Podział fizycznogeograficzny Kotliny Sandomierskiej - Biblioteka UMCS

ANNALES

UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN-POLONIA

VOL. XLIV/XLV.3_____________________SECTIO B_______________________________1989/1990 Zakład Geografii Fizycznej Wydziału BiologiiiNauk o ZiemiUMCS

Józef WOJTANOWICZ

Podział fizycznogeograficzny Kotliny Sandomierskiej Physico-GeographicalRegionalizationof the Sandomierz Basin

W100-letnią rocznicę opublikowaniaprzez A. R e h m a n a (1891)pierwszego podziału Kotliny Sandomierskiej na jednostki fizjograficzne autor przedstawia próbęnowego podziału. Podstawą podziału byłzespół czynników fizycznogeograficznych,z którychza najważniejsze uznano czynnikgeomorfologicz­

ny i klimatyczny. Cechą proponowanej regionalizacji jest jej dwustopniowość:podział naregiony jako jed­ nostki podstawowe i namezoregiony—jednostki wyższegorzędu. Wydzielono 20 regionówi3 mezore- giony: Zachodnią, Środkową (Centralną) i Wschodnią KotlinęSandomierską (tab. 1, ryc. 7).

„... nie ma kraju aniczęściświata, któraby była wyłącznie geologiczną, orograficzną, hydrograficzną itd. W naturze nie są te światy oderwane od siebie, ale stykają się z sobą, uzupełniają się nawzajem, przenikają się jak najściślej...”

W. Pol, 1869

WSTĘP

Autora słów motta - Wincentego Pola - można uznaćza pierwszego polskie­

gogeografa regionalistę.Jego „Obrazy z życia i natury” (W. P o 1 1869), z których (wstęp doI tomu) pochodzi cytat motta, towpełnym tego słowa znaczeniu geografia regionalna. Natomiast wcześniejsza praca W. Pola: „Rzut oka na północne stoki Karpati przyległe im krainy” (1851)jest przykładem regionalnej monografii fizycz- nogeograficznej — pierwszej tego typu w literaturze polskiej, jeśli nie liczyć dzieła S. Staszica „O ziemiorodztwie Karpatów” (1815), mającego przecieżinny (geolo­ giczny) charakter. Zasługi W. Pola w zakresie regionalizacji fizycznogeograficznej

Polski podnosi między innymi M. Klimaszewski (1972), zwracając uwagę, że W. Pol jest twórcą poglądu o pasowym układzie krain geograficznych naszego kraju. W pracy W. P o 1 a (1851) po raz pierwszy wydzielona zostałajed­ nostka fizycznogeograficzna, którą znaczniepóźniej nazwano Kotliną Sandomiers­

ką; określone zostały jej granice, trójkątny kształt, wielkość oraz podjęto próbę wyjaśnienia jej genezy.

Ta monografia W. Pola, kierownika drugiej w Europiekatedrygeografii wKra­ kowie na Uniwersytecie Jagiellońskim, powstała na kanwieskryptujego wykładów z geografii,zbiega się w czasie z przyjmowanym na połowę XIXw. początkiem prac w literaturze światowej nad regionalizacją fizycznogeograficzną (N. I.

M i c h a j ł o w 1985). Tak więc w tej dziedzinie mamy dobre tradycje. Sięgają one średniowiecza, zapoczątkowane pionierskimi, także w skali europejskiej,studia­ mi J. Długosza (1455-1480) zgeografii Polskii M. Miechowity (1517)zgeog­ rafiiEuropy wschodniej.

• ♦ ♦

Niniejszym opracowaniem pragnęnawiązać do „Podziału fizjograficznego woje­ wództwa lubelskiego” A. Chałubińskiej i T. W i 1 g a t a (1954), który jest mi bliski pod względem treści merytorycznych i założeń ideowo- metodologicznych, a także bliski emocjonalnie, bowiem opracowany został przez moich nauczycieliakademickich; uczyłem się tego podziału jako student i uczę go moich studentów. Uważam go zresztą za jeden z najlepszych polskich podziałów regionalnych, który od prawie40lat dobrzesłuży nauce,dydaktyce i życiu społecz­

no-gospodarczemuregionu.

WYDZIELENIE KOTLINY SANDOMIERSKIEJ JAKO ODRĘBNEJ JEDNOSTKI FIZJOGRAFICZNEJ

Jan Długosz (1455-1480), który zwracał uwagę na ukształtowanie pionowe Polski, podkreślając jej dominujący charakter nizinny i równinny,ale także wymie­

niając góry — „Góry Sarmackie” (Karpaty), Tatry, Bieszczady i pasmo Łysogór — niezajmowałsię regionalizacją Polski.Podzielił jedyniePolskę na dorzecza.Z tere­ nu Kotliny Sandomierskiej opisał rzeki:Wisłę, San i ichdopływy — Rabę,Dunajec, Wisłokę, Wisłok,Tanew, Sannę.

Po raz pierwszy,w miarę dokładny obraz kartograficzny obszaru Kotliny Sando­

mierskiej mamyna mapieW. Gródeckiego (1562) w podziałceok. 1:2 600000 będącej,jak siędowodzi (B.Kmiecikowa 1974) przeróbką mapy Berna­

rda Wapowskiego z 1526 r. — pierwszej oryginalnej mapy Polski. Właśnie teren KotlinySandomierskiej (ryc. 1) leży w równoleżnikowym pasie (Cieszyn-Równe)o największej dokładności mapy — z dokładnością poziomą do 10 km (M.

Boczyńska.J. Midzio 1974). Na mapieW. Gródeckiego zaznaczo­ ne są główneregiony historycznePolski,a obszarKotliny Sandomierskiej znalazłsię w regionie Małopolski (Polonia Minor).

Warto może w tym miejscu zacytować wypowiedź E. R o m e r a (1948), któryw swoich bardzo interesujących rozważaniach o regionalizacji pisze, że krainy historyczne dawnej Polski, wszystkiebezwyjątku, odznaczają się „pewną odrębnoś-

Podziałfizycznogeograficzny Kotliny Sandomierskiej 69

Ryc.1. FragmentmapyPolski W.Gródeckiegoz1562 r. FragmentofmapofPolandbyW.Gródecki of1562

ciąfizjograficzną”, co „świadczyowielkiej umiejętnościnarodu polskiego do wżycia się i współżycia z ziemią” (s. 36-37).

Jak już wspomniano wyżej, pierwszego formalnego wydzieleniaKotliny Sando­

mierskiejjako odrębnej jednostki fizjograficznej dokonał W. P o 1 (1851), który nazwał tę jednostkę„Doliną górnej Wisły”. Jest to — według niego - płaska rów­

nina ciągnąca się od PuszczyNiepołomickiej aż do Lwowa lub„aż do źródeł Bugu”.

Prowadzi jej granice od południa najpierw brzegiem Karpat, a następnie europej­ skim działem wodnym. Granica północno-zachodnia biegnie „wyniosłym lewym brzegiem Wisły od Niepołomic do Sandomierza”, do ujścia Sanu. Od północnego wschodu granica biegnie wzdłuż linii Modliborzyce-Janów-Goraj-Frampol-Toma- szów-Sokaliogranicza łukiem„czarnomorsko-polskie wyżyny”.To W. Poljakopie­ rwszy zauważył trójkątny kształt Koltliny Sandomierskiej, „którego kąt rozwarty przypada na północneujście Sanu”. Kotlina ma „kształt lekkofalistejpowierzchni, a wczęści północnej jest to obszar coraz bardziej podmokły i porosłyborami”. Wypo­ wiada się też W. Pol na temat genezy Kotlinysłowami: „wylała się dolina Wisły w kształciesuchej kotliny opadłego jeziora” (s. 34).

Zkolei A. R e h m a n (1891),w pierwszymw literaturze studium fizyczno- geograficznym poświęcony Kotlinie , w sposób nowoczesny i prawidłowy określił graniceporaz pierwszyna mapie (ryc. 2). Wprowadzanazwę „Kotlina Krakowsko- -Sandomierska”. Nazwa ta wejdzie wkrótce, po odrzuceniu pierwszego członu nazwy własnej, do obiegu do literaturynaukowej. Staniesię to gdzieś na przełomie XIX i XX w. i prawdopodobnie autorem używanej dodzisiaj nazwy jest E. Romer, u któregow licznych pracach,a w każdym raziejużz 1902 r. (E. R o m e r 1902) spotykamy nazwę „Kotlina Sandomierska”. Będzie ona używana na przemian z nazwą „Nizina Sandomierska” (E. R o m e r 1911). Znajdzie to wyraz w „Geog­

raficzno—StatystycznymAtlasie Polski” E. Romera z 1916 r. (E.R o m e r 1916), gdzienamapie fizycznej Polski widnieje, zresztą po raz pierwszy, nazwa Nizina San­ domierska, a na mapie roślinności (oprać. W. Szafera) - Kotlina Sandomierska.

Tak samo jest w „Powszechnym Atlasie Geograficznym” E.Romera z 1928 r. Wtym kontekście zwraca uwagę fakt, że W. Nałkowski (1913) w znakomitej geografii Polski używa nazwy „Nizina Galicyjska (Wisły i Sanu)”,którą zalicza do Nizin Podkarpackich, wydzielonych jużprzez E.Romera w cytowanejpracy z począ­

tku stulecia (E. Romer 1902). Pewien konserwatyzm w stosunku do nazwy Kot­ liny wykazał także S. Lencewicz, który jeszczew latach dwudziestych używał nazwy

„Kotlina (względnie nizina) Krakowsko-Sandomierska lub Sańsko-Wiślańska” (S.

Lencewicz 1922), a w „Polsce” (S. Lencewicz 1937) pisze, że

„wschodni trójkąt niziny nadwiślańskiej nazywają niziną lub kotliną Sandomierską, lub Sańsko-Wiślańską” (s. 366).

„Dolne dorzecze Sanu badane pod względempostaci i rozwoju gleby”A. Rehmana (1891)

— tow istociepierwsza w literaturze polskiej regionalna monografia geomorfologiczna (z mylącymnieco dla współczesnegojęzyka tytułem), która do tej poryniespotkała się z należytą oceną.

Podziałfizycznogeogra licznyKotliny Sandomierskiej 71

Ryc.2.Mapkapodziału fizycznogeograficznego KotlinySandomierskiej według A.Rehmana(1891) Map ofphysico-geographical divisionofSandomierz Basin acc.toA.Rehman(1891)

PRZEGLĄD DOTYCHCZASOWYCH PODZIAŁÓW

Jeśli W. Pol był pierwszym, który wydzielił Kotlinę Sandomierską, to A.

Rehman (1891) po raz pierwszy dokonał wewnętrznego podziału Kotliny Sandomierskiej na odrębne jednostki i jest autorem nazewnictwa regionalnego (ryc.

2). Głównymkryterium podziału był element morfologiczny. Uzasadnienie takiego podejściaznajdujemy w następującym (A. R e h m a n 1891, s. 153-154) frag­ mencie tekstu „[...] plastyka gleby jest najważniejszym czynnikiem geograficznym, gdyżznajomość jej nietylko daje namznajomośćkraju i pozwalaocenićsiły,które na rozwój jej powierzchni wpływały, lecz jest nadtoniezbędnym warunkiem doroz­

różniania całego szeregu faktów, postać gleby i jej wzniesienie oddziaływują bowiem zarówno na zjawiska martwej(hydrografija, klimat), jak i żywej (rozsiedlenie roślin i zwierząt, rozwój człowieka) przyrody”. A. R e h m a n (1891, 1904) wyróżnił następujące regiony: płaskowzgórza (działy, pogórza) — Krakowski, Bocheński, Tarnowski, Rzeszowski, Cieszanowski orazniziny (równiny) — Niziny Nadwiślańs­

kie, Nizinę Cieszanowską.

S. Lencewicz w swojej geografii Polski (1922,1937) opiera się w zasadziena podziale A. Rehmana, wprowadzając do niegoniewielkiekorekty. W części Kotliny nawschód od Sanu zmienia nazewnictwo jednostek regionalnych; wprowadza nazwę

„Wyniosłość Tarnogrodzka” w miejsce dotychczasowego „Płaskowzgórza (działu) Cieszanowskiego” oraz „DolinęTanwi ” w miejsce „Niziny Ciesząnowskiej”.

M. Klimaszewski (1946,1972) jest autorem dwukrotnego podziału morfologicznego KotlinySandomierskiej. W podziale z 1946 r. wydziela jako nową jednostkę Rynnę Podkarpacką,a w części na wschód od Sanu, oprócz Płaskowyżu Tarnogrodzkiego,Garb Krakowieckii GarbJaworowski. Wydzielony przez A. Reh­ mana Płaskowyż Rzeszowskiprzemianowuje na Płaskowyż Kolbuszowski*. W now­

szej publikacji (1972) autor ten podstawowe jednostki (regiony) grupuje w pięć mezoregionów. Są to: Wysoczyzny Przykarpackie (4 regiony, w tym Dolina Raby sic!), Rynna Podkarpacka (bez regionów), Wysoczyzny Centralne (8 regionów, w tym 3 dolinyi obniżenie!), Dolina Wisły (2regiony) i Wysoczyzny Nadwiślańskie (1 region). W sumiewydzielono 16 jednostek regionalnych, w tym — co jest zaskaku­

jące — Wysoczyznę Proszowicką, która przedtem ani później niebyła zaliczana do Kotliny Sandomierskiej. Jest to, jak do tej pory, najbardziej szczegółowy i najbar­

dziej shierarchizowany podział KotlinySandomierskiej (ryc. 3). Przyjął go także L.

Starkel w „Geomorfologii Polski” (L. S t a r k e 1 1972). Bardziej tradycyjny podział, nawiązujący doprac A Rehmana iS. Lencewicza,proponujeJ. Kond­ racki (1969, 1977),którywydziela mniej niż M. Klimaszewski — 11 regionów (ryc- 4).

Oprócz wyżej wymienionych podziałów obejmujących całą Kotlinę Sandomier­ ską istnieje regionalizacja mniejszychjej fragmentów. I tak na przykład J. Wój­

ta n o w i c z (1978)przedstawiłregionalizacjęgeomorfologiczną Kotliny San­

domierskiej w dorzeczu Sanu, lokalnąregionalizację geomorfologiczną dla zachod-

Prawdopodobnie pierwszym,który użył teżtej nazwy, podobnie zresztą jak i nazwy „rynnapodkar­

packa”, był E. R o m e r (1906).

Podział fizycznogeograficzny Kotliny Sandomierskiej 73

niej części w granicach województw krakowskiego i tarnowskiego wykonali S.

Gilewska iL. Starkel (1980) oraz L. S t a r k e 1 (1988), a fizycznogeograficzną kompleksową — Z. Czeppe i K. German (1980, 1988).

UWAGI METODYCZNE

Do włączenia się do dyskusji nad fizycznogeograficzną regionalizacją Kotliny Sandomierskiej skłania autora, a także — jak sądzę - upoważnia go znajomość terenu zautopsji oraz własne prace badawcze z geomorfologii,prowadzone w Kot­ linie Sandomierskiej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych (J. W o j ta­

nów i c z 1969,1973, 1974, 1978). Głównym bodźcem były własne przemyślenia dotyczące możliwości dwustopniowego podziału Kotliny, a przede wszystkim inne niż M. Klimaszewskiego (1972) i L. S t a r k 1 a (1972) wyob­ rażenie o mezoregionach, jakojednostkach wyższego od regionów rzędu. Chodzio możliwość innych niżczysto geomorfologiczne podstaw wydzielania mezoregionów i w konsekwencji inny ich kształt przestrzenny.

Otóż autor, co jest zrozumiałe,jeśli uwzględni się cel opracowania, brał pod uwagęcały kompleks elementów fizycznogeograficznych, a więc oprócz rzeźby także budowę geologiczną,klimat,stosunki wodne,szatę roślinną,gleby. Zasadnicze, pre­ ferencyjneznaczenie mają elementy rzeźby obszaru i oneległy u podstawwszystkich dotychczasowych podziałów Kotliny Sandomierskiej. Tak było i w tym przypadku, przede wszystkim przy wydzielaniu regionów. Natomiast przywydzielaniu mezore­ gionów decydujące znaczenie miał czynnik klimatyczny.

Trzeba jeszcze wyjaśnić, że przy ogólnie kompleksowej metodzie przyjętej w pracynie stosowano żadnych sformalizowanych metod możliwychwtakim przypad­ ku do zastosowania, np. metody nakładania map poszczególnych elementów.

Korzystano zwszystkichdostępnych materiałów, w tym kartograficznych, ale wyko­ rzystywanojewsposób selektywny, napewno subiektywny. Uczyniono toświadomie ze względu na różną wartość materiałów źródłowych, wynikającąnie tylko z różnego stopnia szczegółowości, aletakże z powodu trudności w obiektywnej ich bonitacji dla przyjętego celu opracowania.

PODZIAŁ NA REGIONY

MAKROREGION - KOTLINA SANDOMIERSKA

Kotlina Sandomierskanależy do tych makroregionówgeograficznych w Polsce, które mająwybitnie zaznaczone, o charakterze Unijnym,naturalnegranice. Widać to znakomicie na mapiehipsometrycznej (ryc. 5). Południowa granica na odcinku od KrakowadoPrzemyśla biegnie brzegiemKarpat, który tworzy próg o wysokości 60- 150 m. Wschodnia część granicy południowej, nawschód odPrzemyśla, ma przebieg równoleżnikowy,w kierunku na Gródek Jagielloński, omal prostolinijny (niewyk­ luczone, że o założeniach tektonicznych) i biegnie wzdłuż północnej, erozyjnej kra­ wędziPłaskowyżu Chyrowsko-Gródeckiego. Ten fragment granicy, mimo że wyraź-

PodziałfizycznogeograficznyKotliny Sandomierskiej 75

Ryc.4.Podział fizycznogeograficznywedługJ.Kondrackiego (1969) Physico-geographicaldivisionacc.toJ.Kondracki(1969)

Ryc.5.Hipsometriawedług Mapy Polski1:500000 (poziomiceco20m) Hypsometry acc.toMapofPoland1:500000 (contourlinesevery20 m)

Podział fizycznogeograficznyKotliny Sandomierskiej 77

Ryc. 6.Mapa typów rzeźby Kotliny Sandomierskiej w dorzeczu Sanu (J.Wojtanowicz 1978); 1 — kra­ wędzie erozyjne; 2 —doliny rzeczne, suche doliny i doliny denudacyjne; 3 —równiny den dolinnych — terasyzalewowe; 4 — równiny terasnadzalewowych; 5 — równinyproluwialne;6 — równinyterasowe z pokrywąlessową; 7 — wysoczyzny z pokrywą lessową; 8 — pagórkiżwirowe;9 — obszarpłaskowyżów;10

— krawędzie tektoniczno-denudacyjne

Mapofrelief types ofSandomierz Basin in the San river basin (J. Wojtanowicz 1978); 1 — erosion edges; 2 —river valleys, dryvalleys and denudation valleys; 3 — valley bottomplains — flood — plain ter­

races; 4 — above flood-plainterraces; 5 — proluvial plains; 6 — terrace plainswith loesscover; 7 — uplands with loess cover, 8 — gravel hummocks; 9 —denudation plateau surfaces; 10 — tectonic-denu­ dation edges

ny, o wysokości30-70 m, jestgranicą niższego rzędu;występuje wewnątrz obniżenia KotlinPodkarpackich. Zamknięcie Kotliny od zachodu stanowi zwężeniepasa Kot­

lin Podkarpackich koło Krakowa, tzw. Brama Krakowska; granicę prowadzimy umownie po zachodnich obrzeżach Bramy. Od strony północno-zachodniej granicę Kotliny Sandomierskiej tworzy erozyjna krawędź Wyżyny Małopolskiejo wysokości 8-75 m.Granicapółnocno-wschodnia biegnie wzdłuż krawędzi Wyżyny Lubelskiej i Roztocza ima charakter wybitnietektoniczny. Wysokość krawędzi wynosi odkilku­

nastu do kilkudziesięciu metrów (maksymalniedo 100 m).

Cała Kotlina Sandomierska,w sensie geologicznym, jest zapadliskiem przedgór- skim,związanym z tektogenezą Karpat. Właściwyetap rozwoju zapadliska przypada na baden i dolny sarmat. Jest to morska faza rozwoju zapadliska. Powstała wtedy

miąższa seria utworów głębokowodnych ilastych i piaszczystych, a na północnych obrzeżach Kotliny mamy utwory detrytyczno-rafowe. Utwory mioceńskie stanowią podłoże pokrywy czwartorzędowej, spod której w wielu miejscach wychodzą na powierzchnię. Miąższośćutworówczwartorzędowychmożna określić średnio na 20- 25 m, a maksymalnie 50 m. Największe miąższości osadów czwartorzędowych spo­ tykamyw dolinach rzecznych, apłaskowyżesą pod względem miąższości najbardziej zróżnicowane. W plejstocenieKotlina była zlodowacona. W utworach czwartorzę­ dowych mamy więc utwory glacjalne i fluwioglacjalne, a także jeziorne, rzeczne, eoliczne i utwory biogcniczne.

Kotlina Sandomierska wznosi sięod 313 m n.p.m. na krańcupołudniowo-wschod­ nim (poza granicą kraju) do 138 m n.p.m. w narożu północnym. Jej powierzchnia, generalnieujmując,pochyla się ku północy. Charakterystycznym elementem rzeźby są wysoczyzny międzydolinne — płaskowyże. Wznoszą się one do kilkudziesięciu metrów (ok. 80 m) ponad dna dolin,któresądrugim podstawowymelementem rzeź­

by.Występują jeszcze rozległe równiny proluwialne, np. równina naprzedpolu Roz­

tocza i WyżynyLubelskiej, oraz równiny stożkównapływowych rzek karpackich,któ­ re jakby łączą dwa pierwsze elementy rzeźby. Równiny proluwialne i równiny plej- stoceńskich teras rzecznych są silnie zwydmione; występują tu klasyczne obszary późnoglacjalnych wydm śródlądowych. Na przedpolu Karpat, od Dębicy po Prze­

myśl, ciągnie się przcdgórki płat lessowy (ryc. 6).

Tab. 1. PodziałKotliny Sandomierskiej na jednostkifizycznogeograficzne Division ofSandomierz Basin on physico-geograpbical units

Prowincja fJedn. I rzędu)

Makroregion (Jedn. II rzędu)

Mezoregion (Jedn. III rzędu)

Region (Jedn.IVrzędu) KotlinyPod­

karpackie

Kotlina San­ domierska

A. Część Zachodnia Kotliny

Sandomierskiej

1.

2.

3.

4.

5.

6.

DolinaWisły;Odcinek Krakowsko- Korczyński

Wysoczyzna Wielicka Dolina Raby Wysoczyzna Wojnicka RówninaBorzęcińsko-Radłowska DolinaDunaica

B.Część Środkowa (Centralna)Kotliny Sandomierskiej

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

DolinaWisły; Odcinek Korczyńsko- Zawichojski

Płaskowyż Tarnowski Równina Radgoszczańska Garb Szczuciński Dolina Wisłoki Płaskowyż Kolbuszowski Równina Grębowska GarbTarnobrzeski DolinaSanu RynnaPodkarpacka

PrzedeórskiPłaskowyż Lessowy C. Część Wschodnia

Kotliny

18.

19.

20.

Równina Biłgorajska PłaskowyżTarnogrodzki

Płaskowyż Lubaczowsko-Jaworowski

Podziałfizycznogeograficzny Kotliny Sandomierskiej 79

Ryc.7.PodziałfizycznogeograficznyKotlinySandomierskiej:1—graniceprowincji;2—granicemakroregionów;3—granicemezoregionów,4—granice regionów Physico-geographicaldivisionofSandomierzBasin:1—bordersofprovince;2—bordersofmacroregions;3—bordersofmesoregions;4—bordersof regions

MEZOREGIONYI REGIONY

Autor proponuje (przedstawionejest to w formie zestawienia tabelarycznego — tab. 1 i na mapie — ryc. 7) podział na 3 mezoregiony i 20 regionów. Kotlina San­ domierskazostała podzielona na trzyczęści: część zachodnią (na zachód od Dunaj­ ca), środkową (między Dunajcem i Sanem) i wschodnią (na wschód od Sanu) — wyróżniane właśniejako mezoregiony. Podstawą ich wydzielenia był czynnik klima­

tyczny, a w dalszej kolejności inne elementy środowiska przyrodniczego, takie jak element orograficzno-morfologiczny, hydrograficzny, glebowy, florystyczny.

Istnieje niewątpliwe zróżnicowanie klimatyczne w obrębie Kotliny. E.

Romer (1949)nie dzielico prawda Kotliny, wydziela „Krainę Sandomierską” obejmującą całą Kotlinę,jako jedną z 60 krain wPolsce, ale podkreśla jej zróżnico­

waniewyrażającesięwe wzrościekontyncntalizmu ku wschodowi, a kontynentalizm jest według niego cechą charakterystyczną klimatu Kotliny. Tezę E. Romera o wzroście ku wschodowi KotlinySandomierskiej stopnia kontynentalizmu potwier­ dzają mapy przedstawiające tę charakterystykę klimatu Polski, oparte na różnych metodach (M.D e g ó r s k i 1984). Szczególnie jesttoczytelne na mapie opar­ tej na wskaźnikuEllenbcrga,który obliczony został na podstawie składu florystycz- nego lasów dębowo-grabowych typu grądu (zespół Querco-Carpinetum'). Otóż na mapie tej można niewątpliwie wydzielić najbardziej zachodnią część Kotliny, mniej więcej do Dunajca, o wartościach wskaźnika stopnia kontynentalizmu (3,3-3,5 w skali od 3,0 do 4,2 dla Polski) charakterystycznego dla Polski zachodniej, mającej cechy klimatu oceanicznego i wschodnią część Kotliny, mniej więcej na wschódod Sanu, owskaźniku (3,6-3,9)charakterystycznym jużdla Polski wschodniej, mającej cechy klimatu kontynentalnego. Część środkowa Kotliny, między Dunajcem a Sanem, owartościachwskaźnika (3,5-3,7)charakterystycznegodla Polski centralnej miałaby cechy klimatu przejściowego.

W regionalizacji rolniczo-klimatycznej R. Gumińskiego (1948) obszar Kotliny Sandomierskiejjest podzielony nadwa regiony (dzielnice), a granica biegnie nieco na wschód od Dunajca, przez zachodnie peryferie Płaskowyżu Tar­ nowskiego. Zachodni region nazywany jest Tarnowskim, a wschodni — Sandomie- rsko-Rzeszowskim. Bardzo podobny klimatyczny podział Kotliny był dokonany przez W. Okołowicza (1973-1978). Granicaobu części Kotliny prowa­

dzona jest mniej więcej działem wodnym Dunajca i Wisłoki. Podstawą podziału są wskaźniki kontynentalizmu. Zachodni region (Podkarpacki) to strefa przejściowa między wpływami kontynentalnymi i oceanicznymi, a wschodni (Sandomierski) to region o przewadze typów kontynentalnych.

Równie wyraźna, jeślinienajbardziej,granica klimatyczna w obrębie Kotliny ist­

niejena Sanie.Jest to granica termiczna. Daje temu wyrazE. M i c h n a (1978), który analizując większy obszar Polski południowo-wschodniej,w tym Kotlinę San­

domierską na wschód od Wisłoki,prowadzi na Saniegranicępomiędzy mezoregio- nami — po zachodniej stronie wydziela mezoregion „Kotlina Sandomierska”, po wschodniejmezoregion„PłaskowyżTarnogrodzki”. Mezoregion wschodni jest zna­

cznie chłodniejszy; średnia roczna temperatura powietrza jest niższa od 0,5° do l,0°C, a średnie minimalne temperatury są niższe od1,0 do 1,5°C. Dłuższy jest okres z ujemnymi temperaturami, a pokrywa śnieżna jest grubsza (Atlas klimatyczny..., 1973). We wschodniej części Kotliny,rozumianej w tym przypadku łącznie zdoliną

Podział fizycznogeograficzny Kotliny Sandomierskiej 81

Sanu, większe są średnie roczne prędkości wiatrów mierzone na wysokości 30 m;

wynoszą one powyżej 4 m.s'1 wobec 3,0-3,5 m.s’1 w pozostałej części Kotliny.

Wschodnia część Kotliny Sandomierskiej należy pod tym względem do regionów uprzywilejowanych w skali kraju (H. L o r e n c 1991). Izolinie charakterystyk klimatycznychmają wewschodniej części przebieg w przewadze zbliżony do połud­ nikowego, tzn.mniejlub bardziej równoległy doSanu i północno-wschodniej grani­ cy Kotliny. Wczęści leżącej na zachód od Sanuizolinie nic mają tak zdecydowanego przebiegu, często tworzą „wyspy” koliste, lub mają kierunek równoleżnikowy.

Tak więcpod względemklimatycznym rysuje się podział Kotliny Sandomierskiej na trzyczęści, a granicemiędzynimi można poprowadzićwzdłuż wschodniej krawę­ dzi dolin Dunajca i Sanu. Podział na trzy części jest uzasadniony także z punktu widzenia kryterium orograficzno-gcomorfologicznego. Część zachodnia ma charak­ ter niziny; dominują równiny związane z dolinami Wisły, Raby i Dunajca. Płaskowy­ że są słabo wykształcone, składająsię z szereguniewysokich garbów.Częśćśrodkowa (centralna) to najbardziej typowa, charakterystyczna dla Kotliny Sandomierskiej rzeźba. Tworzą ją dwa wysokie, zwarte, chociaż rozcięte (radialnie) płaskowyże, od południa odcięte rynną podkarpacką (przy Płaskowyżu Tarnowskim głównie w for­

mie kopalnej).Na północnym przedpolu płaskowyżówwystępują równiny proluwial- ne, a pomiędzynimi iwspółczesnądoliną Wisły symetrycznie usytuowane niewielkie wyniesienia — garby (Szczuciński i Tarnobrzeski). W morfologii częściwschodniej Kotliny Sandomierskiej uwidaczniają się elementystrukturalno-tektoniczne, które decydują o pewnej kierunkowości głównych elementów rzeźby — krawędzi i dolin rzecznych. Płaskowyżewykazują mniejsze rozcięcie i mniejsze deniwelacje. Na ich powierzchni, na znacznych obszarach występują zwietrzelinowe pokrywypylaste, co znajduje odbicie w typach i cechach pokrywy glebowej, również odróżniającej wschodnią część od pozostałych (A. Dobrzański, A. Malicki

1950). Na odmiennośćcharakteru rzeźby obszaru leżącego po prawej stronie Sanu zwracał uwagęS. Lencewicz (1922).

To pewne przestrzenne trójdzielne zróżnicowanie cech orograficzno-geomorfo- logicznychKotliny Sandomierskiej jest w jakimś sensie związanezbudową geolo­

giczną starszego podłoża (P. Karnkowski.S. Ołtuszyk 1968).

Wzdłuż liniidolnego Sanuprzebiega bowiem granicaproterozoicznej płytywschod­ nioeuropejskiej a po jej zachodniej stronie występujesilnie wydźwignięty element strukturalny, tzw. antyklinorium dolnego Sanu. Wyciągnięte jest ono w kierunku NW-SEiuważane jest za przedłużenie masywu świętokrzyskiego. Antyklinoriumto, ograniczone uskokami, obejmuje znaczną część obszaru środkowej części Kotliny Sandomierskiej i w ten sposób dzieli ją na trzy części, różniące się znacznie pod względemgeologiczno-strukturalnym. Obecnośćantyklinorium dolnego Sanu prze­

jawia się we wzmożonej,wobszarze jej występowania, intensywności współczesnych ruchów skorupy ziemskiej (do ponad 0,5 mm/rok).

Pewneprzesłanki trójdzielnościKotlinySandomierskiejznajdujemywcharakte­ rystykach hydrograficznych, np. zróżnicowaniuodpływurzecznego (A. D o b i j a

1981), a także zróżnicowaniu szaty roślinnej (W. Szafer, K. Żarzyć- k i 1972). Upraszczając można by powiedzieć, żepokrywa roślinna w sposób naj­ bardziej przekonywający rozstrzygasprawę trójdzielności, wszak część zachodnia to Puszcza Niepołomicka, w częściśrodkowej (w widłach Wisły i Sanu) mamy Puszczę

Sandomierską, a w części wschodniej na RówninieBiłgorajskiej — Puszczę Solską.

Wkażdym razie regionalizacje zarówno hydrograficzne, jak i florystycznepozostają w zgodzie z regionalizacją fizycznogeograficzną.

W podziale na szczeblu regionówbrano pod uwagę istniejące i mające już tra­ dycję wydzielenia. Starano się je wmiarę możliwości zachować, szczególnie odnosi się to do nazewnictwa. Nie było celem niniejszego opracowania przeprowadzenie regionalizacji na niższym szczeblu, tj. mikroregionów. Wymagałaby ona innego podejścia metodologicznego,jeśli w ogóle uznaćją zacelową.

A. CZĘŚĆ ZACHODNIA KOTLINY SANDOMIERSKIEJ

Jestto najmniejszymezoregion (10%ogólnej powierzchni).Makształt trójkąta.

Wschodnią granicę poprowadzono po prawej stronie doliny Dunajca na linii Tar- nów-Nowy Korczyn. Na znacznej długości granica ta biegnie zachodnim obrzeże­

niem Płaskowyżu Tarnowskiego, mającym charakter krawędzi o wysokości do 60m.

Na mapiewysokościwzględnych (E. I w ań c zu k 1981) krawędź ta rysuje sięjako jedna z najwybitniejszych granic o charakterze linijnym wewnątrz Kotliny Sando­ mierskiej. Wysokości bezwzględne w obrębie omawianego mezoregionu mieszczą sięwgranicach od 260 mod 175 m n.p.m., awysokości względne są na ogół niewiel­

kie(10-20 m),maksymalnie dochodzą od 40m. Jest tonajbardziej nizinna i płaska część Kotliny; wysoczyzny zajmują tylko 25% jej powierzchni. Wjej skład wchodzi 6 regionów.

1. Dolina Wisły — Odcinek Krakowsko-Korczyński. Podział doliny Wisływ obrębie KotlinySandomierskiej jest konsekwencją podziału na mezoregio- ny. Jest on zatem w pewnym sensie sztuczny; dolina Wisły raczej łączy niż dzieli wyróżnione jednostki regionalne. Niemniej jednak pewne odrębności, co prawda drugorzędne, istnieją.JużA. R e h m a n (1891 s. 161) zwróciłuwagę,że„[...] od Krakowa po Nowe miasto Korczyn (ujście Nidy) trzyma się Wisła brzegu śląsko- polskiejwyżyny tak, że pagórki nadbrzeżne w wielumiejscowościachprzez jejwody podmulane ulegajązniszczeniu”.

Istotnie, Wisłajest natym odcinku bardzo silnie spychanaprzezkarpackie dop­

ływy i przez ich stożki napływowe; podcinakrawędźWyżyny Małopolskiej. Powoduje to asymetryczny przekrój doliny Wisły, bardziej jeszcze asymetryczny niż wdrugim wschodnim odcinku górnej Wisły — odcinku Korczyńsko-Zawichojskim. Po lewej stronienad korytem Wisły mamy krawędź lessową wysoczyzn o wysokości 30-50 m, a po prawej stronie szerokie na 5-7km dnodoliny zajęteprzez terasę rędzinną o wysokości 5-10 m, zbudowaną z mad podścielonych piaskami. Bardzo podrzędną rolę, znacznie mniejszą niżwewschodnim odcinku doliny, odgrywa terasa łęgowa, zbudowana z piasków facji korytowej, która występuje w postaci wąskich, nieciąg­

łych listew o wysokości 3 m. Ponad dnem doliny występują dwie terasy piaszczyste, zwydmione, o wysokości: 10-12 m i 15-20 m(S. Gilewska, L. Star- k e 1 1980).Przechodzą onew równiny stożków napływowych Rabyi Dunajca, tak jak cała dolina Wisły przenika w ujściowe odcinki swych karpackich dopływów.

W krajobrazie doliny, w dużym jeszcze stopniu mającym charakter naturalny, widoczne są formy antropogeniczne, a więc różne typy zabezpieczenia i umocnienia koryta, a przede wszystkim wały przeciwpowodziowe. Mają one wysokość 3-6 m.

Budowanebyły już od XIV w., ale systematyczne ich sypanie nastąpiło pod koniec XIX w. Chronią one dolinę przed małymi i średnimi powodziami, alenie są w pełni

Podział fizycznogeograficzny Kotliny Sandomierskiej 83

skuteczne w przypadkupowodzi katastrofalnych, takich jak w latach 1884 i 1934 (A.

S. Kleczkowski 1989).

2. Wysoczyzna Wielicka. Jest to niewielka jednostka rozciągnięta u progu Pogórza Karpackiego na długości 25 km pomiędzy dolinami Wisły i Raby. Wyróż­ niona zostałajuż przez A. Rehmana (1891), a późniejprzyjętaprzez S. Len­ ce w i c z a (1922, 1937) i M. Klimaszewskiego (1946) jako „Dział Krakowski”. Proponowana nazwa nawiązuje do wyróżnionej przez L. S t a r k - 1 a (1972) „Wysoczyzny Wielicko-Gdowskiej”. Zrezygnowano z drugiego członu nazwy, w związku z okrojeniem nieco zasięgutejjednostki. Granicę poprowadzono na północ od wysokich (do 300m n.p.m.)garbów koło Gdowa. Krajobraz Wysoczyz­ ny Wielickiej tworzą wyrównane garby owysokości około 200m n.p.m., zbudowane z iłów mioceńskich, na którychwystępują utwory glacjalne — resztki moreny,a tak­ że piaski kemowci fluwioglacjalne. Wysoczyznajest rozciętadolinami,w zachodniej części dolinami konsekwentnymi, biorącymi początek na progu Pogórza, a we wschodniej — płaskodennymi dolinami uchodzącymi ku dolinie Raby (S. G i 1 c w- ska, L. Starkel 1980). Deniwelacje wynoszą 30-40 m.

3. Dolina Raby. Dolny odcinek Raby to bardzo szeroka (10-13km) równina złożonagłównie z holoceńskiego dna,w którymwyróżnionoterasę łęgową o wyso­ kości 3 m i terasę rędzinno-madową o wysokości 5-10 m. Dno doliny urozmaicają liczne małopromienne starorzecza. Ponad dnem wznosi się plejstoceńska terasa piaszczystao wysokości 15-20 m (L. S t ar ke 1 1988).

4. Wysoczyzna Wojnicka. Wydzielana dawniej jako „Działy Bocheńskie”zos­ tałaprzez M. Klimaszewskiego (1972) i L. S t a r k 1 a (1972) podzielona wzdłuż rzeki Uszwicy na Wysoczyznę Szczepanowskąodzachodu i Wysoczyznę Woj­ nicką od wschodu. Traktujęje,jak dawniej łącznie, jako wysoczyznę pomiędzy doli­

nami Raby i Dunajca, dając im wspólnąnazwę Wysoczyzny Wojnickiej, i zaliczając do niej,takjak L. S t a rk e1 (1988),wysoczyznęna międzyrzeczu Dunajca i Białej, którą wcześniej zaliczanodo Płaskowyżu Tarnowskiego (J. Kondracki 1969), a nawet wydzielano jako odrębną jednostkę — Wysoczyznę Zgłobicką (Z.

Czeppe, K. German 1988). Wysoczyzna Wojnicka zbudowana jest z glin morenowych, żwirów i piasków fluwioglacjalnych zlodowacenia południowo- polskiego, które zalegają na iłachmioceńskich tworzących sterasowanc cokoły skal­

ne owysokości 30-40 m ponad poziom rzek. Miąższość czwartorzędunicprzekracza 5 m. Wysokości względne wynoszą na ogół 30-40 m, ale w częściwschodniej Wyso­ czyzny, na pograniczu z Pogórzem dochodządo 60-80 m.

5. Równina Borzęcińsko-Radłowska. Występuje na północnym przed­ polu Wysoczyzny Wojnickiej. Jest torówninaobniżająca się ku północy,od ok. 195 m do 180m n.p.m., wznosząca się na 8-15 m ponad poziom rzek. Zbudowana jest zdwudzielnejserii piaskówze żwirami o łącznej miąższości 5-15 m,z których młod­ szą datowano na zlodowacenie Wisły (T. Sokołowski 1981). Jest to równina poligenetyczna. Można jątraktować jako stożek napływowyRaby i Dunajca,a także, w partii przyległejdo Wysoczyzny Wojnickiej, jako równinę proluwialną. Powierzch­ nia jejjest miejscami zwydmiona i w znacznym stopniu zalesiona.

6. Dolina Dunajca.Jest to dolny odcinek Dunajca, obejmujący dno doliny o szerokości 6-15 km. Dno jest sterasowanc, z całym złożonym systememstarorzeczy, z których zwracają uwagę szerokopromienne (500-700 m) meandry, szczególnie

wyraźne na zachodnim brzegu Dunajca. Spośród teras najważniejszą jest terasa rędzinna, o wysokości 5-8 m, zbudowana ze żwirów przykrytych madami o grubości do 4 m. Terasa łęgowa mawysokość 2-4 m. Wybudowanie zapór z górnym odcinku Dunajca,w Czchowie iRożnowie, doprowadziło do wyrównania przepływów Dunaj­ ca i doakumulacji w korycie drobnego materiału, który przykrywawidocznedawniej i eksploatowane śródkorytowe łachy żwirowo-piaszczyste (T. Sokołowski 1981).

B. CZĘŚĆ ŚRODKOWA (CENTRALNA) KOTLINY SANDOMIERSKIEJ

Największymezoregion, obejmujący 53% powierzchni Kotliny. Wschodniągra­

nicępoprowadzono po prawej stronie doliny Sanu. Granicata naznacznej długości biegnie zachodnią krawędzią Płaskowyżu Tarnogrodzkiego, która szczególnie na odcinku Bystre-Krzeszów-Zarzecze jest bardzo wyrazista i przekracza (w Krzeszo­ wie) 70 m.

Wysokości bezwzględne mezoregionu mieszczą się w przedziale od 300 m na Przedgórskim PłaskowyżuLessowym i 269 m na Płaskowyżu Kolbuszowskimdo 138 m n.p.m. (poziom Wisły)wpółnocnymnarożu Kotliny. Wysokości względnesązróż­ nicowane; w dolinach rzek i narówninach od 10-20 m, aw obrębiepłaskowyżów do 40-70 m. Mezoregion środkowy jest najbardziej zróżnicowany orograficznie i wyka­ zuje największą energię reliefu. Przeważają doliny i równiny. Płaskowyże zajmują 37% powierzchni. Wydzielono tu 11 regionów.

7. Dolina Wisły - Odcinek Korczyńsko-Zawichojski. O tym odcinku doliny A. R ehm an (1891 s. 161) pisze: „[...] Od ujścia [Nidy - podk. moje J.W.]

aż poZawichost odstępuje Wisła od brzegu Wyżynytak, że po lewej jej stronie ciąg­

niesiępas gleby napływowej,równej,miejscami podmokłej, do 5 kilometrów szero­

ki, poprzecinany licznemi staremi korytami Wisły, zamienionymi w jeziora”. Wdnie doliny rzeczywiście dominują mady, mniejszą powierzchnię zajmują muły, piaski i żwiry rzeczne facji korytowej, które lokalnie, na niewielką skalę, zresztą na całym

„sandomierskim” odcinku Wisły sąeksploatowane. Niewielką rolę odgrywają torfy i namuły torfiaste. Ponad dnem wznosi sięterasa plejstoceńska zbudowanaz osadów piaszczystych, miejscami zwydmiona po prawej stronie doliny, a po lewej stronie, gdzie występująjej niewielkie listwy może być przykryta przez utwory pylaste.

Dolina jest asymetryczna; lewe zbocze tworzy krawędź Wyżyny Małopolskiej o wysokości od 8 m do 75 m w okolicy Sandomierza, prawe zaś zbocze przechodzi łagodnie bezwyraźnej granicy w doliny innych rzek: Wisłoki, Sanu, Brenia, Trześ- niówki lub w równiny proluwialne, zalegające po północnej stronie płaskowyżów centralnej części Kotliny.

Wisła na odcinkuKorczyńsko-Zawichojskim maspadek od0,26do 0,31 promi­ la.W dolinie Wisływ okolicy Tarnobrzega, a także w obrębie Garbu Tarnobrzeskie­

go i Równiny Grębowskiej występująwutworach badenu bogate złoża siarki rodzi­

mej. Są one eksploatowane metodami odkrywkową i wytopu podziemnego w Tar­ nobrzeskim Zagłębiu Siarkowym.

8. Płaskowyż Tarnowski. Jeden z dwu centralnych płaskowyżów Kotliny Sandomierskiej, położonypomiędzy doliną Dunajca a doliną Wisłoki. Ku dolinom tym opada wyraźnymi krawędziami erozyjnymi. Jestto garb podłoża mioceńskiego, przykryty cienką pokrywą utworów czwartorzędowych, mających miąższość na wie­

rzchowiniewczęści południowej przeważnie 1-2 m,aw części północnejpłaskowyżu

— 5 m. Na wierzchowinie częste sąwychodnie iłów mioceńskich. Miąższośćutwo­

Podział fizycznogeograficzny Kotliny Sandomierskiej 85

rów czwartorzędowych wzrasta na zboczach. Wykształcone są jakoutwory piaszczys­ tei gliniaste, awe wschodniej części płaskowyżuwystępują utworypylaste, na któ­ rych rozwinęły się żyzne gleby pseudobielicowe i brunatne (Z. C z e p p e, K.

German 1988).Ten zwartypłaskowyż,owysokościachdochodzącychdo 263 m n.p.m. i deniwelacjachdo 60 m, można podzielić na 3 części (L. S t a r k e 1 1988).

Część południowa to równina na wysokości 240-250 m n.p.m., zbudowana z utwo­ rów glaciofluwialnych wypełniających kopalną rynnę podkarpacką (T. P u 1i t 1975). Część środkowa,zwarta, to najwyższa partia płaskowyżu,z płytkozalegający­

mi utworami miocenu. Natomiast część północna jest równinąnachyloną ku półno­ cy, od 210 do 195 m n.p.m.

9. Równina Radgoszczańska. Wyróżniona została już przez Z. C z e pp e i K. G e r m a n (1988). Występuje na północnym przedpolu Płaskowyżu Tar­ nowskiego jako równina nachylona ku północy od 195 do 180m n.p.m. Zbudowana jest z piasków plejstoceńskich akumulacji głównie rzecznej w części zachodniej (- jako stożek Dunajca) i północnej oraz akumulacji proluwialnej w części południo­ wej. Część północną zajmuje obniżenie doliny Brenia — dawny przepływ Dunajca.

10. Garb Szczuciński. Jest topiaszczystywal (wyróżniany jużwcześniej przez L. S ta r k 1 a 1988, Z. Czeppe, K. German 1988),wyodrębniający się na pograniczudoliny Wisły i RówninyRadgoszczańskiej.Rozpościera się równoleżni­

kowo na długości20 km, ma 2-4 km szerokości i 2-5 m wysokości. Jegobudowa i geneza nie jest dobrzepoznana. Rzeźbapodłoża jest,jak się wydaje, bardzo zróżni­ cowana. Mówi się zarówno o wysoko zalegającym cokole skalnym (T. Soko­

łowski 1981), ale to w zachodniej części Garbu, jak i o istnieniu głębokiej paleokotliny — Kotliny Szczucina, jednej z większych odkrytych w dolinie górnej Wisły, wktórejmiąższość czwartorzędu dochodzi do ponad 51 m(A. Now a k, M.

Żółkiewski 1989). Występuje ona raczej we wschodniej części Garbu.

11. Dolina Wisłoki. Szerokadolina (8-20km) obejmuje system teras, z któ­ rych największą rolę odgrywa terasa rędzinna (5-10m),zajmująca prawie całe sze­ rokie dno doliny,zbudowane z osadów rzeki meandrującej. Występują tu generacje dużych zakoli późnoglacjalnych, mniejszych holoceńskich i ponownie większych z ostatnich stuleci. Korytu towarzyszy terasa łęgowa (4-5 m), a ponad dnem doliny wznosi się (10-15 m) zwydmiona terasa plejstoccńska, tworząca listwy przy krawę­

dziach płaskowyżów. Stwierdzono dwudzielnąbudowę tej terasy,która jest charak­ terystyczna i dla innych dolin, np. dolinySanu. Otóż dolnaseriajest serią żwirową i żwirowo-piaszczystą, górna - piaszczystą. Przedzielają je muły organiczne, które być może pochodzą z ostatniego interglacjału (W. Laskowska-

Wysoczańska 1971).

12. Płaskowyż Kolbuszowski. Zajmuje najbardziej centralną część Kotli­

ny, zalega między dolinami Wisłoki i Sanu oraz Rynną Podkarpacką. Jego powierzchniawznosi się od 195 m n.p.m. w części północnej do250-260 m n.p.m.

(maksymalnie 269 m n.p.m.) w części najwyższej, południowej. Płaskowyż Kolbu­ szowski jest silnierozcięty, najbardziej ze wszystkichpłaskowyżóww Kotlinie, głów­

nie gęstą siecią dolin denudacyjnych, a deniwelacje wynoszą 40-70 m. W partiach wierzchowinowych można wydzielić spłaszczenia denudacyjne na wysokościach:

wysokie 230-250 m, średnie 210-220 m i niskie 195-200m. Poziomyte utworzone sąprzez płaskiegarby rozciągniętew kierunkuzbliżonym dorównoleżnikowego (W.

Laskowsk a-Wy soczańska 1971, J. Wojtanowicz 1978). Pokrywa osadów czwartorzędowych jest bardzo zróżnicowana, na ogół nie­ wielka (1-2 m), często na zboczach odsłaniają się iły krakowieckie, które tworzą cokół erozyjny. Zdarzają się jednak kopalnezagłębienia — rynny,kotliny, jaknp. w centrum płaskowyżu w Górnie (235 m n.p.m.), gdzie miąższośćczwartorzędu prze­

kracza 30 m. Wśród utworów czwartorzędowych występują gliny zwałowe, które datowano (metodą TL) z profilu Giedlarowej koło Leżajska i określono ichwiek na zlodowacenie południowopolskie — glacjał Sanu. Z tym zlodowaceniem też należy prawdopodobnie wiązać występowaniena kulminacjach wierzchowinowych tak zwa­ nych „żwirów preglacjalnych”, znanych z okolic Majdanu, Łętowni, Jeżowego. W południowo-wschodnim krańcu płaskowyżu,na południe od Leżajska, na niewielkiej przestrzeni występują utwory pylaste lessopodobnei mułki pylasto-piaszczyste, któ­

rych łączna miąższośćmożedochodzić do 10 m. Niesą to jednak lessy, a pokrywy wietrzenia peryglacjalnego i zlessyfikowane utwory limnoglacjalne z okresu zlodo­

wacenia południowopolskiego. Częściowo z tymi utworami wiąże sięwystępowanie w okolicy Grodziska (na S od Leżajska) zagadkowych jeziorek typu„oczek”, których doliczono się 97 i 36 dalszych już zarośniętych. Warto jeszcze wspomnieć o innej wielkiejosobliwości przyrodniczej okolicLeżajska,amianowicie o istnieniuw Woli Zarczyckiej jedynego w Polsce naturalnego stanowiska azalii pontyjskiej (Azalea pontica). Ten piękny, żółto kwitnący krzew (nazwa równorzędna — różanecznik żół­

ty) rośnie na niskim pagórzewydmowym.

13. Równina Grębowska. Rozpościera się na północnym przedpolu Płasko­

wyżu Kolbuszowskiego (J. Wojtanowicz 1978). Jest to równina pochy­

lająca się - jakby równia pochyła - ku północy od wysokości 195 m do 150 m n.p.m. Jej powstanie wiązać należyzosadami wynoszonymiz płaskowyżu przez rzeki usypujące stożki napływowe. Największy znich tostożek Łęgu. Równina ta, zbudo­

wana na powierzchni z piasków, jest bardzo silnie zwydmiona, szczególnie w połud­

niowej części, tworzącnajwiększyw Kotlinie Sandomierskiej kompleks wydmowy(J.

Wojtanowicz 1973). W części północnej obejmuje obniżenie dolinnewyko­

rzystywaneprzez Trześniówkę, a maskujące kopalną rynnę Pra-Wisły lub Pra-Wis- łoki.Została onawyciętaw interglacjale wielkim, a wypełniona jest osadamiplejsto- ceńskimi (począwszy od zlodowacenia środkowopolskiego) i holoceńskimi. Jako dolina Wisły-Wisłoki funkcjonowała jeszcze w ostatnim glacjale (J. B u r a c zy ń- sk i, J. Wojtanowicz 1969, 1978). Znaczna część Równiny Grębows- kiej pokryta jest lasami tworzącresztkiPuszczy Sandomierskiej. WJeziórku eksplo­ atuje się siarkę metodą podziemnego wytopu. Spowodowało to olbrzymie zniszcze­ nie środowiska na dużym obszarze.

14. Garb Tarnobrzeski. Jest to niewielki, wydłużony (długość20 km, szero­

kość 1-4 km) garb podłoża trzeciorzędowego, ostaniec erozyjny pomiędzy współ­

czesną doliną Wisły a kopalną doliną zajętą obecnie przez dolinę Trześniówki.

Wznosisię nawysokość150-170 m n.p.m., tzn. nawysokość20 m ponad powierzch­ nie teras budujących dna dolin. Od strony północno-zachodniej tworzy stromą kra­ wędź. Napowierzchni występuje glina morenowa oraz piaski i żwiry glacjalne i flu- wioglacjalne. W obrębiewalu stwierdzono wycięte w iłach krakowieckich kopalne głębokie rynny wypełnione piaskami i mułkami zfauną górnomioceńską.

Podział fizycznogeograficzny Kotliny Sandomierskiej 87

15. Dolina Sanu. Jest to największa, obok dolinyWisły, centralnadolina Kot­

liny Sandomierskiej, mająca kierunek SE-NW. Jej długość wynosi 125km (San ma na tymodcinku długość ok. 160 km przy średnim spadku 0,36 promila),aszerokość 7-17 km. Dolina ta, podobnie jak inne „karpackie” wKotlinie, ma trzystopniowy system teras:łęgową, tworzącąnieciągływąski pasprzykorytowy o wysokości 2-4 m;

szeroką terasę rędzinną o wysokości5-10m, zajmującąpraktycznie całe holoceńskie dno, pokrytą madami; terasę plcjstoceńską (zwydmioną) o wysokości 10-15m. Dno doliny, które w okolicy Przemyślaznajduje się nawysokości 195-200 m n.p.m., a w pobliżu ujścia obniżasię do 140 m n.p.m., wykazuje średni spadek 0,44-0,48 promi­ la, a więc nieco większy niż współczesny San. Największy spadek wykazuje terasa plejstoceńska (0,66 promila), wznosząca się od 225 do 142 m n.p.m. Miąższośćosa­ dówwypełniających dolinę dochodzi od 50m. W dnie doliny,na erozyjnych garbach zachowały się rezydualne osady glacjalne. Cała reszta osadów, wykształconych w zasadzie w dwuseriach: dolnej żwirowej i górnej piaszczystej, jest młodsza od inter- glacjału wielkiego i pochodzi głównie zezlodowacenia środkowopolskiego. Terasa plejstoceńska, zbudowana głównie z piasków środkowopolskich, ma nadbudowę w postaci nieciągłejpokrywy piasków drobnoziarnistych z przewartwieniami mułków z okresu ostatniego zlodowacenia (J. Wojtanowicz 1978). Na powierzchni tera­ sy rędzinnej klasycznie rozwinięte są różne systemy meandrów, w tym wielkopro- mienne, podcinające zwykle krawędź terasy plejstoceńskiej (A.

Szumański 1986). Spotyka się lokalnie listwy późnoglacjalnejterasy, ulo­ kowanej przestrzenniei wysokościowo pomiędzy terasą rędzinnąa plejstoceńską, ze śladami starorzeczy po rzece typu roztokowego.

DolinaSanu ma krajobraz rolniczyi leśny,główniepo lewej stronie,na szerokiej terasie plejstoceńskiej. Od dawna jest użytkowana. Spotykamy tu liczne ślady stare­

go neolitycznego osadnictwa. Była ważnąarterią komunikacyjną, a San w wiekach średnich był rzeką słynącą z flisactwa - spławu zbożado Gdańska, mającego swe porty w Ulanowie i Krzeszowie.

16. Rynna Podkarpacka. Wyróżnionajednostka jest zachowanym fragmen­ tem o wiele większej rynny podkarpackiej, ciągnącej się prawdopodobnie już od Raby, wzdłuż brzegu Karpat, a następnie kierującej się ku południowemu wschod­ owi do Dniestru.Wyróżniony region jest bardzoobszernym obniżeniem,średniook.

6 km szerokości i 75 km długości, ciągnącym się od Wisłoki do Sanu. Jako forma rzeźby rynna przedłuża się jeszcze na kilka kilometrówna Wod Wisłoki,jest już jed­

nak formą niezbyt wyraźną, wyplycającą się. W dolinie Wisłoka występuje płaskie dno, zajęte przez terasy holoceńskie, szczególnie przez obszerną terasę rędzinną. W obrębie rynny wydziela się kilka teras erozyjnych z cienkimi pokrywami utworów glacjalnych. Terasy te występują wpoziomach: 197-200, 210-215,220-235 m n.p.m.

Od północy zamyka rynnękrawędź Płaskowyżu Kolbuszowskiego owysokości 20-40 m. Wprofilu podłużnym dno rynny jest nierówne, najgłębiej (do 180 m n.p.m.) wcię­

te jest w części zachodniej, przy Wisłoku. W rynnie(w Jasionce) udokumentowano osady starsze od maksymalnej fazy zlodowacenia południowopolskiego, datowane na eoplejstocen (W. Laskowska — Wysoczańska 1971). Rynna jest więc stara, być może powstała jeszcze w górnym pliocenie. W czasiezlodowaceń, począ­

wszy odzlodowacenia południowopolskiego, spełniała rolę pradoliny odprowadzają­

cej wody na wschód. Morfologiczne cechy pradoliny czytelne są we współczesnej rzeźbie.

17. Przedgórski Płaskowyż Lessowy. Nazwę tę wprowadził A. M a 1 i c - k i (1977)izastępuje ona inne dotąd używane, takie jak:„Wysoczyzna Kańczucka”

(M. Klimaszewski 1972, L. S t a r k e 1 1972), „Podgórze Rze­

szowskie” (J. Kondracki 1969, 1977). Przyjętanazwadobrzeokreślacharakter ispecyfikę tej jednostki. Rozciąga się on równoleżnikowym pasem przy brzegu Kar­

pat od Dębicy do Przemyśla. Szerokość tegopasa wynosi od 1 km na zachodzie do 16 km w rejonie Przeworska.Odpółnocy iwschodu tworzywyraźną krawędź o wyso­

kości 10-40 m, opadającdo Rynny Podkarpackiej i doliny Sanu. Powierzchnia płas­ kowyżuwznosi się od ok. 200 m do 240-300 m n.p.m., a deniwelacje dochodzą do 40-60 m. Pokrywa osadów czwartorzędowych z lessemw stropie okrywa różnorodne formy rzeźby, takiejak stoki progu karpackiego i jego przedgórze oraz częściowo terasy pradoliny — Rynny Podkarpackiej oraz starsze partie teras Sanu, Wisłoka i innych rzek karpackich. Rzeźba podłoża podczwartorzędowegojest urozmaicona.

Podłożetobudują iły krakowieckie wczęścizewnętrznej i głównie wschodniej części płaskowyżuoraz flisz karpacki przyprogu Karpat i nagarbach. Utworyczwartorzę­

dowe to gliny morenowe, żwiry ipiaskifluwioglacjalne i rzeczne oraz less. Miąższość lessu jest zmienna i wynosi od 2 do 15 m, maksymalnie do 20 m. Na obszarze tym, mającym generalnie charakter równiny, rozwinięta jest typowa rzeźba lessowa, szczególnie charakterystyczne są małe zagłębienia bezodpływowe.Płaskowyż posiada znakomitegleby, tj. czarnoziemy. Ten fakt zadecydował, żejest to jeden znajstar­

szych w Polsce terenów rolniczych. Współczesny krajobraz to pola uprawne i tereny całkowicie bezleśne.

C. CZĘŚĆ WSCHODNIA KOTLINY SANDOMIERSKIEJ

Mezoregion ten zajmuje 37% powierzchni Kotliny. Ma kształt ściętego stożka zwróconego w kierunku północno-zachodnim. Wysokościbezwzględne mieszczą się wprzedzialeod 313 m n.p.m. na granicy południowej do 150m n.p.m. na granicy północnej. Również pod względem średniej wysokości jest to najwyższa część Kot­ liny. Wysokości względne dochodzą od 50-60 m. Mezoregion ten składa się tylko z trzech dużych regionów, z tego dwa zajmującełącznie 73% powierzchni to płasko­

wyże.Rozcięte są oneco prawda licznymi dolinami rzek (III rzędu), którychwyróż­ nienie jako odrębnych jednostek mogłoby ewentualnie nastąpić na kolejnym niż­ szym stopniu regionalizacji.

18. Równina Biłgorajska. Jest to równina proluwialna przylegająca do RoztoczaiWyżyny Lubelskiej. Równina ta konsekwentnie, aczkolwiek nieznacznie, pochyla siękuSW, atakżeku NW, od wysokości 250m n.p.m. na NE dookoło 150 m n.p.m. na W. Równina ta łagodnie,bez wyraźnej granicy,przechodzi w terasę plej- stoceńską Sanu, a w części NW w terasę Wisły. Równina jest silnie zwydmiona.

Rzeźbę urozmaicają także obszerne, płytkie zagłębienia, zajęte najczęściej przez bagna (Talandy, Obary, Rakowskie, Wielkiei inne), będącewynikiem nierównomie­ rnej akumulacji, a także doliny rzeczne Bukowej,Sanny, górnej Tanwi i ich dopły­ wów, które przy krawędzi Roztocza wcinają się głęboko, np. Tanew ponad 20 m, tworząc malownicze jary. Ostatnie badaniawykazały, żepiaszczystą równinę prolu- wialną, przynajmniej w części przykrawędziowej, datować należy na ostatnie,vistu- liańskie zlodowacenie (J. Buraczyński, J. Butrym 1989). Równina Bił­ gorajska jest na przeważającym obszarze zalesiona(Puszcza Solska),stąd nazywana

Podział fizycznogeograficzny KotlinySandomierskiej 89

jest Równiną Puszczańską (A. C h a ł u b i ń s ka, T. W i 1 ga t 1954).Są to głów­ nie lasy sosnowe, ale miejscami występuje także świerk, buk i jodła. Wśród lasów zdarzają się płaty (jakby duże polany) upraw rolnych, a także duże stawy, np. w lasach pomiędzy Łążkiem Ordynackim a Lipą.

19. Płaskowyż Tarnogrodzki. Nazwa ta nadana została przez S. L e n c e - wieża (1922). We wszystkich dotychczasowych podziałach (ryc. 2, 3, 4) na wschódod Sanu wyróżniano jeden płaskowyż. Autor jużwcześniej (J. W o j t a n o- wi c z 1978) zaproponowałpodział tegoobszaru wzdłuż dolinyLubaczówki na dwa regiony: północny - jakoPłaskowyżTarnogrodzki i południowy -jako Lubaczow- sko-Jaworowski. Tak więc Płaskowyż Tarnogrodzki rozciąga się pomiędzy doliną Sanuna zachodzie, Bukowej na północy(a nieTanwi,jak do tej porybłędnie przyj­

mowano) i Lubaczówki na południu. Wczęści południowo-wschodniej przylega do krawędziRoztocza. Jest to zwarty i wysokipłaskowyż, którego wierzchowiny docho­ dzą do195-250 m n.p.m.(maksymalna wysokość 256mn.p.m.w S części). Wysokoś­

ci względne dochodzą do 40-60 m. Z doliną Sanu PłaskowyżTarnogrodzki tworzy wyraźną krawędźowysokości20-60 m. Najwyższajest w Krzeszowie — bezpośred­

niopodcinana przez San. Kierunek ten mazałożenia tektoniczne, podobnie jakkie­ runek innych elementów rzeźby - garbów wierzchowinowych, a przede wszystkim rzek i dolin rzecznych. Dominujący jestkierunek NW-SE, ale występuje także rów­

noleżnikowy. Podobnie jak inne wysoczyzny Płaskowyż Tarnogrodzki zbudowany jest w podłożu z iłów krakowieckich,eksploatowanych w wielucegielniach, a przy­ krytych utworami czwartorzędowymi, wśród których na uwagę zasługują utwory pylaste. Składają się na nie lessy, reprezentowane przez jedyną w centralnej części Kotliny„wyspę”lessowąw Krzeszowie (J. Wojtanowicz 1974)idość szeroko rozpowszechnionepokrywowe utwory pylaste o miąższości 0,5-1,0 m (maksymalnie do 2 m), będącezwietrzelinami peryglacjalnymi. Znane sąnajbardziej z okolic Cie­

szanowa i Oleszyc. Byłyod dawna opisywane i badane (K. M i c zy ń s k i 1907, K. M o ś c i c k i 1908, J. B u t r y m 1970), niekiedy błędnie zaliczanedo lessów.

20. Płaskowyż Lubaczowsko-Jaworowski. Jest to południowo-wschodnia część wyróżnianego dotąd dużego Płaskowyżu Tarnogrodzkiego, wyodrębniona po raz pierwszy przez autora jakosamodzielna jednostka (J. Wojtanowicz 1978).

Linia podziału na znacznej długości przebiega wzdłuż szerokiej,ale płytkiej doliny Lubaczówki. Większaczęść płaskowyżu znajduje się poza granicami kraju(ryc. 7).

Płaskowyżwznosisię ku południowi i ku wschodowi. Jest stosunkowozwarty, mniej od innych rozcięty; deniwelacje dochodzą tu do 50 m. Podobniejak na Płaskowyżu Tarnogrodzkim i tu występują pokrywoweutwory pylaste, np. w okolicyLubaczowa.

Występują także wydmy, odróżniające sięod pozostałych obszarów wydmowych tym, że zbudowanesą zwyraźniedrobniejszego piasku i mają znacznie większą domiesz­ kę frakcji pylastej.

UWAGI KOŃCOWE

WydzielenieKotliny Sandomierskiejjako jednostki fizjograficznej rangi makro­

regionu nie nastręcza żadnych trudności. Wyróżnia się bowiem wskali kraju jako jednostka o zdecydowanych, jednoznacznie określonycho charakterze linijnym gra­