwiata mleko krowie nale¿y do podstawowych i w pewnej mierze niezast¹pionych produktów ¿ywnoœciowych. Produkty wytworzone z mleka nie maj¹ w pe³ni równowa¿nych substytutów. Dlatego te¿ powinno siê czyniæ wysi³ki, by zahamowaæ tendencjê spadkow¹ konsumpcji nabia³u oraz tworzyæ impulsy do utrzymywania, a nawet rozwijania chowu byd³a i produkcji mleka.

Do zalet produkcji mleczarskiej nale¿y zaliczyæ m. in. fakt o charakterze spo³eczno-ekonomicz- nym. Produkcja mleka jest najbardziej efektywnym kierunkiem uzyskiwania bia³ka pochodzenia zwierzêcego wysokiej jakoœci. ¯ywienie byd³a, w tym krów mlecznych bazuje g³ównie na paszach bezwzglêdnych, a dziêki temu cechuje siê nisk¹ zbo¿och³onnoœci¹. Sprzeda¿ mleka dla znacznego odsetka gospodarstw rolnych stanowi ponadto jedyne regularne Ÿród³o dochodów.

Zaprezentowane niektóre argumenty w pe³ni uzasadniaj¹ stwierdzenie, i¿ sektor mleczarski jest jednym z najwa¿niejszych elementów polskiej (i nie tylko) gospodarki rolno-¿ywnoœciowej.

Mleko jest te¿ podstawowym surowcem dla przemys³u mleczarskiego, a jego przetwórstwem zajmuje siê kilkaset podmiotów gospodarczych. Mleko jest produktem bardzo plastycznym, z którego wytwarza siê ca³¹ gamê produktów spo¿ywczych i paszowych.

Celem niniejszego opracowania jest analiza kszta³towania siê sezonowoœci skupu mleka oraz wskazanie niektórych skutków jakie wywo³uje to niekorzystne zjawisko.

Wahania sezonowe w skupie mleka

Sezonowoœæ produkcji artyku³ów rolnych, a wiêc i mleka jest integraln¹ czêœci¹ procesu produkcyjnego w rolnictwie. Uzale¿niona jest ona z jednej strony od biologicznego charakteru produkcji rolniczej, a z drugiej strony od warunków naturalnych i zmieniaj¹cych siê pór roku.

Sezonowoœæ produkcji mleka kszta³tuje siê pod wp³ywem wielu czynników, tkwi¹cych g³ównie

w rolnictwie, a w mniejszym stopniu w otoczeniu marketingowym gospodarstw. Jednym z tych

czynników jest oczywiœcie nierównomiernoœæ produkcji w ci¹gu roku. Jest to na ogó³ typowe zjawisko dla gospodarstw mleczarskich, zw³aszcza mniejszych, gdzie mleko nie jest g³ównym produktem towarowym. Zmiennoœæ zapotrzebowania na mleko i przetwory w samych gospo- darstwach rolnych, w ci¹gu roku oddzia³uje w pewnym stopniu na sezonowoœæ skupu. Si³a tego oddzia³ywania jest naturalnie du¿o wiêksza w gospodarstwach mniejszych utrzymuj¹- cych 1-4 krów. Czynnik ten nie ma znaczenia w gospodarstwach wielokrowich, specjalizuj¹- cych siê w towarowej produkcji mleka wysokiej jakoœci. Mo¿na wiêc z ca³¹ pewnoœci¹ stwier- dziæ, i¿ poziom sezonowych wahañ w produkcji mleka jest skorelowany z poziomem koncentracji i specjalizacji gospodarstw mleczarskich. W gospodarstwach specjalizuj¹cych siê w chowie krów i produkcji mleka, wskaŸniki sezonowoœci s¹ niewielkie. Zmniejszaj¹ siê one jedynie w okresach, kiedy wiêkszoœæ krów wchodzi w okres zasuszenia. W gospodarstwach drobnych natomiast wahania sezonowe w produkcji i sprzeda¿y mleka do przetwórstwa s¹ wysokie. Na poziom sezonowoœci skupu mleka w skali makroekonomicznej wp³ywa wiêc poziom rozdrobnie- nia chowu krów mlecznych. Tak wiêc im wiêkszy udzia³ gospodarstw z kilkoma krowami w produkcji towarowej surowca mlecznego, tym wy¿sze wskaŸniki sezonowoœci jego skupu. Z drugiej strony wysoki poziom specjalizacji w produkcji mleka, wynikaj¹cy z zawansowanego procesu koncentracji i chowu byd³a mlecznego eliminuje sezonowoœæ produkcji mleka (np.

Holandia, Dania, Wielka Brytania ) [Iwan, Mogielnicki 1985, Iwan 2003, Skorygowany... 1998].

Jedn¹ z dróg zmniejszenia sezonowoœci skupu mleka jest wspieranie procesów koncentracji chowu krów i produkcji mleka. Oczywiœcie nie jest to proces szybki i krótkotrwa³y. Wymaga wielu innych zmian w rolnictwie i nak³adów kapita³owych. Wœród innych czynników wywo³u- j¹cych zjawiska sezonowoœci, nale¿y równie¿ wymieniæ sposób ¿ywienia krów, opiekê zoowe- terynaryjn¹ nad stadem krów oraz rozk³ad wycieleñ.

WskaŸniki sezonowoœci

WskaŸnik sezonowoœci w rolnictwie oznacza stosunek najwy¿szego poziomu produkcji lub skupu w danym miesi¹cu do najmniejszego poziomu produkcji lub skupu w innym miesi¹cu. Sezo- nowoœæ skupu jest zjawiskiem charakterystycznym dla wiêkszoœci produktów rolnych. W przypad- ku mleka znaczenie sezonowoœci skupu jest jednak bardziej z³o¿one i ma wielorakie znaczenie. W

]l n l m [ 3 0 0 2 - 6 9 9 1 h c a t a l w i k s r a z c e l m

³ s y m e z r p z e z r p a k e l m p u k S . 1 a l e b a T

e c

¹ i s e i

M Lata

6 9 9

1 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 III

II IV IV I VII VIII VX IX I XII X

9 9 381 336 465 4585 6 5 695 666 607 655 546 424 4

0 3 403 475 406 540 619 726 784 643 694 573 468 4

3 7 437 402 5561 8 9 623 7741 3 2 740 683 562 462 4

4 6 4398

4 6 4511

5 2 648 633 624 687 526 525 420 4

8 2 414 468 482 424 6631 0 5 646 608 676 582 477 4

8 7 445 417 540 570 6691 6 7 649 608 686 590 483 4

5 9 469 4536 9 7 592 675 690 665 619 678 501 509 5

5 2 588 473 580 590 687 695 655 619 687 518 543 5 k

o r m e

³ ó g

O 6315 6761 7006 6325 6486 6833 7008 7160 . 8 2 i 0 2 r N . y w y t k e p s r e p i n a t S . a k e l m k e n y R , M S Z K .) 7 4 ( 4 0 0 2 / 4 r N a k e l m u k n y r a n a j c a u t y S : o

³ d ó r

bilczeniaw³asne. O

przypadku obliczania i analizy amplitudy wskaŸników sezonowoœci skupu mleka nale¿y podkreœliæ, ¿e liczba dni w ka¿dym miesi¹cu powinna byæ zweryfikowana do umownej liczby 30 dni.

Analiza sezonowoœci skupu mleka w skali makro jest bardzo istotna dla poziomu wykorzystania potencja³u przemys³u mleczarskiego. Jest ona tak-

¿e wa¿na lub nawet najwa¿niejsza w skali poszczególnego zak³adu mleczar- skiego. Sezonowoœæ powinna byæ ana- lizowana w ujêciu dobowym, poniewa¿

przerób skupowanego mleka odbywa siê g³ównie w ci¹gu 24 godzin. Oma- wianego surowca nie mo¿na bowiem

przechowaæ (magazynowaæ) przez d³u¿szy czas, jak w przypadku ziarna zbó¿, czy roœlin str¹cz- kowych itp. Dlatego te¿ zak³ady mleczarskie musz¹ utrzymywaæ rezerwy mocy przerobowych w przypadku wiêkszego dobowego skupu mleka. W tabelach 1 i 2 zamieszczone zosta³y dane dotycz¹ce skupu mleka przez przemys³ mleczarski w ujêciu miesiêcznym. Analiza danych tabeli 1 upowa¿nia do kilku stwierdzeñ:

– najni¿szy skup mleka w latach 1996-2003 wystêpowa³ najczêœciej w miesi¹cu lutym;

relatywnie niski skup mia³ tak¿e miejsce w miesi¹cu styczniu i grudniu,

– najwy¿szy poziom skupu mleka mia³ miejsce natomiast najczêœciej w lipcu (w latach 1996-1998, 2000, 2003) oraz dwukrotnie w czerwcu i wyj¹tkowo w maju (2002 r.),

– zró¿nicowanie skupu mleka w uk³adzie miesiêcznym jest zjawiskiem utrzymuj¹cym siê od wielu lat. Zaznaczyæ jednak nale¿y, ¿e wahania te z biegiem lat ulegaj¹ ³agodzeniu.

Podobnie ukszta³towa³o siê zró¿nicowanie skupu mleka w latach 2004-2005. Najwy¿szy skup wyst¹pi³ w 2004 roku w lipcu i w czerwcu (dane szacunkowe).

WskaŸnik sezonowoœci skupu mleka w latach 1996-2005

WskaŸnik sezonowoœci skupu mleka oblicza siê wed³ug wzoru:

WskaŸnik sezonowoœci = (najwy¿szy skup z miesi¹ca) / (najni¿szy skup z miesi¹ca) Obliczone wskaŸniki sezonowoœci skupu mleka zosta³y zamieszczone w tabeli 3. Skup mleka w miesi¹cu o najwy¿szym dobowym skupie przyjêto, i¿ = 1 (100%), a skup w miesi¹cu o najwy¿- szym skupie równa siê X (X%). WskaŸniki obliczone dwoma sposobami i zamieszczone w tabeli 3 potwierdzaj¹ w pe³ni sformu³owan¹ wczeœniej konkluzjê, i¿ amplituda wahañ w skupie ulega³a

³agodzeniu w ka¿dym nastêpnym roku. Nale¿y te¿ zaznaczyæ, ¿e wskaŸniki sezonowoœci skupu mleka obliczone wed³ug rzeczywistego skupu, bez uwzglêdnienia liczby dni w poszczególnych miesi¹cach zamieszczono w czêœci A tabeli 3. Zdajemy sobie sprawê, i¿ jest to obarczone nieznacznym b³êdem. Wa¿niejsza jednak jest tendencja, która jest widoczna w d³u¿szym prze- dziale czasowym. Po dokonaniu korekty, tzn. przeliczeniu skupu w lutym na 30 dni – odpowied- nie wskaŸniki zamieszczono w czêœci B tabeli 3. Po dokonaniu korekty najni¿szy dobowy skup mia³ miejsce w styczniu w latach 1996-1998 oraz w 2002 i 2004 r. W pozosta³ych latach wartoœci te by³y najni¿sze w lutym. Najwy¿szy zaœ skup mleka, jak ju¿ podkreœlono, wystêpowa³ prze- wa¿nie w lipcu i czêœciowo w czerwcu.

i k s r a z c e l m

³ s y m e z r p z e z r p a k e l m p u k S . 2 a l e b a

T latach2004-2005[mln ]l w

e c

¹ i s e i

M Lata Miesi¹ce Lata 4

0 0

2 2005* 2004 2005 III

II IV IV I V

5 5 537 592 508 613 717 7

0 1 668 535 640 650 750 7

II VIII VIX

XI XII X

2 3 704 751 633 670 590 5

··

··

·· m

e z a

R 3722 3953 Razem 7602 8200 .r

5 0 0 2 a c r a m d o

¯ G i R E I a z o n g o r P

*ród³o:Rynekmleka.Staniperspektywy.Rapotr28.

bilczeniaw³asne. O

Analiza danych tabeli 3 dowodzi, ¿e wskaŸniki obliczone wed³ug faktycznego miesiêcznego skupu s¹ nieznacznie wy¿sze (o kilka setnych) od wskaŸników uzyskanych po korekcie. Niezale¿- nie jednak od metody liczenia, nale¿y niestety stwierdziæ, ¿e sezonowoœæ w latach 1996-2000, a nawet do 2001 r. by³a bardzo wysoka. Œredni miesiêczny oraz dobowy skup mleka w miesi¹cach o najwy¿szym skupie (czerwiec – sierpieñ) by³ o ponad 50% wy¿szy ni¿ w miesi¹cach o najni¿szych wartoœciach (grudzieñ – luty). Oznacza to, ¿e do przetwórstwa w miesi¹cach wiosenno-letnich trafia³o o wiele wiêcej mleka w ci¹gu doby ni¿ w miesi¹cach póŸnej jesieni i zimy.

Relatywnie wysoka amplituda wahañ w dostawach surowca mlecznego powoduje du¿e perturbacje w pracy przemys³u przetwórczego. Dostosowanie mocy przerobowych do szczyto- wych dostaw mleka, oznacza bowiem, ¿e w innych porach roku nie bêd¹ one wykorzystane. W konsekwencji wywo³uje to wzrost kosztów sta³ych w przemyœle mleczarskim. Wahania sezono- we w skupie mleka ujemnie oddzia³uj¹ tak¿e na utrzymywanie wykwalifikowanej kadry pracow- niczej. Sezonowoœæ dostaw surowca do przetwórstwa, zw³aszcza w ca³ej dekadzie lat dziewiêæ- dziesi¹tych XX w., skutkowa³a m. in. bardzo niskimi wskaŸnikami rentownoœci zak³adów mleczarskich.

Sezonowoœæ skupu i przemys³owego przerobu mleka rzutuje tak¿e na poziom zaopatrzenia rynku w jego przetwory i sezonowe zwy¿ki cen finalnych produktów mleczarskich. Innym negatywnym skutkiem jest koniecznoœæ kierowania surowca do przerobu na mas³o i mleko w proszku. Produkty te nale¿y oczywiœcie magazynowaæ, co pog³êbia trudnoœci finansowe zak³a- dów. Za interwencyjn¹ dzia³alnoœæ Agencji Rynku Rolnego w sektorze mleczarskim musz¹ wiêc zap³aciæ podatnicy [Iwan, Mogilnicki 1985, Iwan 2003, Zalewski 2000].

Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e sezonowoœæ dostaw mleka do przetwórstwa jest coraz ni¿sza.

Tê pozytywn¹ tendencjê zw³aszcza w latach 2001-2005 nale¿y przypisaæ kilku czynnikom:

– zaostrzenie kryteriów jakoœciowych w skupie mleka, eliminacja skupu surowca III, a nastêpnie II klasy, upowszechnianie klasy E – doprowadzi³o w efekcie do zmniejszenia udzia³u najmniejszych gospodarstw w dostawach mleka,

– postêpuj¹cy pozytywny proces koncentracji chowu krów i produkcji mleka w gospo- darstwach specjalizuj¹cych siê w tym kierunku produkcji; sezonowoœæ produkcji i sprze- da¿y jest bowiem nieznaczna w warsztatach rolnych; dla potwierdzenia tej tezy mo¿na przytoczyæ informacje, i¿ w 1996 r. towarow¹ produkcjê mleka prowadzi³o 1,3 mln gospo- darstw, w 2002 r. ok. 800 tys., a w 2004 r. ok. 400 tys.,

– pozytywne zmiany w ¿ywieniu krów oraz prawid³owe kszta³towanie wycieleñ na miesi¹ce póŸnojesienne, gdy jest obfitoœæ pasz gospodarskich; przyczyni³o siê to równie¿ do zmniej- szania amplitudy dostaw surowca do przetwórstwa mleczarskiego (przemys³owego),

– pewien wp³yw ma te¿ po¿yteczna dzia³alnoœæ spó³dzielni mleczarskich na rzecz wzrostu produkcji mleka towarowego wysokiej jakoœci w gospodarstwach swoich cz³onków,

a k e l m u p u k s i c

œ o w o n o z e s i k i n

Ÿ a k s W . 3 a l e b a T

A B

a t a

L WskaŸniki i c

œ o w o n o z e

s Lata WskaŸniki i c

œ o w o n o z e

s Lata WskaŸniki i c

œ o w o n o z e

s Lata WskaŸniki i c

œ o w o n o z e s 6

9 9 1997 1998 1999 12000

2 8 , 1 : 1:1,80 1:1,70 1:1,63 1:1,57 1

1 0 0 2002 2003 2004 2005 2

5 5 , 1 : 1:1,48 1:1,42 1:1,36 1:1,32 1

6 9 9 1997 1998 1999 1000 2

4 7 , 1 : 1:1,69 1:1,57 1:1,52 1:1,52 1

1 0 0 2002 2003 2004 2005 2

9 4 , 1 : 1:1,38 1:1,33 1:1,32 1:1,23 1 .

2 i 1 il e b a t h c y n a d e i w a t s d o p a n e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



– istotn¹ rolê w analizowanej dziedzinie odegra³y tak¿e nasilaj¹ce siê procesy rekonstruk- cji polskiego sektora mleczarskiego do warunków obowi¹zuj¹cych w UE. W roku refe- rencyjnym, jak i w pierwszym roku po wst¹pieniu do UE, wskaŸniki te s¹ o wiele ni¿sze i bardzo korzystne w porównaniu z dekad¹ lat 90-tych XX w. Poziom wahañ sezono- wych w skupie mleka osi¹gniêty w ostatnich 3 analizowanych latach jest zbli¿ony do osi¹ganego w s¹siednich pañstwach UE. Sezonowoœci w produkcji i skupie mleka nie da siê zupe³nie wyeliminowaæ ze wzglêdu na biologiczny charakter jego produkcji w rolnictwie.

Konkluzje

1. Problem sezonowoœci skupu mleka wystêpowa³ w wielu krajach. Jednak tam, gdzie poziom kultury rolnej oraz procesy koncentracji w chowie krów i produkcji mleka s¹ bardziej za- awansowane, wskaŸniki sezonowoœci s¹ niskie i nie przekraczaj¹ relacji – 1:1,20. Osi¹gniêto to dziêki pracom genetycznym, lepszemu ¿ywieniu krów w okresie zimowym, w³aœciwemu rozk³adowi wycieleñ itp.

2. W Polsce w dekadzie lat 90-tych XX w. amplituda w skupie by³a bardzo wysoka. W latach jednak 1996-2000 obserwowano nadal wysoki wskaŸniki, lecz jednoczeœnie szybki postêp w dziedzinie ³agodzenia wahañ sezonowych.

3. Dziêki ró¿norakim czynnikom nast¹pi³o bardzo dynamiczne zmniejszenie wahañ w dosta- wach mleka do przetwórstwa przemys³owego. Nale¿y oczekiwaæ, i¿ amplituda w tej sferze bêdzie nadal siê zmniejszaæ, lecz w du¿o ni¿szym tempie ni¿ w latach 2001-2005.

4. £agodzenie wahañ sezonowych w skupie mleka zosta³o przyspieszone koniecznoœci¹ do- stosowania polskiego sektora mleczarskiego do wymogów UE.

Literatura

Iwan B., Mogilnicki E. 1985: Ekonomika i organizacja handlu rolniczego. PWN, Warszawa.

Iwan B. 2003: Tendencje zmian w mleczarskiej bazie surowcowej w okresie budowy gospodarki rynkowej w Polsce. [W:] Dzia³alnoœæ rolnicza oraz jej uwarunkowania w aspekcie integracji z UE. Wyd. Akademii Podlaskiej Siedlce.

Skorygowany program restrukturyzacji mleczarstwa w Polsce. 1998: KZSM. Warszawa.

Zalewski A. 2000: Gospodarka mleczarska a rynek. IERiG¯, Warszawa.

Summary

The paper discusses changes in the raw milk acquisition that is realized by the Polish food industry companies. Presented analysis concern the period of 1996-2005. The factors that determine the level of seasonal changes in the milk acquisition were also discussed. The analysis show that seasonal changes in milk supply in the Polish food companies became smaller in the analyzed period.

Adres do korespondencji dr Boles³aw Iwan Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (0 22) 593 40 74 e-mail: Boles³aw_iwan@interia.pl