2007.Poczucie tożsamości naro- dowej młodzieży pochodzenia białoruskiego

159

Michał Głuszkowski

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

SUBIEKTYWNE CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE TOŻSAMOŚĆ NARODOWOŚCIOWĄ

ALICJA JOANNA SIEGIEŃ-MATYJEWICZ. 2007.Poczucie tożsamości naro- dowej młodzieży pochodzenia białoruskiego. Olsztyn-Warszawa: Białoruskie Zrzeszenie Studentów, 279 s.

Ludność pochodzenia białoruskiego, na tle innych mniejszości mało zróżni- cowanej narodowościowo Polski, stanowi stosunkowo liczną i aktywną grupę.

W zależności od źródła danych, liczebność Białorusinów w naszym kraju waha się od niecałych 50 tysięcy (według Spisu Powszechnego z 2002 roku; GUS 2003: 33) do 300 tysięcy (szacunkowa liczba osób o korzeniach białoruskich;

Sadowski 1991: 31). Spośród ośrodków naukowych największe zainteresowanie mniejszością białoruską przejawia Uniwersytet w Białymstoku, który samodziel- nie oraz we współpracy z innymi placówkami, m.in. Uniwersytetem w Grodnie, organizuje konferencje i prowadzi działalność wydawniczą dotyczącą różnych aspektów życia polskich Białorusinów. W wymiarze społecznym, psychologicz- nym i kulturowym ludność pochodzenia białoruskiego została opisana przede wszystkim w pracach Andrzeja Sadowskiego i Jerzego Nikitorowicza, społecz- no-politycznymi aspektami jej życia zajmował się m.in. Eugeniusz Mironowicz, a sytuacji językowej poświęcone są teksty Elżbiety Smułkowej i Anny Engel- king. Wymieniając publikacje dotyczące mniejszości białoruskiej nie można po- minąć aktywności literackiej i publicystycznej jej przedstawicieli, wśród których najbardziej uznanym twórcą jest Sokrat Janowicz. Wzmożona aktywność mniej- szości narodowych w Polsce po 1989 roku, a w szczególności w ostatnich latach, oraz wzrastające zainteresowanie problemami etnicznymi ze strony przedstawi-

Uniwersytet Mikołaja Kopernika, e-mail: michg@stud.umk.pl

STUDIA SOCJOLOGICZNE 2008, 3 (190) ISSN 0039−3371

cieli różnych dyscyplin naukowych, w przypadku polskich Białorusinów nie wzięły się znikąd.

Alicja Joanna Siegień-Matyjewicz poświęciła swoją książkę przede wszyst- kim problemom tożsamości narodowej mniejszości białoruskiej, ale zakres za- wartego w niej materiału znacznie wykracza poza tytuł: Poczucie tożsamości narodowej młodzieży pochodzenia białoruskiego. Jako motto autorka wybrała sło- wa Zygmunta Baumana, mówiące o ciągłym i wielorakim konstruowaniu tożsa- mości, która nie jest dana człowiekowi raz na zawsze. Świadomość wyboru i aktywny stosunek jednostki do kształtu własnego „ja” oraz autoidentyfikacji wy- raźnie zaznacza się zarówno w metodologicznych zamysłach Siegień-Matyjewicz, jak również w ich empirycznej realizacji.

Początkowe dwa obszerne rozdziały Poczucia tożsamości... tylko pośrednio dotyczą tytułowej problematyki. W pierwszym z nich autorka szczegółowo przed- stawiła prawną i instytucjonalną sytuację mniejszości narodowych w Polsce oraz politykę państwa wobec nich. Drugi rozdział poświęcony został historii, demogra- fii i sytuacji społecznej białoruskiej mniejszości narodowej w naszym kraju. Swo- boda zrzeszania się, możliwość kształcenia we własnym języku i wolność wyznania, a także zmiany populacji grupy mniejszościowej mają z pewnością wpływ na kształtowanie się poczucia tożsamości narodowej u młodzieży, jednak jest on uzależniony od szeregu innych czynników i procesów, którymi Siegień- -Matyjewicz zajęła się w dalszych częściach pracy.

W teoretycznych założeniach badań autoidentyfikacji młodzieży pochodzenia białoruskiego w Polsce ważne miejsce zajmuje pojęcie pogranicza jako teryto- rium o szczególnym znaczeniu w procesie kształtowania się tożsamości narodo- wej. Słownikowej definicji pogranicza – „obszaru w pobliżu granicy dzielącej pewne przestrzenie, zamieszkiwanego przez ludność wielonarodowościową”, to- warzyszy wyliczenie koncepcji pogranicza pojmowanego w różnych wymiarach:

historycznym, społecznym, politycznym, kulturowym, interakcyjnym i osobo- wym (s. 97–99), co potwierdza interdyscyplinarne założenia badaczki. Pograni- cze traktowane jako miejsce kontaktu różnych kultur i wartości może stanowić terytorium ich konfrontacji, kooperacji, wzajemnego dostosowania – akomodacji lub asymilacji. Siegień-Matyjewicz nawiązuje do różnorodnych koncepcji tożsa- mości granicznej, m.in. marginal man Roberta Parka – człowieka pogranicza ja- ko człowieka marginesu, żyjącego na marginesie dwóch lub więcej kultur.

Autorka Poczucia tożsamości... nie trzyma się jednak ściśle żadnej z przywoływa- nych teorii, tworząc własny, eklektyczny model teoretyczny, którego istotę traf- nie oddają słowa ks. Józefa Tischnera, twierdzącego, że pogranicze może osobowość swoich mieszkańców zmarginalizować, ale również rozwinąć i po- szerzyć (s. 103). Decydującą dla określonego rozwoju osobowości jest socjaliza- cja i proces edukacji jako jej element. Siegień-Matyjewicz za Nikitorowiczem wskazuje na główne zadania edukacji na obszarach wielokulturowych, wymie-

niając przede wszystkim potrzebę kształtowania u młodych ludzi otwartości i uwolnienia od jednowymiarowych dogmatów w stosunkach swój–obcy. Uprasz- czaniu wizerunku innych grup narodowościowych służą stereotypy i uprzedze- nia, funkcjonujące nie tylko na terenach pogranicza. Edukacja międzykulturowa ma za zadanie nie tyle usunięcie stereotypów ze świadomości znajdujących się w kontakcie grup, ile ich konfrontację z rzeczywistością poprzez uświadamianie różnic i podobieństw z sąsiadującymi kulturami (s. 104–112).

Obok definicji pogranicza, kluczowym terminem w badaniach poczucia tożsa- mości narodowej jest pojęcie tożsamości. Spośród licznych teorii z zakresu psycho- logii społecznej, przytaczanych przez Siegień-Matyjewicz, wyłania się zarysowany już we wstępie obraz tożsamości jako samookreślenia, przeformułowywanego na przestrzeni lat. Tożsamość jest dla badaczki świadomym indywidualnym wybo- rem, choć jednak „negocjowanym” z otoczeniem, na który składają się: poczucie od- rębności od otoczenia i wewnętrznej spójności (s. 113–115). Spośród różnych ujęć tożsamości, Siegień-Matyjewicz optuje za jej podmiotowym pojmowaniem, co ma konsekwencje w grupowym wymiarze autoidentyfikacji. Tożsamość narodowa zo- stała w Poczuciu tożsamości... określona jako poczucie terytorialnej, historycznej, kulturowej, politycznej i ekonomicznej więzi z narodem, oparte w mniejszym lub większym stopniu na etnocentryzmie. Podobnie jak w przypadku jednostkowym, również identyfikacja grupowa jest formą świadomego wyboru.

Powyższe podejście teoretyczne znalazło swoje odzwierciedlenie w założeniach metodologicznych Poczucia tożsamości. Głównym celem badawczym przyjętym przez autorkę było zgromadzenie i usystematyzowanie danych na temat poczucia tożsamości narodowej młodzieży pochodzenia białoruskiego na terenie wschod- niej Polski oraz ustalenie czynników, które to poczucie ukształtowały. Postawio- ne przez Siegień-Matyjewicz hipotezy zakładały odrodzenie poczucia tożsamości narodowej w badanej grupie pod wpływem więzi z zamieszkiwanym terytorium, historią, określonym pochodzeniem, kulturą, językiem i religią. Przy takich zało- żeniach bardzo istotny jest dobór odpowiednich wskaźników, które autorka po- dzieliła na obiektywne i subiektywne. W przypadku obiektywnych kryteriów przynależności narodowej, religijnej, terytorialnej i językowej, którymi są np. fakt odnotowania chrztu czy też miejsce urodzenia i zamieszkania, rola badacza jest ograniczona do zgromadzenia danych i weryfikacji już istniejących źródeł. Wskaź- niki subiektywne to przede wszystkim autoidentyfikacje: narodowościowa, wy- znaniowa, językowa i terytorialna oraz zbiorowe i jednostkowe potwierdzenia tychże przynależności przez innych. Na określenie i weryfikację subiektywnych kryteriów poczucia tożsamości narodowej Siegień-Matyjewicz położyła szczegól- ny nacisk, co odpowiada wstępnemu założeniu o decydującej roli świadomego wy- boru jednostki w procesie samookreślenia.

Ustaleniu wyznaczonych wskaźników miały posłużyć metody badawcze opar- te na eklektycznym modelu łączącym elementy ilościowe i jakościowe. Autorka

SUBIEKTYWNE CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE TOŻSAMOŚĆ NARODOWOŚCIOWĄ 161

Poczucia tożsamości... szczegółowo opisuje zastosowane techniki i narzędzia ba- dawcze, pośród których najważniejszym był kwestionariusz ankietowy, a towa- rzyszyły mu m.in. obserwacje uczestniczące i analiza dokumentów. Mimo poważnego podejścia Siegień-Matyjewicz do kwestii metodologicznych, strona techniczna badania posiada pewne, miejscami dość istotne braki. Przede wszyst- kim, przy drobiazgowym w niektórych miejscach opisie metod i narzędzi badaw- czych, zaskakuje pobieżne potraktowanie podstawowego narzędzia badawczego – kwestionariusza ankietowego, na wynikach którego oparta jest praktycznie ca- ła empiryczna część pracy z analizami poszczególnych czynników kształtujących tożsamość narodową młodzieży białoruskiej. Autorka książki podaje informację, że kwestionariusz zawierał 37 pytań, otwartych i zamkniętych, ale w późniejszych analizach brakuje odniesienia, czy np. dane na temat podstawowych wartości w ocenie badanych uzyskano na podstawie wieloelementowych luźnych wypo- wiedzi, czy też poszczególne odpowiedzi były wybierane z ustalonej wcześniej kafeterii. Natomiast narzędzia pomocnicze autorka opisała szczegółowo, podając informacje o wspomagającym ich utworzenie pilotażu. Załączenie zastosowane- go formularza kwestionariusza w publikacji byłoby wskazane i mogłoby nieco rozjaśnić wątpliwości, które obniżają wartość poznawczą dalszych analiz Siegień- -Matyjewicz.

Zastrzeżenia można mieć także w stosunku do doboru próby badawczej, któ- ry jest niezbyt jasny. Podane przez autorkę kryteria wyróżniające poszczególne jednostki, m.in. płeć, wiek, wyznanie i wykształcenie rodziców, kategoryzują go- tową już próbę, przy braku informacji na temat sposobu jej doboru. Próba liczą- ca 686 osób określona została mianem „reprezentacyjnej” dla całej badanej populacji, czyli ogółu młodzieży pochodzenia białoruskiego na Białostocczyźnie.

Stanowią ją uczniowie liceów z nauczaniem języka białoruskiego w Hajnówce i Bielsku Podlaskim; byli to wszyscy uczniowie tychże szkół, mający białoruskie korzenie. To najdogodniejsza dla badacza metoda dotarcia do przedstawicieli ba- danej grupy, w dodatku w dużej ich liczbie, jednak powstałej w ten sposób pró- by nie można nazwać „reprezentatywną” w precyzyjnym rozumieniu tego terminu, dającym podstawę do uniwersalnych wniosków (por. Babbie 2003: 200–239).

Uczniowie wspomnianych liceów pochodzą z różnych miejscowości i środowisk, ale jak zauważa sama autorka, jest to środowisko szczególne (s. 255), a więc mo- gące w znacznym stopniu różnić się od rówieśników z innych szkół. Zastosowa- ne przez autorkę techniki ilościowe i obliczenia statystyczne oraz traktowanie ich wyników jako w pełni adekwatnych dla całej badanej populacji, świadczą o istot- nym nieporozumieniu metodologicznym. W tej sytuacji, nawet uważne i ciekawe analizy obarczone są wcześniejszymi niedociągnięciami.

Analiza materiału empirycznego podzielona została na pięć części, poświęco- nych omówieniu wyróżnionych wcześniej subiektywnych czynników kształtują- cych tożsamość narodową białoruskiej młodzieży w Polsce. Zamieszczone

w części empirycznej Poczucia tożsamości... dane dostarczają wielu niedostęp- nych w innych źródłach informacji na temat świadomości badanych i ukazują ory- ginalne podejście badawcze autorki. Badając identyfikację narodową i religijną młodzieży pochodzenia białoruskiego, Siegień-Matyjewicz na wstępie dokonała próby określenia świadomości respondentów na temat składu narodowościowego i wyznaniowego zamieszkiwanych przez nich miejscowości oraz Podlasia. Uzy- skane w ten sposób informacje, w odróżnieniu od obiektywnych danych z rocz- ników statystycznych, ukazują rzeczywistość społeczną oczami badanych, co umożliwia dostrzeżenie wielu zjawisk, niewidocznych na podstawie ogólnodo- stępnych źródeł, jak np. nieświadome powiększanie wielkości własnej grupy lub zdecydowane ujednolicanie narodowości z określonym wyznaniem (s. 159–160).

Zgodnie z przyjętymi wcześniej założeniami teoretycznymi, badaczka przytoczy- ła dane na temat najważniejszych kryteriów przynależności narodowej według badanych oraz ich stosunku do faktu zmiany narodowości. W podobny sposób zostały przedstawione pozostałe aspekty tożsamości: identyfikacja religijna, ję- zykowa, terytorialna, a także sytuacja kontaktów międzyetnicznych na wschodnim pograniczu Polski w odczuciu respondentów. Źródłem powyższych danych dla Siegień-Matyjewicz były przede wszystkim własne badania; do ogólnodostęp- nych opracowań statystycznych autorka odwołuje się sporadycznie. Oparcie się na subiektywnej wizji świata badanej grupy było ze wszech miar uzasadnione, ponieważ na tej podstawie białoruska młodzież konstruuje swoją tożsamość.

Poszczególne grupy czynników wpływających na autoidentyfikację młodzie- ży białoruskiej zostały omówione szczegółowo z uwzględnieniem wielowymiaro- wości przedstawionych procesów i zjawisk społecznych. Zastrzeżenia można by mieć tylko w stosunku do wspominanego już braku informacji na temat sposobu uzyskania większości danych – z pytań otwartych i swobodnego wywiadu, czy też w wyniku wyboru ograniczonego kafeterią. W części poświęconej stosunkom etnicznym na Podlasiu, niedoszacowane wydaje się znaczenie sytuacji konflikto- wych i ich wpływu na poczucie tożsamości. Siegień-Matyjewicz porusza jedynie problem nietolerancji i zatargów między Polakami i Białorusinami, a także pró- buje ustalić ich przyczyny, ale zajmuje się tylko ich zewnętrzną warstwą. Zabra- kło mi w tym miejscu powiązania nieporozumień i poczucia wyższości którejś z grup z różnicami w wartościach wyznawanych przez ich członków. Pytanie np.

o autorytety moralne młodzieży pochodzenia białoruskiego i konfrontacja z opi- niami o autorytetach ich polskich rówieśników mogłoby pomóc w wyjaśnieniu niektórych zjawisk, zwłaszcza że podobne badania na Białostocczyźnie prowa- dził wcześniej Mironowicz (por. Mironowicz 2000: 52–53).

Wyniki analiz autorki Poczucia tożsamości... potwierdziły hipotezy postawio- ne we wstępie, mówiące o silnych związkach młodzieży białoruskiej z tradycją, kulturą, językiem i wyznaniem przodków, a także z zamieszkiwanym przez nich terytorium – „małą ojczyzną”. W badanej grupie autorka zauważyła korelacje

SUBIEKTYWNE CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE TOŻSAMOŚĆ NARODOWOŚCIOWĄ 163

homogeniczności językowej i narodowej rodziców z identyfikacją ich dzieci.

Heterogeniczność prowadzi do potwierdzanej także przez innych badaczy dwu- kulturowości i dwunarodowości. Wśród wielu prac traktujących mniej lub bar- dziej bezpośrednio o tożsamości ludności pochodzenia białoruskiego w Polsce, publikacja Siegień-Matyjewicz jest pierwszym tak obszernym opracowaniem poświęconym młodemu pokoleniu. Mimo pewnych braków metodologicznych, autorka zasługuje na uznanie za konsekwencję w zgłębianiu wieloaspektowości subiektywnych czynników kształtujących poczucie tożsamości białoruskiej mło- dzieży, przez co jej badania dostarczają wielu nowych, niedostępnych w innych źródłach informacji.

Literatura

Babbie, Earl. 2003. Badania społeczne w praktyce. Warszawa: WN PWN.

GUS. 2003. Narodowe spisy powszechne – Ludność. Stan i struktura demograficz- no-społeczna (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_ludnosc_stan_i_

struktura_demograficzno_spoleczna.xls).

Sadowski, Andrzej. 1991. Społeczne problemy wschodniego pogranicza. Biały- stok: Dział Wydawnictw Filii UW.

Mironowicz, Eugeniusz. 2000. Świadomość narodowa ludności prawosławnej Białostocczyzny. W: Elżbieta Mułkowa i Anna Engelking (red.). Język a toż- samość na pograniczu kultur. Białystok: UB, s. 51–55.