D Y S K U S J E
ZBIGNIEW KUCHOWICZ, JACEK A. OJRZYŃSK1
Czy Twardowski b ył Niemcem?
(na m arginesie książki Romana B u g a j a , N auki tajem n e w Polsce w dobie O dro
dzenia, Zakład Narodowy im . Ossolińskich — W ydawnictwo, W rocław—W arszawa—
—Kraków—Gdańsk 1969, s. 252)
Czarnoksiężnik Twardowski, polski Faust, od w iek ów fascyn uje artystów -p la
styków, literatów i folklorystów; przeszedł także do trw ałej i żyw ej legendy, popu
larnej pośród najszerszych kół. Liczne są w ersje na tem at Twardowskiego, tradycja w iąże go z dworam i ostatnich Jagiellonów. W gruncie rzeczy znajdujem y się jednak tylko w kręgach legend, stąd też spory na tem at czy w ogóle istniał. Jan K u c h t a sądził, że ży ł on w X V I w ., w iązał go z K rakowem , na poparcie sw ych poglądów przytaczał jednak dowody bardzo bardzo w ątłe rów nież w e w łasnym odczuciu; stał tylko na stanow isku, iż tak głośny Tw ardow ski „m usiał być postacią historyczną” 1.
Inni bardziej w ierzyli podaniom, lecz np. w edług opinii Aleksandra B r ü c k n e r a Twardowski był postacią legendarną, stanow ił im ię zbiorowe, w którym skrystali
zowały się baśnie o czarodziejach i czarnoksiężnikach.
W tym kontekście podjęcie przez Romana B u g a j a badań dotyczących tajem niczego maga należy przyjąć z uznaniem. Autor w 1969 r. opublikował interesujące studium na tem at Tw ardow skiego i zw iązanej z nim legendy*, w 1976 r. najw ażniej
sze poglądy w tej m aterii powtórzył w om aw ianej tu książce dotyczącej nauk ta
jemnych w Polsce cza só w O drodzenia. N ie p o le m izu je m y z tezami całej książki, odwrotnie, sądzim y iż badania autora dotyczą bardzo ważnej, m ało znanej proble
matyki. Nauki tajemne, alchemia, magia w iązały się bowiem z m entalnością zbio
rową, z postaw ą ów czesnych ludzi. Bez prześledzenia powiązań, uwarunkow ań i za
interesowań ludzi Odrodzenia całą dziedziną w ied zy tajem nej n ie zrozumiem y w pełni poczynań i reakcji generacji żyjących w Polsce XVI w ieku. M niemamy, że prowadzone ostatnio interesujące badania dotyczące roli strachu w życiu ów czesnych ludzi*, w inny być powiązane w łaśnie z dziedziną nauk tajem nych. Można staw iać hipotezę, iż paranie się n im i zm niejszało poczucie lęku, uw alniało od pew nych tabu, stwarzało pole do eksperym entowania, dodawało w iary w m ożliwości ludzkiego ro
zumu.
Uznając tedy zasługi autora w podniesieniu tak w ażkiej problem atyki, pole
m izujemy tylko z jego tezam i dotyczącym i sam ego Twardowskiego. Jak wiadom o Bugaj twierdzi, iż Tw ardow ski to w rzeczyw istości norym berczyk Lorenz Dhur przebywający w Polsce m.in. na dworach M niszchów i w otoczeniu Zygmunta A u
gusta. Ju ż p oprzedn ie stu d iu m Bugaja w y w o ła ło zainteresow anie w ielu history
1 J. K u c h t a , Z abytki i tradycje h istoryczn e po T w ardow skim , „Lud” t. XXIX, Lwów
1030, s. 20.
2 R. B u g a j , M istrz T w a rd o w sk i w obliczu historii, [-w:] W św ięcie p ieśn i i bajki. S tudia fo lk lo rystyczn e, red. S. G ó r s k i i J. K r z y ż a n o w s k i , Wrocław 1969.
9 S. G r z y b o w s k i , Strach w X V I w .: n ow e w zorce osobow e, [w:] społeczeństwo sta ropolskie, Stu diai szkice,red. A. W y c z a ń s k i t. I, Warszawa 1976.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X I X , 1978, Z E S Z . 2.
310 Z B IG N IE W K U C H O W IC Z , J A C E K Z . O J R Z Y N S K I
ków kultury, uznanie jednak n ie było powszechne, spotykało się głosy odnoszące się do tw ierdzeń autora z rezerwą.
Roman Bugaj nie uw zględnił w szakże tej rezerwy, w ostatnio opublikowanej książce nie traktuje sw ych poglądów jako poddawanej sprawdzeniu hipotezy, lecz sądzi, iż ostatecznie w yjaśnił i rozstrzygnął całą sprawę. Na s. 178 n. pisze o sw ych badaniach: „Rozstrzygają o n e --- ostatecznie 250 lat trw ający spór o historyczność postaci Twardowskiego”. Trochę ostrożniej form ułuje to w e w stępie: „Mam na
dzieję, że przedstaw ione tu m ateriały zakończą w ieloletn ie spory, potwierdzając ostatecznie historyczność tajem niczego m aga i w yjaśniając rolę, jaką odegrał on na dworze Zygmunta A ugusta” (s. 5). Gorzej, iż autor popularyzował sw e poglądy na łam ach poczytnych tygodników i w telew izji. W naszej w ypow iedzi kwestionujem y w łaśn ie zasadność twierdzeń autora; n ie uważamy iż Tw ardow ski stanow i postać baśniową, n ie m ożem y w szakże przyjąć poglądów, iż był przebywającym w Polsce Niem cem .
Autor zna oczyw iście bogatą literaturę przedmiotu, m jn . prace K uchty, K r a u s - h a r a , K n o t a itd. S tosu je w szakże sw oistą selekcję, pow ołuje się n a prace, które w jakiś sposób ilustrują jego tezy, przem ilcza zaś dla niego niew ygodne, choć n ow sze i lepiej udokum entowane. Pisząc np. na s. 179 o S tanisław ie D ow ojnie prezentuje go jako lekarza, astrologa, który w prow adził Zygm unta A ugusta „w tajn ik i alchem ii i astrologii”. Pow ołuje się przy tym na pracę N a r b u t t a , n ie pozbawioną w arto
ści, niem niej pochodzącą z 1841 roku. Przem ilcza zaś fakt, że biogram Dowojny zam ieścił w PSB Ryszard M i e n i c k i w ykazując, iż n ie b ył lekarzem, tylko trud
nił się leczeniem , nic też n ie pisząc, by Dowojna zajm ował się astrologią i magią.
W św ietle tych ustaleń, jak rów nież innych, np. K o l a n k o w s k i e g o czy J a s - n o w s k i e g o , n ie można poważnie traktować informacji Narbutta o roli Dow oj
ny jako wtajem niczonego maga. Pom inięcie pracy Kolankowskiego („Zygmunt August w ielk i książę Litwy...”), stanowiącej do dziś fundam entalne dzieło, jeśli chodzi o mło
de lata króla, stanow i naszym zdaniem pow ażne przeoczenie.
Bugaj raz tylko, i to w przypisie, cytuje pracę Szenica o Giżance, zarzucając mu, że korzystał tylko z polskiego tłum aczenia Orzelskiego. Praca Szenica posiada charakter popularnonaukowy, niem niej autor zna źródła i spraw ę poznania Giżan- ki przez Zygmunta Augusta przedstaw ia w innym św ietle n iż Bugaj. Autor po pro
stu przemilcza tę inną w ersję. Podobnie przem ilczany został dotyczący tej sprawy szkic Z. K u c h o w i c z a . Autor w ielokrotnie wspom ina o A nnie Jagiellonce, jed
nak n ie w ykorzystuje poświęconej królew nie nowej książki Marii B o g u c k i e j . Można różnie interpretować fakty podawane w opracowaniach. Wzmianka w rachunkach budowy Zamku W arszawskiego z lat Γ537—1546 o „piecu dla alchem i- stów ” w skazuje raczej na zainteresow ania tego rodzaju nie Zygmunta A ugusta, lecz królowej Bony (s. 179). Zamieszczone na s. 180 cytaty z książki Jasnowskiego infor
mują o sprowadzeniu do chorej królow ej Barbary znachorek i czarownic; w iem y iż tego rodzaju metody były w tedy otwarcie stosowane.
Autor w zasadzie opiera się na trzech źródłach: pism ach Orzelskiego, Possela i Gizy. Ten ostatnii przekaz zna tylko z drugiej ręki, z popularnej pracy K u t z a ; wrócim y do tego niżej. Już tutaj pragniem y nadmienić, iż w szystko w skazuje, że m am y do czynienia z falsyfikatem . Rzekom o odkryty w Łodzi rękopis w ykorzystał jedynie Kutz, n ie cytują go inni, pow ażni uczeni okresu m iędzywojennego jak K o- lankow ski, H a l e c k i , Jasnowski, Z i e m b i c k i . Autor tw ierdzi zaś, iż mamy do czynienia z poważnym, cennym i przeoczonym źródłem.
Zdaniem Bugaja, Twardow ski to w rzeczyw istości norym berczyk Lorenz Dhur, urodzony zapew ne około 1515 r., który stud iow ał m edycynę w W ittenberdze od 1532 r. Tu poznał m łodszego od sieb ie Franciszka Krasińskiego, późniejszego pod
kanclerzego koronnego i biskupa k rak ow sk iego.1 f3yć może przybył z nim do Kra
kowa, prawdopodobnie kontynuow ał studia w Padw ie i w Rzym ie, b y ł lekarzem
W O K Ó Ł P O C H O D Z E N I A T W A R D O W S K IE G O 311
nadwornym księcia Albrechta w Królewcu. Z Prus przeszedł do M ikołaja Czar
nego R adziwiłła, później za w staw ien nictw em Krasińskiego w rócił do Krakowa na dwór królewski. Przebyw ał w Polsce w latach 1565—1573. B ył wróżbitą i astrolo
giem nadwornym Zygmunta Augusta. U czestniczył w zaplanowanej przez Krasiń
skiego i M niszchów aferze w yw ołania ducha Barbary R adziw iłłów ny na Zamku K rólewskim w W arszawie w nocy z 7 na 8 stycznia 1569 r. W 1570 r. podróżuje po Polsce; na ten czas Bugaj datuje znaną historię z biednym szlachcicem w Bydgo
szczy. W 1572 r. zostaje podkoniuszym litew skim . Po śm ierci Zygmunta A ugusta jest niebezpieczny dla Mniszchów, zna bow iem „tajemnicę stanu”, to znaczy k ulisy poja
w ienia się Giżanki na dworze królewskim . Obawiając się o sw e życie, ucieka z K ny
szyna, a le siepacze M niszchów dopadają go w karczmie w e w si Mystki — Rzym na Podlasiu i mordują. N azw isko T w ardow ski wprowadził Górnicki w „Dworzaninie polskim”, w łączając do niego pam flet przeciwko Dhurowi i jego protektorom, ze w zględów taktycznych jednak pisany z użyciem szyfru.
Hipoteza fascynująca; jednak analiza postępowania dowodowego budzi w ątp li
wości. Zacznijmy od anegdoty Górnickiego. Autor „Dworzanina” określił czas akcji na lata panowania Zygmunta Starego. Można by przyjąć, że w tym czasie Twardow
ski już n ie żył, skoro dworzanin udający jego ucznia „tak w iele, jak on u m i a ł , um ie” (podkreślenie nasze). Bugaj sądzi, że Górnicki, nie chcąc narazić się w p ły
wowem u w ówczas na dworze Dhurowi, zm ienił jego nazwisko i cofnął akcję do czasów poprzedniego panowania. Sąd sw ój próbuje uzasadnić „teorią komizmu”
Górnickiego. Z w yw odów tych w ynika jednak to, że Górnicki dopuszczał m ożli
wość takiego „szyfrowania” w ypadków, jak również, że nie b ył przychylny prakty
kom czarnoksięskim , nie ma natom iast żadnych przesłanek, pozwalających przy
puszczać, iż zastosow ał „szyfr” w łaśnie w interesującej nas anegdocie. „Szyfr” zresz
tą mocno w ątpliw y, skoro Bugaj dopuszcza możliwość, że Dhur m ógł jednak uży
wać w Polsce nazw iska Tw ardow ski (s. 184). Czyżby m agow i tak przypadł do smaku skierowany rzekomo przeciw niemu koncept Górnickiego? W gruncie rzeczy rozu
mowanie Bugaja polega na dostosow aniu anegdoty do w łasnej hipotezy i ma walor o tyle tylko, o ile pozostałe fakty przytaczane n a poparcie ow ej hipotezy są w iary
godne. Dodajm y, że określenie anegdoty jako pam fletu w ydaje się grubą przesadą.
Autor słusznie zauw ażył, że T w ardow ski został w ym ieniony ty lk o mimochodem, my zaś sądzim y, że z anegdoty bynajm niej n ie w ynika tw ierdzenie, iż m istrz w sw ej praktyce posługiw ał się tym i sam ym i metodami, co jego sam ozw ańczy uczeń.
Sporo m iejsca pośw ięca autor w yw ołaniu ducha Barbary R adziw iłłów ny. Jego zdaniem, „nowe św iatło” rzuca na tę spraw ę w spom niany rękopis Jima Gizy (G hy- saeusa), w ykorzystany przez Tadeusza Kutza w 1932 r. Autor stwierdza: „wszystko przemawia za tym, że relacja Ghysaeusa jest autentyczna” (s. 178), jednak mimo faktu, że relację tę znam y tylko z drugiej ręki, referuje jej treść bezkrytycznie.
Broszurka Kutza, na którą się pow ołuje, w ydana została jako nr 196 popularnej ongiś „Biblioteczki historyczno-geograficznej”. Autor jej jest znany z w ielu publi
kacji takiego typu jak „Doświadczenia spirytystyczne”, „Potęga telepatii”, „Prak
tyczny kurs hipnotyzmu w dziesięciu lekcjach”, „Tajem nice m agów i fakirów ”, „Wy
w oływ anie duchów i dem onów”, p isyw ał także pow ieści historyczne. B ył może n ie
złym specjalistą w zakresie w iedzy tajem nej, można jednak żyw ić w ątpliw ości czy orientował się dobrze w problem ach źródłoznawstwa, a w szczególności krytyki autentyczności źródła. W sw ej książeczce przedstawia treść ow ej relacji Gizy, od
krytej rzekomo przez L. P r z y b y s ł a w s k i e g o . Znamienne, że n ie cytuje z niej żadnego dłuższego fragm entu, od czasu do czasu wtrącając drobne uryw ki zdań, po kilka słów zaledwie. N aw et jednak te krótkie cytaty nie robią dobrego wrażenia.
Według Bugaja o autentyczności przesądza porównanie z relacjam i Possela i Orzel- skiego (s. 178).
312 Z B IG N I E W K U C H O W IC Z , J A C E K Z . O J R Z Y N S K I
Otóż porównując Possela z Gizą dostrzegam y nie „pewne rozbieżności” i „po
zorne niezgodności”, jak to w idzi Bugaj, lecz zasadniczą sprzeczność. Mamy inny czas i inne m iejsce akcji, w ystępują inne osoby z w yjątkiem , rzecz prosta, króla i ducha królowej; relacja P ossela n ie może w ięc służyć za św iadectw o autentyczno
ści przekazu Gizy. Inaczej jest z Orzelskim. Tu można m ówić o daleko idącej zgod
ności, mimo że Orzelski n ie zna spraw y w yw oływ ania ducha królowej. Autor za
pomina jednak, że nadmierna zgodność też może być podejrzana. D ziwne w ydaje się bowiem , że w relacji w ystępują te i tylko te osoby, które w ym ienia Świętosław Orzelski. Naszym zdaniem, „relacja Ghysaeusa” jest niezręcznym falsyfikatem , w y- koncypow anym w oparciu o lekturę Orzelskiego.
Gdyby jednak naw et przyjąć, że ow a relacja jest autentyczna, to wnioski, ja
kie z niej w yciągnął Bugaj, w ydają się zbyt śmiałe. Wobec sprzeczności chronolo
gicznej m iędzy Posselem a Gizą co do datowania seansu z w yw oływ aniem ducha (Possel m ówi o 1551 r., Giza о 1569), autor zdecydowanie opowiada się za Gizą, zwra
cając uwagę na wzm ożone zainteresowanie wiedzą tajemną, jakie w ykazyw ał król u schyłku życia. Sam jednak przyznaje, że wiązało się to z pragnieniem potomstwa, co n ie ma nic wspólnego z duchem Barbary; natom iast w yw oływ an ie ducha tuż po śm ierci królowej przy ówczesnym stanie Zygmunta Augusta jest o w iele bardziej psychologicznie uzasadnione, biorąc też pod uwagę, że król od m łodości interesow ał się wiedzą tajemną.
Giza n ie wspom ina w cale o Twardowskim , co Bugaj uznał za lukę uderzającą
„na pierw szy rzut oka” (s. 178). Sądzi, że w czasie seansu m usiał być obecny cie
szący się dużym autorytetem mistrz ceremonii, słow em Dhur-Twardowski, który powstrzym ałby króla przed rzuceniem się w stronę Barbary. Tu jednak autor po
sunął się zbyt daleko. Stosując takie metody rozumowania, można udowodnić abso
lutnie wszystko. Nam „relacja” Gizy w ydaje się konsekw entna. Spotkaniu króla z rzekomą zjawą m iało zapobiec zgaszenie światła, a skoro mamy przyjąć obecność Twardowskiego, to niekonsekw encją sta je się w prow adzenie czarownicy z Błonia, o której pisze Giza. Do czegóż była ona potrzebna, skoro był obecny tak w ybitny mag?
Autor kategorycznie stwierdza, że jednym z twórców planu użycia Barbary Giżanki był podkanclerzy Franciszek Krasiński, lecz nie podaje n aw et cienia do
w odu przem awiającego za tym. Stwierdza, że K rasiński m iał znać Twardowskiego, przytacza zarzuty staw iane K rasińskiem u, że dzięki Giżance został biskupem kra
kowskim , stw ierdza, że z jego kancelarii w ychodziły nadania na rzecz domniema
nych spiskowców . W czasie bezkrólewia biskup m iał m ówić, że Mikołaj Mniszech uw iódł Giżankę, a Jerzy ją obdarowywał. Załóżmy, że w szystko to było prawdą, choć trudno określić, na ile były uzasadnione zarzuty staw iane przez przeciwników politycznych. Z tego jednak, że Krasiński w ykorzystyw ał w p ływ Giżanki na jej królewskiego kochanka, n ie w ynika jeszcze, że w łaśnie on był inicjatorem w prow a
dzenia jej na dwór.
Argumentem koronnym za identyfikacją Twardowskiego z Dhurem jest w zm ian
k a O rzelskiego o dwóch magach, których trzym ali u sieb ie M niszchow ie. Są to Gradovius i Duranovius. W oparciu o nią uznał autor, że mamy tu szereg: Dhur — Duranovius odczytany za N i e m c e w i c z e m jako Duran (prawdę powiedziawszy równouprawniona, jeśli n ie lepsza, byłaby lekcja Duranowski) — łacińskie durus (twardy) — Tw ardowski Górnickiego. Wywód n ie pozbawiony logiki, na ile jednak zgodny z rzeczywistością? Bugaj w yw odzi, że Gradowski był uczniem i pom ocni
kiem Durana, bo podawał się za sługę Jerzego Mniszcha. W niosek to oparty na w ątłej podstawie. Ostatécznie obu m agów Mniszchowie m ieli u siebie, a z równym powodzeniem m oglibyśm y wdać się w przypuszczenia, że to w łaśnie Gradowski był w ażniejszy, skoro wym ieniono go na pierwszym miejscu, w dodatku w brew alfabe-
W O K Ö L P O C H O D Z E N I A T W A R D O W S K I E G O 313
towi. Podobnie kruche jest rozum ow anie, że skoro Gradowski „prawdopodobnie” (!) zajm ował się w yw oływ aniem zmarłych, to głośny m istrz też „musiał” (!) się tym trudnić, „a stąd mamy już tylko jeden krok do przypuszczenia, że to w łaśnie on w yw ołał królow i zjaw ę Barbary R adziw iłłów ny” (s. 186). Dodajmy, że jeśli w śledz
tw ie w czasie bezkrólewia w ym ieniano Durana jako maga Mniszchów, to tym sa
mym w ą tp liw e się stają przypuszczenia autora o roli Twardowskiego na dworze królewskim . Czy jest prawdopodobne, aby w ten sposób określono człow ieka, będące
go — jak chce Bugaj — podkoniuszym litewskim ? Ostatni wreszcie istotny dla sprawy przekaz źródłowy to rękopis Jakuba W ereszczyńskiego, znany niestety też tylko z drugiej ręki, bo d zięki notatce K. W. W ó j c i c k i e g o w „Tygodniku Ilu strowanym ” z 1864 r. Ow W ereszczyński miał twierdzić, że Krasiński poznał Tw ar
dowskiego w W ittenberdze i na jego w ykształcenie w pływ ał. Za jego sprawą Twar
dowski został koniuszym litew skim , a umierając zapisał biskupowi zwierciadło czar
noksięskie. Wiadomość W ójcickiego n ie znalazła uznania u badaczy. Brückner uznał ją po prostu za fałszerstw o, w ystąpił jednak w jej obronie H a h n . Argumentem Hahna na korzyść W ójcickiego był fakt, że W ójcicki był w łaścicielem autentycznego podpisu biskupa Józefa W ereszczyńskiego, z czego w nioskow ał, że m ógł on mieć dostęp do jakichś nieznanych papierów rodzinnych W ereszczyńskich. W niosek to bynajmniej nie oczyw isty. W skazał też, że Krasiński rzeczyw iście studiow ał w W it
tenberdze, o czym piszą herbarze. Zauważmy, że i to n ie przem awia jeszcze za auten
tycznością dokumentu, bo przecież Wójcicki też korzystał z herbarzy. Hahn w ysun ął również hipotezę, że Wójcicki m ógł się pom ylić sam bądź też nastąpiła pomyłka dru
karska i że autorem om awianego rękopisu m ógł być nie Jakub, lecz Józef Weresz
czyński, w spom niany już biskup kijow ski. Tę hipotezę Hahna przyjął Bugaj jako pewnik (s. 195) nie przytaczając jednak nowych faktów na jej poparcie. Sądzimy, że jeśli przyjąć za Hahnem, iż Wójcicki m iał dostęp do papierów W ereszczyńskich, to mało prawdopodobne, aby pom ieszał imiona autorów.
W oparciu o w iadom ości W ójcickiego autor przeszukał w ydany przez F o e r - s t m a n n a „Album A cadem iae V itenbergensis”, znalazł pod rokiem 1532 Laurentiusa Dhura z Norym bergi i łącząc tę wiadom ość za swoją interpretacją Orzelskiego, uznał go za Twardowskiego. Skorygow ał w ięc W ójcickiego, sądząc, że to Dhur w p ły
w ał na K rasińskiego, a n ie odwrotnie; odznalazłszy w rachunkach dworu królew skiego 4 wzm ianki z różnych lat o Dhurach w zględnie Dorach, doszedł do w niosku, że w ym ieniany w nich w latach 1563 i 1567 jakiś Laurentius to też może Dhur.
Ponieważ takiego koniuszego u Zygmunta A ugusta n ie było, przypuszcza, że Dhur był podkoniuszym litew skim . Z akw alifikował ponadto w zm iankę o „Szwabie jakim ś”
u Orzelskiego jako także odnoszącą się do Dhura. W szystko to jednak bardzo wątłe.
W spomnieliśm y już, że jeśli Duranovius (dom niemany Dhur) był m agiem M nisz
chów, to należy odrzucić hipotezę o jego urzędach dworskich, bo w tedy w ym ieniany by był jako ów — jak to określa autor — p refectu s stabu li. W zm ianki w ięc Orzelskie
go i domniem anego W ereszczyńskiego n ie tworzą uzupełniającego s ię obrazu. N ie w ia domo też, dlaczego autor sądzi, że ow ym koniuszym czy podkoniuszym m ógł został Twardowski dopiero w 1572 r., gdy Krasiński uzyskał w p ływ y na dworze, zostając biskupem krakowskim (s. 203). Przecież z w łasn ych w yw od ów autora w ynika, jak w ielkie znaczenie m iał Krasiński, będąc jeszcze podkanclerzym . Bugaj n iew ątpliw ie udowodnił, że D hurowie m ieli kontakty z Polską i z dworem królewskim . N ie w ie
m y jednak n ic o tym, aby któryś z nich trudnił s ię magią. Poparciem dla auten
tyczności relacji W ereszczyńskiego ma być fakt, że „lustro Tw ardowskiego” do koś
cioła w W ągrowie m iał ofiarow ać Jan Dobrogost K rasiński (s. 229). W cale n ie prze
czy to opinii Briicknera o sfabrykow aniu źródeł przez W ójcickiego, który zapew ne znał inform acje Narbutta na ten tem at, a zatem m ógł je wykorzystać. Autor stw ier
dza wprawdzie, że znajomość Krasińskiego z Twardowskim „znalazła pełne pot
wierdzenie” po odkryciu afery Giżanki i Mniszchów, ale n ie podał żadnego dowodu
9
314 Z B IG N I E W K U C H O W IC Z , J A C E K Z . O J R Z Y N S K I
pozw alającego przyjąć, iż Krasiński m iał z tym cokolwiek w spólnego, nie mówiąc 0 tym, że zw iązki Twardowskiego z ową aferą są w ątpliw e, naw et gdyby przyjąć autentyczność rzekomej „relacji Gizy”.
Wreszcie sprawa śm ierci Twardowskiego. Zdaniem autora, po w yw ołaniu du
cha Barbary stał się Twardowski w łaścicielem „tajemnicy stanu”, której ujaw nienie m ogliby Krasińki i Mniszchowie przypłacić głową. Przypuszczenie takie budzi u ś
miech. Nie tak łatw o w P olsce spadały głowy, a już zwłaszcza m inistrów. Zresztą M niszchowie m ieli w ięk sze zm artw ienia w czasie bezkrólewia, niż tłum aczenie się z tego, w jaki sposób podsunęli królow i nałożnicę. Nie wiadomo też, dlaczego w łaś
n ie Tw ardow ski miał być dla nich niebezpieczny, a nie na przykład w yliczeni tak dokładnie przez Gizę pokojowcy.
Zwraca uwagę jeszcze jedna niejasna sprawa. Dlaczego w łaściw ie w tradycji przyjęło się nazwisko, w ym yślone niby przez Górnickiego dla sw ojego „pamfletu”?
Autor nie daje tu żadnych przekonyw ających w yjaśnień. Sądzi natom iast, że już Wójcicki znał tożsamość Dhura z Twardowskim, ale przem ilczał ją, przerażony za
łam aniem się pięknego podania, a może także kompromitacją biskupa Krasińskiego.
Jest to znów tylko dowolna hipoteza. Autor dopuszcza m ożliwość, że mogą m ieć uzasadnienie „nie udokum entowane inform acje” J. N. V o g 1 a o pobycie Twardow
skiego w Wenecji w 1561 r. (s. 199). Skoro tak, to pod jakim nazw iskiem w tedy w y stępow ał. Chyba nie jako Twardowski, bo to nazwisko miał w ym yśleć Górnicki oko
ło 1565 r., a jeśli jako Dhur, to dlaczego Vogl nic o tym nie pisze? Czyżby i on m iał powody, aby przem ilczeć nazw isko Dhur i jakie one były? Chyba inne niż w wypadku Wójcickiego.
Z hipotezami autora stał w sprzeczności jeden tylko przekaz źródłowy, cytow a
ny przez B. N o w i c k ą , pochodzący ze schyłku X V w. Autor postanow ił zw eryfi
kow ać ten fakt, odnalazł w A rchiw um Diecezjalnym w Płocku powołany dokument z dnia 14 czerwca 1495 r., stw ierdził, że w ym ieniony jest tam Fw ardosky, a nie Tw ardow ski i uznał spraw ę za załatw ioną (s. 185). Czy n ie nazbyt szybko? Zapis dokumentu jest przecież w adliw y, taki zbieg spółgłosek jest w naszym języku nie do w ym ów ienia, powstaje w ięc pytanie, jak brzmiało naprawdę w ym ienione tam nazwisko. Naszym zdaniem, istnieje tylko jedna m ożliwość, w łaśn ie Twardowski.
Zresztą naw et przyjmując praw idłow ość zapisu, powinno zastanow ić autora podo
bieństw o nazwiska; przecież n ie w iększa tu jest różnica niż między zapisam i Dhur 1 Dor. Przyjm ując lekcję „Twardowski” jako najprawdopodobniejszą, m usimy uznać, że jest to jedyny dokument św iadczący naprawdę o historyczności Twardowskiego;
co w ięcej, dokum ent zgodny z anegdotą Górnickiego interpretowaną dosłownie, przy założeniu, że opowiada ona o w ydarzeniu autentycznym z czasów Zygmunta Starego, gdy Twardow ski prawdopodobnie już n ie żył.
Wzmianka z 1495 r. wskazuje, iż mógł żyć jeszcze na początku panowania tego władcy, oo byłoby zgodne z tradycją. Jest jeszcze inny, bardzo istotny moment.
Z nazw iskiem Twardowskiego w iązano od XVII w. słynną księgę znajdującą się w zbiorach A kadem ii Krakowskiej. Bugaj <s. 210 i n.) streszcza badania nad tym źró
dłem wykazujące, że była to księga husycka autorstwa P aw ła z Pragi (1413—1471).
Autor przypuszcza, iż o istnieniu k sięgi poinform owali Dhur-Twardow skiego opie
kujący się nim M niszchowie, że czarnoksiężnik studiow ał księgę, stąd późniejsza tradycja.
Nasuwa się jednak przypuszczenie, że zw iązek ten był najzupełniej inny. Rajco
w ie wyszogrodzcy zarzucali kierow nikow i sw ej szkoły, praktykującem u u Twardo- skiego, odszczepieństwo i husytyzm . Istnieje tedy podstawa do m niemania, że zain
teresow anie husytyzm em cechowało w ym ienionego w tamtych aktach Tw ardowskie
go. W tym kontekście staje się zrozum iałe, iż ęzarnoksiężnik studiow ał księgę hu- sycką. W czasach kontrreform acji zapomniano c iy też n ie chciano pam iętać, iż była to księga heretycka, w iążąc ją tylko z praktyką Twardowskiego. W każdym bądź
W O K O Ł P O C H O D Z E N I A T W A R D O W S K IE G O 315
razie zw iązek m iędzy powstałą w X V w . księgą husycką, którą tradycja przypisy
w ała Twardowskiem u, a żyjącym u schyłku tego stulecia, w ym ienionym w aktach czarnoksiężnikiem, w ykazującym najprawdopodobniej sym patie husyckie, jest zrozu
m iały, jednocześnie n iezw ykle istotny. Gdyby udało się znaleźć jeszcze jakiś dowód potwierdzający działalność Twardowskiego na przełom ie XV/XVI w. można by chy
ba uznać, iż nasz Faust był bez w ątpienia postacią historyczną. N asuw ają się za- tem następujące wnioski.
1. W yw oływ anie ducha Barbary m ogło m ieć m iejsce, jak podaje P ossel, około 1551 roku, n ie zaś w przeszło 18 la t po śm ierci królowej. Pow iązanie tego zdarzenia z Twardowskim skłonni bylibyśm y uznać za legendę, przypisaną czarnoksiężnikowi dużo później, najprawdopodobniej na przełom ie XV I/X VH w ieku.
2. Autor zupełnie d ow oln ie pow iązał legendę o Twardowskim z osobą przeby
wającego n a dworze M niszchów m aga Durana.
3. N ie było najm niejszych trudności w przedstawieniu Giżanki królow i i na
w iązaniu kontaktu, n ie potrzeba było do tego seansów spirytystycznych. Logicznie rzecz biorąc, ludziom, którzy to inscenizow ali, powinno zależeć n a ukryciu osoby udającej królow ą, nie zaś na prezentowaniu jej później w ładcy. Zygmunt August był człow iekiem zabobonnym, niem niej krytycznym , inteligentnym 1 m ściwym . W y
krycie tego rodzaju oszustw a m ogło spow odow ać dla dworzan fatalne konsekw encje.
4. Cała teoria Bugaja, dotycząca Duhr-Twardow skiego, opiera się na tak w ątłych przesłankach, że n iestety nie można uznać jej za w yjaśnienie spraw i sporów do
tyczących postaci czarnoksiężnika.
5. Na w ielką uwagę zasługuje podana przez B. Nowicką, a potw ierdzona przez R. Bugaja wiadomość, że w aktach wyszogrodzkich w ystępuje pod rokiem 1495 czar
noksiężnik Twardowski, jako postać żyjąca współcześnie. W ydaje nam się, iż dalsze poszukiwania w inny iść w kierunku uzyskania dodatkowych inform acji o postaci wym ienionej w aktach wyszogrodzkich. Jest to w szakże pogląd n ie m ający n ic w spól
nego z teoriam i autora.
