Księgozbiór archiwum PPS w Bibliotece Jagiellońskiej

R. XIX

JA N K OW A LIK

K SIĘ G O Z B IÓ R A R C H IW U M PPS W BIBLIO TECE JA G IE L L O Ń S K IE J

W r. 1914 kierownictw o Polskiej Partii Socjalistycznej przekazało Bibliotece Jagiellońskiej księgozbiór, złożony z ok. 1500 dzieł i czasopism polskich i obcych z lat 1830— 1910, odnoszących się głównie do spraw ruchu robotniczego, m ło­

dzieżowego i chłopskiego oraz problem atyki narodowo-wyzwoleńczej.

K sięgozbiór ten stanowił część integralną Archiw um PSS l. Został on jed n a k w b adaniach nad dziejami tegoż Archiw um najzupełniej zapom niany i jedynie w publikacjach pracow ników Biblioteki Jagiellońskiej m ożna znaleźć wzm ianki

1 Dziejami Archiwum PPS zajmowali się: [A. M a lin o w s k i] , M ateriały do historii P P S i ruchu re­

wolucyjnego w zaborze rosyjskim od r. 1893—1904. T. 1—2. W arszawa—K raków 1907— 1911. T. 1: 1893—

1897, s. 83—84,157— 158,225; t. 2:1898— 1901, s. 15,72,74; IVsprawie Archiwum PPS. „R obotnik4* [PPS L]

1909, n r 219, dodatek; W sprawie archiwum. „R obotnik44 [PPS FR ] 1910, n r 242, s. 7—8; Sprawozdanie z drugiej konferencji partyjnej P P S [Lewicy, odbytej w paźdz. 1910]. K raków 1910, s. 63; Bolesław Antoni Jędrzejowski 1867—1914. „R obotnik44 PPS[FR] 1914, n r 261, s. 1; A. P r ó c h n i k , Źródła do historii epoki popowstaniowej (1865—1918). „Niepodległość44 X III, 1936, s. 334— 345; S. W o jc i e c h o w s k i, M oje wspom­

nienia. T . 1. Lwów—W arszawa 1938, s. 37, 77—79, 157, 367; T. P e l c z a r s k i , Instytut Badania Najnowszej H istorii Polski. Z arys działalności [1923—1936]. „Niepodległość44 X X , 1939, s. 16— 17, 32; W. K ie d r z y ń - s k a , Powstanie i rozwój Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego. „N iepodległość44 XX, 1939, s. 34— 35, 42—43, 46, 58— 64; [M ie c z y s ła w Z a w a d k a ] , Archiwum Centralnego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej. „Dzieje N ajnowsze44 I, 1947, s. 360— 363; T. D a n is z e w s k i, O dokumentych archi­

walnych rewindykowanych przez Z a kła d H istorii Partii ze Z w iązku Radzieckiego (Informacja wstępna). „Z Pola W alki44 1, 1958, n r 1, s. 322—323; L. D u b a c k i, R. S t a n i s ł a w s k a , Archiwum Polskiej Partii Socjalistycznej w zbiorach Zakładu H istorii Partii p rzy K C P Z P R . „Z Pola W alki44 II, 1959, n r 1, s. 274— 285; W. P o b ó g - M a l in o w s k i, Skoro nie szablą to piórem. „K u ltu ra44 1960, n r 5, s. 115— 116; A. P ił s u d s k a , Przestroga dla historyków. „D ziennik Polski i D ziennik Żołnierza44 1961, n r 38; B. M i e d z iń s k i , Pomimo przestrogi.

„Dziennik Polski i D ziennik Żołnierza44 1961, n r 41; L. C h a jn , M ateriały do historii klubów dem okratycz­

nych i Stronnictwa Demokratycznego w latach 1937—1939. T. 1. W arszawa 1964, s. 86—87; zob. również

„Przedświt44 za lata 1893— 1912/1913; korespondencje: S. W o jc i e c h o w s k ie g o ze Związkiem Zagranicz­

nym Socjalistów Polskich w Londynie z la t 1894— 1900. Z akład H istorii Partii przy K C PZ PR w Warszawie, sygn. 305/VII/56 oraz mikrofilm sygn. 1256; J. P i ł s u d s k i e g o z ZZSP z la t 1894— 1898, ogłoszoną w „Nie­

podległości44, XH—XX, 1935— 1939; F. K . P r a u s s a z lat 1902— 1903. Z H P , sygn. 305/VII/56/32/4 oraz mikrofilm Z H P , sygn. 809; Z . P r a u s s o w e j z lat 1908— 1909. Z H P , sygn. 305/V II/56/32/5; Oświadczenie Z. P r a u s s o w e j w sprawie przekazania A rchiwum PPS do W ojskowego Biura H istorycznego w Warszawie.

Archiwum A kt Nowych w W arszawie, zespół ak t 390/II, n r księgi nabytków 1248.

na jego tem at. I ta k Edw ard Chełstowski w oparciu o m ateriały pochodzące z Archi­

wum PPS (BJ, rkpsy 7118 IV — 7121 IV) ogłosił rozprawę Strajk szkolny 1905 roku w świetle nielegalnych pism młodzieży, dodając adnotow any opis bibliograficzny tychże czasopism*. O czasopismach pochodzących „z dawnego Archiwum Pol­

skiej Partii Socjalistycznej w Londynie44 wspom ina również Kazim iera Tatarowicz w Katalogu poloników periodycznych wydanych za granicą do roku 1939. Zbiory Biblioteki Jagiellońskiej3. N iektóre druki należące do biblioteki Archiwum PPS, bądź też do jego zbiorów archiwalnych, pokazano na okolicznościowych wysta­

wach w Bibliotece Jagiellońskiej, poświęconych 40-leciu Rewolucji Październikowej i 90-leciu urodzin W. I. Lenina 4. N adto Irena Barowa w artykule Polskie kalendarze ludowe w X I X wieku zamieściła fotografię karty tytułowej „K alendarza Wiecznego W ieńca i Pszczółki na R ok Pański 189744 ks. Stanisława Stojałowskiego (BJ, sygn. 71 994 I I ) 5, a w artykule O niektórych polskich kalendarzach X I X wieku fotografię okładki krakowskiego „K alendarza Robotniczego na rok 1897“ (BJ, sygn. 74 923 II, R e s.)8 z widniejącymi na nich pieczątkami własnościowymi Archi­

wum PPS.

Dzieje zbiorów bibliotecznych Archiwum PPS pozostają w najściślejszym związku z losami samego Archiwum. D latego też wypadnie poświęcić nieco uwagi genezie, kształtow aniu się, wzrostowi i wędrówkom tegoż Archiwum, głównie zresztą z pu nktu widzenia zespołu książek, czasopism i druków ulotnych, przeka­

zanych Bibiotece Jagiellońskiej:

Kierownictwo PPS przystąpiło do zorganizow ania archiwum a następnie i bi­

blioteki podręcznej w r. 1893. W tedy ukazała się w „Przedświcie44 program owa odezwa W sprawie polskiego archiwum socjalistycznego, określająca zadania archi­

wum, rodzaj m ateriałów i sposoby ich grom adzenia:

[...] w interesie nie tylko naszym, ale i wszystkich socjalistów leży zachowanie choćby tylko jednego egzemplarza wszystkiego tego, co jest wydawane przez socjalistów.

[...) korzystajmy

bezpiecznego przytułku, który posiadamy w Londynie i posyłajmy tam wszystko, co tylko ma związek z ruchem socjalistycznym w Polsce... notatki biograficzne o towa­

rzyszach uwięzionych lub umarłych, ich fotografie, spisy uwięzionych, wiadomości o zdrajcach i szpie­

gach, o organizacji policji, wreszcie listy autobiograficzne wybitnych towarzyszy, pisane w więzieniu lub na Syberii, wiadomości o ich zachowaniu się w w ięzieniu..., wskazówki organizacyjne, listy, za­

wierające nazwiska [...].

* A. J a l b r z y k o w s k a . J. Z a th e y , Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej. N r 7001—8000.

Część 1, n r 7001—7500. K raków 1966, s. 47—49; E. C h e łs to w s k i, Strajk szkolny 1905 roku w Kró­

lestwie Polskim w świetle nielegalnych pism młodzieży. „Studia Pedagogiczne" III, 1956, s. 319—389;

te n ż e , Materiały do strajku szkolnego 1905 r. ir Królestwie Polskim. „Biuletyn Miesięczny Biblioteki Ja­

giellońskiej" VI, 1954, nr 5/6, s. 4—13.

3 K raków 1961, s. 6.

4 E. C h e łs t o w s k i, W 40-lecie Rewolucji Październikowej. Wystawa 7 X I — 10 X II 1957. „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" IX, 1957, n r 2, s. 27; E. C h e łs t o w s k i, J. K o w a lik , W. I. Lenin. Wystawa w 90 rocznicę urodzin. „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" 7GI, 1960, n r I, s. 29—33.

* „Rocznik Biblioteki Narodowej" III, 1967, tabl. po str. 256.

r’ „Roczniki Biblioteczne" X, 1966, s. 316.

Ale przede wszystkim idzie nam tu o tę masę materiału drukowanego, hektografowanego i w rę- kopismach, zachowanie którego od zguby obowiązkiem jest każdego, jeżeli tylko pojmuje korzyści, jakie pewien porządek pod tym względem może przynieść ’.

Uzupełnieniem, a zarazem rozszerzeniem tego programu jest ogłoszone w dwa ata później w „Przedświcie" wezwanie Towarzysze! Pamiętajcie o polskim archiwum SOcjalistycznym w Londynie:

[...] w naszym archiwum mogą i powinny znaleźć się o b o k p o ls k ic h wydawnictw socjalistycz­

nych i rewolucyjnych również wydawnictwa bratnich partii innych narodów.

Powinniśmy nadto dążyć do wytworzenia możliwie bogatej b i b l i o t e k i z wszelkich dzieł, mogą­

cych być pom ocą literatom partyjnym 8.

W ybór Londynu na siedzibę zagranicznych władz i przedstawicielstw PPS.

^ tej liczbie i Archiwum, był jedyną możliwością w ówczesnej sytuacji politycznej.

Szwajcarii socjaliści polscy byli ścigani i wydalani z granic państw a pod naciskiem

^ładz rosyjskich po wykryciu ich przygotowań do działalności terrorystycznej ®.

Zawarcie „trak tatu przyjaźni" między Francją a Rosją w latach 1892— 1894 zmu­

siło Francję do wykazania „dobrej woli" w postaci represji wobec polskich socja- istów. D nia 7 stycznia 1893 roku aresztow ano w Paryżu działaczy Związku Zagra­

nicznego Socjalistów Polskich Edw arda Abramowskiego, A leksandra Dębskiego,

°lesława Antoniego Jędrzejowskiego, Feliksa Perlą i Stanisława Wojciechowskiego, uitiożliwiając władzom rosyjskim szczegółowe zapoznanie się z wynikami prze­

prowadzonej u nich rewizji, a następnie wydalono ich z granic F ra n c ji10. Z tych też powodów kierownictwo ZZSP przeniosło się do Anglii.

Zadanie utworzenia polskiego archiwum socjalistycznego spoczywało w rę­

kach ZZSP oraz poszczególnych krajowych i zagranicznych działaczy i sekcji PPS.

B o n k o w ie sekcji współpracowali z lokalnymi pismami socjalistycznymi n . Zapewne JPieli oni obowiązek zbierania interesującej PPS literatury na swoim terenie i prze­

kazywania jej przez łączników do ZZSP w Londynie, a tam trafiała ona ostatecznie Archiwum.

W zbieraniu informacji szczególnie ważną rolę do spełnienia miały grupy PPS na uniwersytetach rosyjskich, utrzymujące kontakty z innymi polskimi organiza- cJami studenckimi oraz nielegalnymi organizacjami różnych narodów w państwie r°syjskim. Centralizacja ZZSP utrzymywała podobne stosunki z zagranicznymi Przedstawicielstwami tychże organizacji i między innymi uzyskiwała ich wydaw­

nictwa.

Początkiem Archiwum PPS stały się archiwa pierwszych polskich pism socja-

•stycznych na emigracji, przekazane do archiwum partyjnego w 1893 roku. Dwie

7 „Przedświt", seria 3, 1893, nr 5, s. 23.

' „Przedświt", seria 3, 1895, nr 12, s. 34.

290 ' ° W a w rz y k o w s lta ' W ie r c io c h o w a > Pani Maria Jankowska-Mendelson. Warszawa 1968, s. 286—

10 D. W a w r z y k o w s k a - W ie r c io c h o w a , jw., s. 347—348; L. W a s ile w s k i, Dzieje Zjazdu Parys­

k o . Przyczynek do historii polskiego ruchu socjalistycznego. Warszawa 1934, s. 9.

1 L. W a s ile w s k i, Z roboty zagranicznej PPS. [W:] W trzydziestą rocznicę. Księga pamiątkowa PPS.

Warszawa 1923, s. 1 64- 186.

broszury z tych archiwów posiad a Biblioteka Jagiellońska. Pierwszą z n ich jest broszura Em ila de Laveleye Ylasnist' gruntova i je ji istorija w przekładzie Iw ana F ran ki (Lwów 1879, sygn. BJ, 181 649 I, 7). W lewym górnym rogu okładki dopi­

sany atram entem n r 477, n a książeczce widnieje pieczątka w łasnościowa „R edakcja W alki K las i Przedśw itu4'. Tę sam ą pieczątkę, identyczny sposób zapisu, wykonany tą sam ą ręką, n r 478 m a rzecz Sergiusza Krawczyńskiego (Stępniaka) O pravd£

i krivde (Genew a 1875, sygn. BJ 181 361 I). Broszura wzywa chłopów do buntu przeciwko kupcom , obszarnikom i państw u. D la zmylenia policji zaopatrzon a jest w fałszywe dane wydawnicze i pozornie jest to Slovo na Yelikij Pjatok' preosyjaśćen- nago Tichona Zadonskago Episkopa Yoroneźskago (wyd. 5, Kijów 1875), „otpeća- tan o v ’ Tipografii D uchovnoj A kadem ii, odobreno duchovnoju cenzuroju44.

ZZSP od samego początku tw orzenia archiw um wzywał wszystkich towarzyszy do nadsyłania do archiw um każdego d ru k u socjalistycznego, tzw. „patriotycznego44 czyli narodow o-dem okratycznego, m łodzieżowego i wszelkich innych wydawnictw, interesujących ru ch socjalistyczny. Zgodnie z tym i apelam i Stanisław W ojciechow­

ski posyłał do Londynu drukow ane swoim staraniem w W eim arze niektóre wydaw­

nictwa Ligi N arodow ej, ja k „Z dzisiejszej do b y 44, n r 9 pt. Warszawska młodzież uni­

wersytecka, odezwy tejże p artii wydane w setną rocznicę pow stania kościuszkow­

skiego i praw dopodobnie także dzieła T ołstoja, wydaw ane przez W ładim ira Czert- kow a w Purleigh p o d Londynem w latach 1900— 1905, to jest w czasie, gdy W oj­

ciechowski pracow ał w d ru karn i Czertkow a. D o ro k u 1900, przebyw ając stale w k raju i pełniąc funkcję członka C entralnego K o m itetu R obotniczego, W ojcie­

chowski był jednym z ogniw przem ytu nielegalnej literatury z Anglii do kraju i z k raju do Londynu. Będąc w stałym kontakcie ze środowiskiem studenckim w uczelniach rosyjskich, otrzym ywał od nich polskie i rosyjskie wydawnictwa p o d ­ ziemne, wykonywane najrozm aitszą te c h n ik ą 12. W ymownym tego dowodem są fragm enty jego listów do ZZSP:

[...] W krótce facecik wam wyśle w kopercie N o 1 i 2 razem „Łączności", wydawanej przez kółko studentów w M oskwie. Faceci się konspirują z tym wobec publiczności, więc pisać o tym nie można.

Zdaje się, że w krótce wydawnictwo to łeb skręci. N ie czytałem, podobno głupstwa

Nie m am y tu do czynienia ze zwykłą przesyłką wydawnictw „do w iadom ości44, a z dążeniem do określenia ze strony kierow nictw a PPS działalności grup ludzi, utrzym ujących związki z partią. W ojciechowski, przesyłając do Londynu kolejny n r „Łączności44 inform ow ał ZZSP, że o piśm ie tym w dalszym ciągu nie m ożna pisać w wydawnictwach PPS i donosił o zam ierzonych krokach względem studenckiej gazetki:

11 Listy S. W o jc ie c h o w s k ie g o do Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich w Londynie:

1894— brak daty dziennej, 3 I 1894, 22 I [18]94, 27 I 1894, 2 II [I8]94, 6 II [18]94, 26 II 1894, 3 III 1894, 13 V II [18]95, 3 V III 1895, 20 I [18]96, 23 II [18]96, 23 III [1896], 11 IV [18]96, 7 VI 1896, 27 VI [18]96, 15 X I [18]96, 1897 — brak daty dziennej, 22 III [18]97, 16 VI [18]97, 1 II [18]98, 1 IV 1898, 31 V II [18]99, 21 V III [18]99, 6 VI [1J900. Z H P przy K C PZ PR , sygn. 305/VII/56 oraz mikrofilm Z H P , sygn. 1256.

l* List S. W o jc i e c h o w s k ie g o do ZZSP z 4 IV [18]95. Z H P , mikrofilm 1256.

[...] chcemy facetom odradzić tę zabawkę, bo głupia i bez pożytku, a w razie ujawnienia się może zapaskudzić wielu facetów, co dla nas wcale niepożądane ze względu n a m o n etę14.

W ezwania o zasilanie archiw um pow tarzano co pewien okres w „Przedświcie44.

G dy liczba wydawnictw PPS powiększyła się wydatnie podczas rewolucji 1905—

1907 roku, kierownictw o partii m usiało zwiększyć swoje wysiłki o zebranie całości bieżącej produkcji piśmienniczej polskiego ruchu socjalistycznego i ogłoszenie jej bibliografii n a łam ach „Przedśw itu44. W ezwano wtenczas wszystkie organizacje krajow e PPS do nadsyłania do archiw um każdego wydawnictwa partyjnego co naj­

mniej w trzech egzem plarzach i jednoczesnego podaw ania przez kom itety partyjne wysokości nakład u każdego d r u k u 15. D om agano się też od zecerów partyjnych sporządzania miesięcznych spisów odbijanych przez nich druków i przysyłania ich do a rc h iw u m 16.

Pow iększanie zasobów Archiw um drogą wymiany wym aga dokładniejszego prze­

badania. U dało się jed n a k ustalić, że Stanisław W ojciechowski podczas swego pobytu w Szwajcarii latem 1900 ro k u wybrał z dubletów M uzeum N arodow ego w R appersw ilu kilka pudów starej literatu ry dla A rchiw um i czynił starania o wy­

dobycie podobnej literatury w Zjednoczeniu Kształcącej się M łodzieży Postępowej.

U przedzał przy tym B. A. Jędrzejowskiego w Londynie, że nie będzie możliwym otrzym anie zakwalifikowanych przez niego druków bezpłatnie, a tylko trzeba będzie uzyskać je w zam ian za swoje w ydaw nictw a17. D rugim stwierdzonym wypadkiem wymiany wydawnictw, prow adzonej w latach 1908 i 1909 pom iędzy PPS F R a ro­

syjską p a rtią eserów jest um owa, zaw arta w 1908 ro k u pom iędzy Zofią Praussow ą a przedstawicielem strony rosyjskiej. Zachow ały się listy Praussowej, inform ujące władze partyjne o rezultatach u m o w y 18.

Z biory Archiw um w zbogacano także drogą kup na. W publikow anych na ła­

m ach „Przedśw itu44 spraw ozdaniach ZZSP znajdujem y pozycję „kupn o bibuły44.

W ro k u 1893— 1894 wydano n a ten cel Ł 17/05/04/1/21#, ale jest wątpliwe, aby był to zakup wydawnictw dla archiwum . N ajpraw dopodobniej były to m ateriały agi­

tacyjne, nabyw ane nieraz w tzw. „wieloegzem plarzówkach44: „Czy nie moglibyście przysłać po jak ie 5 egz. nowych rosyjskich wydawnictw, szczególnie periodycznych, specjalnie dla naszych facetów ?44 zapytywał Franciszek K saw ery Prauss Bolesława A ntoniego Jędrzejow skiego20. Spotykam y liczne ślady starań o zakup określonych wydawnictw n a potrzeby partii lub poszczególnych działaczy, zwłaszcza publi­

14 List S. W o jc i e c h o w s k ie g o do ZZSP z 15 IV [18J95. Z H P , mikrofilm 1256.

14 „Przedświt" XXV, 1905, n r 1, s. 48.

14 „Przedświt" XXV, 1905, n r 6/8, s. 343.

17 Listy S. W o jc ie c h o w s k ie g o do ZZSP. Rappersw il 31 VII [18]99, 21 V III [18]99, 189[9] — brak daty dziennej. Z H P , mikrofilm 1256.

16 Listy Z. P r a u s s o w e j do W ydziału Zagranicznego PPS F R . 1908 — brak daty dziennej, 31 1 1909, 9 V 1909. Z H P przy K C PZ PR , sygn. 305/VII/32/5, k. 44, 69, 75.

l* Sprawozdanie finansowe Z w iązku Zagranicznego Socjalistów Polskich od I-go lutego 1893 do l-go Października 1894 roku. Rękopis Z H P przy K C PZ PR , sygn. 305/11/35.

” List A. G ó r n i k a [F. K . Prauss] do Bolesława [A. Jędrzejowskiego, członka ZZSP w Londynie]

1 11 II 1902. Z H P przy K C PZ PR , sygn. 305/VU/32/4.

cystów, przygotowujących określone opracow ania. Leon Wasilewski, interesujący się specjalnie sprawam i wschodnimi, układał listy czasopism, potrzebnych dla niego.

Szczególnie cennym źródłem powiększania zasobów bibliotecznych Archiwum były dary. Najliczniejsze pochodzą z redakcji „Przedświtu", któ ra przekazywała na rzecz Archiwum egzemplarze recenzyjne. N a adres „Przedświtu" m ożna było kierować również wszelkie dary dla Archiwum. Napływały one dość obficie od dzia­

łaczy partyjnych i od sympatyków socjalizmu. W oparciu o zespół druków , prze­

chowywanych w Bibliotece Jagiellońskiej udało się ustalić nazwiska niektórych ofiarodawców. I ta k między innymi Leo Belmont (Leopold Blumental) przekazał 5 dzieł, Ja n Baudouin de Courtenay — 6, W ładysław Gum plowicz — 6, Maksy­

m ilian Horwitz-W alecki — 7, Franciszek Ksawery Prauss — 32, Leon Wasilew­

ski — 17 książek i kilka tytułów czasopism. W śród ofiarodawców zagranicznych wymienić m ożna Antoniego Labriolę, Juliusa M ottelera, Piotra K ropotkina, Ser­

giusza M ichajłowicza Krawczyńskiego (Stępniaka).

N iektóre z darów zasługują na osobne omówienie. Najliczniejszym jest księgo­

zbiór, złożony w Archiwum przez Praussa. Właściciel zgromadził go podczas stu­

diów w Petersburgu w latach 1895— 1901. Znaczna część dzieł z tego księgozbioru posiada kosztow ną petersburską oprawę. Księgozbiór ten uniknął szczęśliwie za­

garnięcia przez policję razem z innymi dziełami, nabytym i przez Praussa specjalnie dla Archiwum. K onfiskata groziła mu po aresztowaniu Praussa, obładowanego transportem „bibuły" 15 lutego 1902 roku w M ajdanie Nowym (Księżopolskim) koło Biłgoraja. Prauss, przebywający w areszcie śledczym w Cytadeli Warszawskiej, a później w słynnym petersburskim więzieniu „K resty", zdążył, przy pom ocy żony.

Zofii z Kuleszów, przygotować i pomyślnie przeprowadzić własną ucieczkę ze szpi­

tala więziennego i zorganizować wysyłkę książek do Londynu. Przekazując swój księgozbiór do Archiwum uczynił „jedno tylko zastrzeżenie: wszystkie książki przez W as wybrane m ają być zamieszczone w archiwum, a nie w jakiej innej bi­

bliotece" 21.

Drugi znaczniejszy zespół, cenniejszy nawet od zbiorku Praussa, stanow ią dary Leona Wasilewskiego. O prócz wspom nianych ju ż 17 książek i broszur przekazał on do Archiwum kom plety lokalnych pisemek krajowych PPS, a więc: „Biało- stoczanina", „Echa Robotniczego z Zawiercia", „G azety Ludowej", „H aseł", „K a­

liskiego K urierka Robotniczego", „W alki" i brakujących pojedyńczych n u m e r ó w

„G órnika", „Kielczanina", „Łodzianina", „N a Barykady", „Pobudki Robotniczej1*

i „W ici"22.

Z innych darów interesujący jest zestaw książek, podarow any Archiwum przez M aksym iliana H orwitza, a zebrany przez niego w latach 1894— 1895 podczas studiów w G andawie, gdzie ofiarodawca był reprezentantem sekcji gandawskiej PPS.

Zbiór zawiera literaturę socjalistyczną z Belgii.

,l Listy F. K. P r a u s s a do B. A. Jędrzejowskiego w Londynie 19 XI [1902] z więzienia w Krestach lub ze szpitala więziennego, z Zakopanego 28 II 1903, 28 IV 1903, 5 IV 1904. Z H P przy K C PZPR, sygn- 305/VII/32/4, 305/VII/16.

” „Przedświt" XXIX, 1910, n r 4, okładka tylna.

Archiwum przyjmowało systematycznie wydawnictwa od różnych organizacji, towarzystw, związków, czytelń, bibliotek polskich i obcych, oraz organizacji ro­

botniczych, takich ja k PPS „Proletariat", Związek Zagraniczny PPS — sekcja zu- T c h s k a — 15 dzieł, Biblioteka Polska w Brukseli, Biblioteka Polska w Moskwie, Czytelnia A kadem icka w Krakowie, Czytelnia Zakopiańska, Polskie Stowarzysze­

nie Akadem ickie „Ognisko" w Zurichu", Zjednoczenie Kształcącej się Młodzieży Postępowej w Zurichu, Stowarzyszenie Robotników Polskich „Rów ność" w Londy­

nie, Towarzystwo Robotników Polskich w Zurichu.

Pod opieką Centralizacji ZZSP Archiwum znajdowało się przez kilka pierwszych lat swego istnienia. W skutek pow stania opozycji przeciwko W itoldowi Jodko- Narkiewieżowi, na Zjeździe ZZSP, odbytym w grudniu 1897 roku w Zurichu, doszło do w yboru nowych władz ZZSP. Sekretarzem Centralizacji został Leon W a­

silewski. K rajow e władze PPS odniosły się jed n ak nieufnie do zaistniałych zmian Personalnych. Spowodowało to pozostawienie Komisji Konspiracyjnej ZZSP w nie­

naruszonym składzie sprzed zjazdu zurychskiego (Aleksander Dębski, W itold Jodko-Narkiewicz, Bolesław Antoni Jędrzejowski) i powierzenie funkcji sekretarza Jej Jędrzejowskiemu. N adto Kom isja K onspiracyjna została uniezależniona od Cen­

tralizacji ZZSP. Powierzono jej cały szereg ważnych zadań, a w tej liczbie i opiekę

»nad archiwum krajow ym " 23. Stosownie do postanow ienia Centralnego K om itetu Robotniczego PPS wezwano nową Centralizację do oddania Jędrzejowskiemu archi­

wum, rozumiejąc pod tym terminem

[ ...] listy nasze dawniejsze do Was i do C[entralizacji] i do członków K[omisji] K onspiracyjnej], a i w przyszłości wszystkie, za wyjątkiem tych, które będą wyraźnie adresowane do Centralizacji specjalnie, wszelkie rękopisy niezużytkowane: jak to notatki Leona o PPS, Kazikowskie itp. bazgroły, kopiął krajowy, różne pieczątki, paszporty i inne dokumenty, fotografie naszych PPS krajowców*4.

C K R zastrzegł sobie przy tej okazji decyzję w każdym wątpliwym wypadku co do przeznaczenia poszczególnych obiektów : „jak by tam miało u W as przyjść do kłótni znowu o co, to ju ż lepiej pytajcie n a s " 25. W ten sposób już na początku

•898 roku prawie wszystkie ściśle konspiracyjne archiwalia zostały wyodrębnione W osobny zespół. W ydaje się, że był to początek podziału archiwum na część kon­

spiracyjną i względnie bezpieczną, bardziej legalną.

W dwa lata później otrzymujemy wiadomość o przygotowywanym porządko­

waniu konspiracyjnej części archiwum. O to Wojciechowski w drodze z kraju do Londynu przejeżdżał przez Szwajcarię, zatrzym ał się m. in. w Rapperswilu i za­

fascynowany porządkiem w Muzeum poczynił określone propozycje B. A. Jędrze­

jowskiemu :

” List J. P ił s u d s k i e g o do Centralizacji ZZSP w Londynie z 11 1 [18)98. „Niepodległość" XVIII, 1938, s. 3 5 5 -3 5 6 .

’4 List S. W o jc ie c h o w s k ie g o do Centralizacji ZZSP w Londynie z I II [18)98. ZHP, mikrofilm

>256.

,s Tamże.

W każdym razie zamawiam sobie u Ciebie uporządkow anie archiwum rękopiśmiennego (listy etc.), ba, poukładam wedle tutejszego wzoru, a M aryśka [żona Wojciechowskiego, z dom u Kiersnow- ska] co potrzeba pokopiuje i wszystko fest pozeszywa i p o o p raw ia28.

Tymczasem rozwój sytuacji w kraju spowodował potrzebę przeniesienia nie­

których ekspozytur PPS bliżej kraju. Latem i jesienią 1903 roku do K rakow a prze­

niosły się: redakcja „Przedśw itu11, Oddział Zagraniczny PPS oraz część Archiwum, to jest legalne papiery i druki, a wśród nich najbardziej nas interesujące druki, przekazane później Bibliotece Jagiellońskiej. Archiwum przewieźli Tytus Filipo­

wicz i Leon Wasilewski. K onspiracyjna część archiwum pozostała dalej w Londy­

nie. W edług dotychczasowej literatury pieczę nad nim sprawował T. Filipowicz, który wyjeżdżając do kraju w 1905 ro k u oddał je na przechowanie Alfredowi W oj­

niczow i27. O pinia ta jest jedn ak w sprzeczności z relacją W ojciechowskiego:

W Londynie pozostawiono tylko mały składzik wydawnictw na miejscowe potrzeby p od opieką Tytusa Filipowicza. D o mnie przeniesiono archiwum, zawierające w kilku kufrach listy i kopia! z ostat­

nich dziesięciu l a t 28.

W ojciechowski przebywał w Anglii do początku 1906 roku, to jest do czasu, gdy

[ ...] w styczniu 1906 r. dowiedziałem się, że konsulat rosyjski w Londynie wydaje emigrantom paszporty na pow rót do kraju bez żadnych upokarzających form alności... skorzystałem z tego, prędko zlikwidowałem mieszkanie na Southbom e, a archiwum oddałem na przechowanie Wojniczowi, który miał antykw ariat w Londynie29.

Przyjm ując relację W ojciechowskiego za odpow iadającą prawdzie zrozumiemy, dlaczego w 1924 roku T. Filipowicz, przywożąc archiwum londyńskie do kraju, czynił to z upoważnienia W ojciechowskiego 30.

Gdzie umieszczono Archiwum po przywiezieniu go do K rakow a? D o rok u 1960 nikt nie kwestionował opinii, że korzystało ono z gościnności redakcji „N aprzodu11 i dosłownie mieściło się w jej lokalu. Pogląd ten został zakwestionowany przez W ładysława Pobóg-M alinowskiego i A dam a Ciołkosza, którzy schronienie dla Archiwum znajdują w m ieszkaniu Ignacego Daszyńskiego, chronionym przez jego nietykalność p o selsk ą31. Wziąwszy p o d uwagę fakty następujące:

— przywiezienie do K rakow a głównie legalnych papierów i druków,

— narastanie w Krakow ie nowych m ateriałów archiwalnych o charakterze konspiracyjnym , ponieważ do Londynu dosyłano m ało m ateriałów,

28 List S. W o jc i e c h o w s k ie g o do B. A. Jędrzejowskiego w Londynie, Rapperswil, 31 VII [18]99.

ZH P, mikrofilm 1256.

27 L. D u b a c k i, R . S t a n i s ł a w s k a , Archiwum Polskiej Partii Socjalistycznej w zbiorach Zakładu Historii Partii przy KC PZPR, jw., s. 275; W. K ie d r z y ń s k a , Powstanie i rozwój Instytutu Józefa Piłsuds­

kiego, jw., s. 58.

29 S. W o jc ie c h o w s k i, Moje wspomnienia, jw., s. 157.

22 Tamże, s. 174— 175.

29 L. D u b a c k i, R. S ta n i s ł a w s k a , jw., s. 276.

21 W. P o b ó g - M a lin o w s k i, Skoro nie szablą to piórem, jw., s. 115; List A. C io łk o s z a do autora

z 26 U 1961.

— działalność policji austriackiej w różnych nieprzyjemnych dla socjalistów kierunkach, ja k np. konfiskaty „N aprzodu11, inwigilowanie lokalu redakcji i różne ułatwienia dla carskiej policji — należy przyznać rację opinii Ciołkosza i Pobóg- Malinowskiego. Archiwum musiało przebywać w mieszkaniu Daszyńskiego.

Sytuacja Archiwum pogorszyła się po rozłamie partii na PPS Lewicę i PPS Frakcję Rewolucyjną w 1906 roku. Spory frakcyjne ogarnęły także kwestię własności Archiwum. W rezultacie zostało ono podzielone. Nieznaczna jego część, głównie wydawnictwa nowsze, przeszły na własność PPS-Lewicy, zaginęły podczas pierwszej i drugiej wojny światowej i wraz z całym archiwum tej partii czekają na odnale­

zienie. M oże badania nad M uzeum Społecznym przy Bibliotece Uniwersytetu Lu­

dowego imienia A dam a Mickiewicza w Krakowie, wojennymi losami Instytutu G ospodarstw a Społecznego i prow adzone za ich sugestiami poszukiw ania doprow a­

dzą do odnalezienia tej części zaginionego Archiwum P P S 32.

Z okresu sporów o Archiwum między Lewicą a Frakcją Rewolucyjną PPS m ożna wydzielić druki, zaopatrzone we frakcyjną proweniencję. N a wydawnictwach II M iędzynarodów ki z okresu kongresu w Stuttgarcie w 1907 roku spotyka się za­

pisy własnościowe, poczynione ołówkiem. N a zapis składa się nazwa partii-właści- ciela d ru ku i num er kolejny („P PSFR 1511). Najwyraźniej zadokum entow ał to T a­

deusz Reger, który własną broszurę Organizator. Statut Organizacyjny Polskiej Partyi Socyalno-Demokratycznej Galicyi i Śląska z objaśnieniami..., wydaną w 1908 r.

w Cieszynie zadedykował „D la archiwum PPS (fr. rew.) Reger T .“ (sygn. BJ, 76 433 I). Z nak własnościowy Frakcji znajduje się na 15 dziełach.

Frakcja zatrzym ała ostatecznie większą część Archiwum. O na też przystąpiła do uzupełniania, porządkow ania i przygotowania zbiorów Archiwum do użytku publicznego **. O potrzebie uporządkow ania Archiwum świadczy dostatecznie jasno niemożność odszukania w nim np. protokołów ze Zjazdu Paryskiego w listo­

padzie 1892 r. już podczas zbierania przez A leksandra M alinowskiego m ateriałów do dziejów ruchu rewolucyjnego i PPS w latach 1893— 1904 i umieszczenie osta­

tecznie w wydanym zbiorze tekstu uchwał Zjazdu Paryskiego za „Przedświtem11, nr 5 z r. 1893 34. Protokoły te, wbrew ówczesnym pogłoskom partyjnym, n i e za­

ginęły w związku z wystąpieniem z organizacji St. M endelsona11, gdyż znaleziono je podczas porządkow ania Archiwum PPS w styczniu 1933 r . 85.

N a podstaw ie ogłoszeń Archiwum, zamieszczanych do początku 1913 roku

** W spomina o tym L. D u b a c k i. Zob. też: Ż. K o r m a n o w a , Materiały do bibliografii druków socja­

listycznych na ziemiach polskich. Wyd. 2. Warszawa 1949, s. X III; T. S z tu r m d e S z tre m , Instytut Go­

spodarstwa Społecznego 1920— 1944. Warszawa 1959; te n ż e , Muzeum Społeczne 1921— 1939. [W:] Z dzie­

jów książki i bibliotek w Warszawie. Warszawa 1961, s. 726.

“ „Przedświt" XXIX, 1910, nr 4, okładka tylna.

** [A. M a lin o w s k i] , Materiały do historii PPS i ruchu rewolucyjnego n> zaborze rosyjskim od r. 1893—

1904, t. 1, s. 8 ; R e s [F. Perl], Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim. T. 1. Warszawa—Kraków 1910, s. 396.

** L. W a s ile w s k i, Dzieje Zjazdu Paryskiego 1892 roku. Przyczynek do historii polskiego ruchu so­

cjalistycznego. Warszawa 1934, s. 4.

B iu le ty n B ib lio te k i J a g ie llo ń s k ie ]

w „Przedśw icie"36 uwidacznia się zakres podjętych wówczas prac. O to ich zestaw :

1. Porządkow ano czasopisma socjalistyczne i antysocjalistyczne polskie oraz nielegalne periodyki rosyjskie.

2. U zupełniano — drogą odwoływania się do ofiarności „ludzi dobrej woli“

brakujące do poszczególnych kom pletów pojedyncze num ery czasopism.

W łaśnie apele o nadsyłanie Archiw um brakujących m u wydawnictw ujawniają politykę grom adzenia zbiorów w Archiwum. Obejmowała ona następujące za­

gadnienia :

1. D ążono do skom pletow ania polskich czasopism socjalistycznych: Socjal­

dem okracji K rólestw a Polskiego i Litwy, PPS, PPS „Proletariat", PPS Lewicy i antysocjalistycznych, wydawanych przez N arodow ą D em okrację i Narodowy Związek Robotniczy.

2. K w erenda za czasopismami rosyjskimi obejm owała swym zasięgiem okres od początków panow ania A leksandra II do około 1910 roku. Uwzględniała pisma wszystkich kierunków opozycyjnych, krajowe i zagraniczne. Zauważalne są p o ­ zornie drobne, a w rzeczywistości podstawowe dla całości polityki PPS F R wobec antycarskiego ruchu rosyjskiego różnice. W zasadzie zainteresowanie wydawnictwami socjaldem okratycznym i w PPS F R uryw a się na okresie pierwszej rewolucji ro ­ syjskiej, to jest na 1905 roku. Z okresu późniejszego poszukiwano jedynie druków eserowskich. Stan ten odpow iada założeniom ówczesnym PPS FR wobec opo­

zycji rosyjskiej oraz poglądom na zadania ruchu opozycyjnego na ziemiach pol­

skich, zbieżnego z poglądam i eserów.

3. K om pletow ano czasopisma Bundu.

4. D eklarow ano gotowość przyjm owania do Archiwum druków socjalistycz­

nych, ja k odezwy, książki i broszury w rozm aitych językach.

Nie ujaw niono stanow iska kierownictwa partii w sprawie archiwaliów ręko­

piśmiennych. Było to niepotrzebne, ponieważ bezpieczeństwo ruchu socjalistycznego wymagało utrzym ania ścisłej tajemnicy wokół listów, korespondencji, fotografii, grypsów itd.

Podjęte w 1910 roku porządkow anie Archiwum przerwała nadciągająca wojna.

N a k ró tk o przed jej wybuchem doszło do nowego podziału Archiwum PPS, przez wyłączenie z niego znacznej części księgozbioru i oddania go Bibliotece Jagiellońskiej.

Ź ródła do tych spraw oraz do dalszych dziejów przekazanego księgozbioru znajdują się w większości w archiwum Biblioteki Jagiellońskiej. Są to:

1. Bilet wizytowy W alerego Sławka z podpisam i Leona Wasilewskiego i M ichała Sokolnickiego. N a bilecie dopisany jest term in spotkania wymienionych osób z przed­

stawicielem Biblioteki Jagiellońskiej, drem Józefem Korzeniowskim. N a odwrocie biletu znajduje się odręczna n otatk a d ra Korzeniowskiego, określająca szacunkowo wielkość oferowanego Bibliotece księgozbioru i rodzaj znajdujących się w nim d ru k ó w 37.

81 „Przedśw it"X X IX , 1910,n r 4 ,1 2 ,XXX, 1911 ,n r 1/2, 3, 4, 5, 6 , 7/8, 9. 10, II, 12, XXXI, 1912/1913, nr 1/6, 7, 8/9, 10/12. Wszystkie ogłoszenia zamieszczono na okładkach pisma.

87 Akta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za r. 1914.

2. A kt darowizny księgozbioru Bibliotece, sporządzony 6 II 1914 roku przez Wydział Zagraniczny PPS F R 3B.

3. Postanow ienia porządkow e dra Fryderyka Papeego, dyrektora Biblioteki z 25 lipca 1916 roku, określające między innymi miejsce przechowywania zbioru Przed jego opracow aniem 38.

4. W iadom ości o postępach katalogow ania księgozbioru Archiwum PPS, za­

mieszczane w spraw ozdaniach Dyrekcji Biblioteki za lata 1919— 192940.

5. Pisma Instytutu Józefa Piłsudskiego poświęconego Badaniu Najnowszej Historii Polski do Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej z 11 1 1938, 11 II 1938, 7 III 1938, 13IV 1938, 31 III 1939 i odpowiedzi na nie Dyrekcji Biblioteki z 271 1938, 21 II 1938, 17 III 1938, 22 IV 1938 i 22 III 1939 oraz list M uzeum Józefa Piłsudskiego w W ar­

szawie do Biblioteki Jagiellońskiej z 7 X 1938 wraz z odpowiedzią Dyrekcji Biblio­

teki z dnia 18 X 1938 r o k u 41.

6. „Zamknięcie rachunków za pierwsze półrocze 1914 r. w Bibliotece Jagiel­

lońskiej" 42.

7. N o tatk i proweniencyjne w inwentarzach i na kartach katalogowych poszcze­

gólnych obiektów. Podają one źródło, sposób nabycia oraz datę wpływu lub opra­

cowania bibliotecznego danego obiektu.

Ź ródła te udało się autorow i informacji uzupełnić relacjami następujących osób:

a) prof. dr Zofii Ameisenowej, długoletniego pracow nika Biblioteki Jagiel­

lońskiej (relacje ustne z 1959 i 1960 roku).

b) prof. dra A leksandra Birkenmajera, kierownika Oddziału Rękopisów Biblio­

teki Jagiellońskiej w okresie międzywojennym (relacja ustna z IX 1959).

c) dra A dam a Ciołkosza, działacza PPS w okresie międzywojennym (relacja pisemna z 28 I 1960 i 26 II 1961).

d) d ra Stanisława Gizy, kierownika Archiwum PPS w Instytucie Badania N aj­

nowszej H istorii Polski od 1 X 1934 roku (relacja pisem na z 2 X 1961 roku).

e) d r Franciszki Korpałowej, długoletniego pracow nika Biblioteki Jagielloń­

skiej (relacje ustne z 1959 i 1960 roku).

f) kustosz Heleny Lipskiej, pracow nika, a następnie kierownika Biura K ata­

logowego Biblioteki Jagiellońskiej w okresie międzywojennym (relacja ustna z IX 1959).

g) prof. d ra M ariana Łodyńskiego, pracow nika Biblioteki Jagiellońskiej w la­

tach 1907— 1914 (relacja pisem na z 22 IX 1959 r.).

h) Stefana M arczyńskiego, kierow nika sekretariatu Biblioteki Jagiellońskiej przed drugą wojną światową (relacja ustna z XI 1959 r.).

j) Ewy Płoskiej, córki Zofii i Franciszka Ksawerego Praussów, opiekunów Archiwum PPS od jesieni 1914 roku (relacje pisemne i ustne z VIII 1965).

" Tam ie.

19 A kta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za r. 1916.

40 Sprawozdanie Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za okres 1 V II1916 do 30 V I 1917, s. [5]; toż 1917/1918, s. [5]; toż 1 VII 1919—31 III 1920, s. 7— 8 ; toż 1 IV 1927 do 31 III 1928, s. 18; toż 1 IV 1928 d° 31 III 1929, s. 31.

41 A kta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za 1. 1938— 1939.

41 A kta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za r. 1918.

4

k) dra M ichała Sokolnickiegó, pośrednika między komisją do p r z e k a z a n ia

Bibliotece Jagiellońskiej księgozbioru Archiwum PPS, działającą z ram ienia PPS FR na początku 1914 roku (relacja pisemna z 20 IX 1960).

1) prof. dra H enryka Wereszyckiego, kustosza Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski przed drugą wojną światową (relacja ustna z X 1959).

W oparciu o te m ateriały zajmiemy się obecnie wyjaśnieniem przyczyn podziału Archiw um oraz odtworzeniem przebiegu przekazania księgozbioru Bibliotece Jagiellońskiej, a następnie szacunkowym określeniem jego wielkości i zawartości.

D aty, stawiane na kartach katalogowych i w inw entarzach Biblioteki zamykają się w granicach 1914— 1928. Jako źródło nabycia om awianego księgozbioru te same źródła podają „dar Archiwum PPS w Londynie14, zgodnie z najczęściej występu­

jącą pieczątką własnościową, widniejącą na większości druków o tej proweniencji.

W r. 1938 d r Edw ard K untze, ówczesny dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej, donosił Instytutow i Badania Najnowszej Historii Polski:

Zbiór ten najrozmaitszych druków został przez władze PPS w Krakowie oddany BJ bez żadnych zastrzeżeń i warunków i bez żadnego aktu w 1913 lub w początkach 1914 r. £ ...] 43

Inform acje te nie były ścisłe. W aktach Biblioteki Jagiellońskiej i w korespon­

dencji W ydziału Zagranicznego PPS FR znajdują się dokum enty, pozwalające na dokładniejsze odtworzenie przebiegu sprawy i warunków, na jakich księgozbiór Archiwum PPS został przekazany Bibliotece Jagiellońskiej. Mianowicie w papie­

rach po drze Józefie Korzeniowskim , kierowniku Działu Rękopisów Biblioteki Ja ­ giellońskiej przed pierwszą wojną światową, odnaleziony został oryginał pisma W Z PPS F R do Biblioteki z d atą 6 lutego 1914, oraz inne materiały. W kores­

pondencji W Z PPS F R p o d tą sam ą d atą odnaleziono koncept pisma do Biblio­

teki. Przeprowadzone wywiady z byłymi działaczymi PPS FR , PPSD, byłymi i czyn­

nymi pracow nikam i Biblioteki Jagiellońskiej i byłymi pracow nikam i Instytutu Badania Najnowszej H istorii Polski pom ogły także wyjaśnić problem Archiwum 44.

Plan założenia archiwum partyjnego ze zgrom adzoną możliwie najkom pletniej­

szą „centralną biblioteką socjalistyczną44, ujawniony w r. 1893 i potwierdzony — chyba po raz ostatni — w polemice z PPS Lewicą o prawo własności archiwum w „R ob otn ik u 44 45 i „Przedświcie44, w połączeniu z zamiarem udostępnienia go ba­

daczom 49 był realizowany jeszcze w r. 1913. N adciągająca wojna, przygotowania

13 Pismo Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej do Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski z 21 II 1938.

A kta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za r. 1938.

44 Oryginał aktu darowizny księgozbioru Archiwum PPS znajduje się w aktach Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za r. 1914. Pismo jest sporządzone przez ówczesnego sekretarza Wydziału Zagranicznego PPS FR , L. Wasilewskiego. K oncept aktu darowizny, również wystawiony przez L. Wasilewskiego, noszący tę sam ą datę co i oryginał, tj. 6 II 1914, znajduje się w zespole Archiwum PPS w zbiorach Zakładu Historii Partii przy K C PZPR , sygn. 305/IV teczka 10—11, lata 1903 — 1914, k. 455—456 oraz mikrofilm ZHP przy KC PZPR, sygn. 697.

15 W sprawie archiwum. „R obotnik" [PPS FR] 1910, nr 242, s. 8 .

44 „Po uporządkow aniu ostatecznym zostaną one niebawem oddane do użytku wszystkich, kto może potrzebować znajdujących się w nich źródeł, czy to do historii ruchu, czy leż do prac społecznych, his­

torycznych itp.“ . „Przedświt" XXIX, 1910, nr 4, okładka tylna.

d° niej, prow adzone intensywnie w PPS FR , rozłam we Frakcji Rewolucyjnej — Wszystkie te wypadki odsunęły sprawę Archiwum na plan dalszy. Dołączyła się do tego śmierć opiekuna Archiwum, B. A. Jędrzejowskiego, 10 III 1914, poprzedzona długotrwałą chorobą. Logicznym następstwem tego była zm iana profilu archiwum żako w skieg o , składającego się w większości z druków.

Zapewne prace porządkow e w archiwum były już tak zaawansowane, że m ożna było łatwo wykonać decyzję, które zespoły archiwum zostają zatrzymane, a które należy przekazać innej instytucji. Przypuszczenie to jest oparte na dwu przesłan­

kach. Pierwszy dziejopis Archiwum, A dam Próchnik, podaje, że w scalonym już w okresie międzywojennym londyńskim i krakow skim Archiwum PPS znajdowała się korespondencja i dokum enty władz PPS i jej zagranicznych ekspozytur, a po ­ nadto

[...] zbiór najkompletniejszy druków i wydawnictw, przeważnie nielegalnych, reprezentujących cały okres nowoczesnego ruchu socjalistycznego w Polsce... w mniejszych kompletach zachowane tam zostały wydawnictwa innych organizacji socjalistycznych państwa rosyjskiego (jak SDKPiL, Lewicy PPS, Bundu, grup ukraińskich, litewskich, białoruskich itd.), Narodowej Demokracji, N ZR i t p . 47.

Spis ten dowodzi wykonania konsekwentnej selekcji Archiwum i pozostawienia w nim jedynie materiałów do PPS i innych reprezentantów ruchu socjalistycznego w Królestwie Polskim, oraz partii i grup narodów, zamieszkujących tzw. ziemie zabrane. Inne materiały zebrane dotychczas, w tym również wydawnictwa rdzennie rosyjskich grup politycznych, zakwalifikowano jak o druki niepotrzebne dla Archi­

wum. Dlatego też wydawcy korespondencji Józefa Piłsudskiego z ZZSP, W łady­

sław Pobóg-M alinowski i Leon Wasilewski, nie mogli uzupełniać brakujących da­

nych bibliograficznych, odnoszących się do druków rosyjskich, dość często wy­

mienianych w listach Piłsudskiego. W jednym tylko wypadku powołali się na znaj­

dującą się w Archiwum PPS tekę dokum entów pt. „Rosyjskie wydawnictwa ulotne studenckie i związków s[ocjal] dem okratycznych] z przed pow stania SD Rosji“ 48.

Jest to następnym świadectwem, potwierdzającym przemyślany podział Archiwum przed przekazaniem jego części do publicznej instytucji naukowej.

N a podstawie dotychczasowych wywodów można przyjąć tezę, że w okresie poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej kierownictwo PPS FR od­

stąpiło od planu utworzenia polskiego archiwum socjalistycznego, uwzględniają­

cego w szerokim zakresie ruch socjalistyczny w krajach europejskich, a uznało za celowe prowadzić jedynie archiwum obejmujące Królestwo Polskie oraz ziemie białoruskie, litewskie i ukraińskie. W rezultacie tej decyzji pozostawiono w Archi­

wum część rękopiśm ienną, oraz druki, wyliczone przez A dam a Próchnika. Dublety do nich, wydawnictwa socjalistyczne innych narodów i pom ocniczą bibliotekę naukową wyłączono z Archiwum i postanow iono przekazać je do publicznej insty­

tucji naukowej.

47 A. P r ó c h n i k , Źródła do historii epoki popowstaniowej (1865—1918), jw ., s. 345.

48 List J. P iłs u d s k i e g o do Centralizacji ZZSP w Londynie z 5 IV [1897], kom entarz wydawców

''stu. „Niepodległość" XVII1, 1938, s. 217.

W śród krakow skich zakładów naukowych, które wtenczas m ożna było brać p o d uwagę, największe zaufanie budziła Biblioteka Jagielońska ze względu na osobę kierow nika działu rękopisów, dra Józefa Korzeniowskiego, wykazującego zrozu­

mienie dla ruchu socjalistycznego 4B. Były działacz PPS, dr M ichał Sokolnicki, m iał pow iązania naukowe z krakow skim środowiskiem przez Akadem ię Umie­

jętności i on przeprow adzał wstępne rozeznanie o możliwości złożenia daru. Po uzyskaniu pomyślnej odpowiedzi od dra Korzeniowskiego doszło do spotkania między przedstawicielami PPS F R , W alerym Sławkiem i Leonem W asilewskim a drem K o­

rzeniowskim, jak o reprezentantem Biblioteki Jagiellońskiej50. M iało to miejsce 31 stycznia 1914 roku w lokalu księgarni socjalistycznej „K siążka11, mieszczącej się wtedy przy R ynku Głównym 44. Adres ten nie przesądza bynajmniej, ale też nie wyklucza całkowicie miejsca przechowywania Archiwum. W wyniku zapoznania się z przygotowanym do przekazania księgozbiorem J. Korzeniowski oszacował jego rozm iary na „około 40 m etrów bieżących*4 Zwrócił też uwagę na „liczne czaso- pism a“ 51 i zapewne wyraził zgodę na przyjęcie daru, ponieważ już 6 lutego tego samego roku Leon Wasilewski, sekretarz W ydziału Zagranicznego PPS, wystąpił pisemnie do Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej z oficjalną propozycją W ydziału przyjęcia obejrzanego księgozbioru.

Przedstawiony tutaj bieg wydarzeń na odcinku pomiędzy W ydziałem Zagra­

nicznym PPS F R a Biblioteką Jagiellońską ustala najwcześniejszą datę przekaza­

nia Archiwum Bibliotece, ale nie rozstrzyga sprawy bez reszty. O dpada jedynie sugestia dra E. Kuntzego, jakob y stało się to w 1913 roku, niemożliwa do utrzym a­

nia w świetle stwierdzonych poprzednio faktów. Trzeba jednak ustalić, czy przyjęcie d aru nastąpiło bezpośrednio po zakończonych rozm owach, czy też później. Leon Wasilewski twierdził, że stało się to ju ż po wybuchu w o jn y 52, natom iast d r A dam Ciołkosz łączy przejęcie księgozbioru Archiwum PPS z ewakuacją całego Archiwum, dokonyw aną w obliczu nadciągającej pod K raków jesiennej ofensywy wojsk ro ­ syjskich M. Obydwie relacje stoją w sprzeczności z nierozszyfrowaną jeszcze całko­

wicie n otatk ą finansową Biblioteki. T a ostatnia dnia 14 lutego 1914 roku wypła­

ciła spedytorowi krakow skiem u, F. N odze, 24 korony za przewóz darow anego k sięgozbioru54. D odatkow ą trudność w przyjęciu końcowej daty przejęcia A r­

chiwum przez Bibliotekę stwarza jeszcze wymienienie tego daru wśród nabytków Biblioteki dopiero w spraw ozdaniu za rok 19165S. Niemniej jednak m ożna tę datę

** Inform acja F. K o r p a ł o w e j ; list M. Ł o d y ń s k ie g o do autora za pośrednictwem Z. Ameiseno- wej z 22 IX 1959.

“ List M. S o k o l n i c k i e g o do autora z 20 IX 1960.

51 Bilet wizytowy W. S ła w k a , dołączony do aktu darowizny księgozbioru Archiwum PPS Bibliotece Jagiellońskiej. A kta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za r. 1914.

58 Pismo Dyrekcji Instytutu B adania Najnowszej H istorii Polski z 11 1 1938 do Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej. A kta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za r. 1938.

u List A. C io l k o s z a do autora z 26 II 1961.

54 Zamknięcie rachunków za pierwsze półrocze 1914 r. w Bibliotece Jagiellońskiej. Akta Dyrekcji Biblio­

teki Jagiellońskiej za r. 1918.

” Sprawozdanie Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za okres od 1 VII 1916 do 30 VI 1917, s. [5],

Ustalić. Za odrzuceniem daty, podawanej przez A. Ciołkosza przemawia kon­

sekwentny podział Archiwum, niemożliwy do przeprow adzania podczas ewakuacji.

2 tych samych prawie powodów nie m ożna przyjąć daty L. Wasilewskiego. Pod­

czas wojny światowej Biblioteka nie była ju ż pod tak ścisłą opieką władz austriackich i nie m usiała meldować im o wszystkich swoich poczynaniach. Wreszcie — i to jest najważniejsza, praktyczna strona roztrząsania tego nieistotnego pozornie p ro­

blemu — czy Biblioteka otrzym ała i przejęła księgozbiór z Archiwum PPS na wiosnę 1914 r., czy też dopiero jesienią tego samego roku — z cytowanej ju ż obszer­

nie pracy A dam a Próchnika widoczną jest konsekwencja właścicieli Archiwum w przeprowadzeniu selekcji jego zbiorów pod określonym kątem widzenia, wręcz niemożliwa do dokonania w obliczu szybkiej ofensywy jesiennej wojsk rosyjskich W kierunku K rakow a pod jesień 1914 roku. N ajpraw dopodobniejszą wydaje się data pierwszej połowy lutego 1914 roku. Jak wynika z chronologii wypadków w końcu stycznia i na początku lutego 1914 roku, kierownictwo PPS zabiegało o możliwie szybkie sfinalizowanie prowadzonej sprawy. D odatkow ym argum entem Za przyjęciem pierwszej połowy lutego jak o daty przejęcia księgozbioru jest zapła­

cenie spedytorowi za przewóz darow anego księgozbioru, a w tym czasie Biblio­

teka nie otrzym ała innego znaczniejszego daru.

K to oprócz podanych poprzednio przedstawicieli PPS miał i jaki udział w prze­

kazaniu Bibliotece księgozbioru Archiwum PPS? Niektórzy pracownicy Biblio­

teki niesłusznie łączyli tę sprawę z osobą Rom ana Jodki, w oluntariusza Biblioteki w tych latach, właściciela m ajątku ziemskiego Łopuszna pod Now ogródkiem , d a­

lekiego krewnego W itolda Jodko-N arkiew icza59. W ładysław Pobóg-M alinowski

• A. Ciołkosz wskazują na pośrednictwo Ignacego Daszyńskiego, jak o opiekuna Archiwum po przywiezieniu go z Londynu do K rakow a ” . M ożna przyjąć, że tak było istotnie.

Czy rzeczywiście Biblioteka otrzym ała Archiwum bez żadnych warunków, jak przypuszczał to dr K untze? O dnaleziony oryginał pisma W ydziału Zagranicznego PPS do Biblioteki z 6 lutego 1914 r. tak precyzuje całe zagadnienie:

W imieniu właścicieli księgozbioru, składającego się z wydawnictw periodycznych i nieperiodycz­

nych w rozmaitych językach a obejrzanego przez p. prof. Korzeniowskiego, zwracam się niniejszym z następującą propozycją. Oddajemy ten księgozbiór n a w ła s n o ś ć Bibliotece Jagiellońskiej z tym, że zostanie on uprzystępniony publiczności w jak najprędszym czasie i że dublety, zbędne dla Bibl.

Jagiellońskiej, zostaną przez nią ofiarowane innym bibliotekom publicznym w kraju lub zwrócone niżej podpisanemu. Szczegółowe omówienie sprawy przeniesienia księgozbioru do Bibl. Jagiellońskiej może być dokonane w drodze osobistego porozumienia się z niżej podpisanym.

Z szacunkiem Leon Wasilewski Kraków, ul. Czarneckiego, 6

*• Sugestia Z. A m e is e n o w e j i M. Ł o d y ń s k ie g o , odmiennego zdania byli F. K o r p a ło w a , H. L ip ­ s k a , M. S o k o ln ic k i.

List A. C io ł k o s z a do autora z 26 II 1961; W. P o b ó g - M a lin o w s k i, Skoro nie szabla to piórem,

Jw., s. 115.

Z nam y w ypadki tw orzenia przez partie socjalistyczne w Polsce bibliotek o p ro ­ filu społeczno-politycznym, ewentualnie współuczestniczenia w zakładaniu biblio­

tek publicznych z poważnym księgozbiorem społeczno-politycznym o charakterze socjalistycznym, np. Biblioteki Publicznej w Z akopanem i Biblioteki Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza w K rakow ie 58. N ie jest wykluczonym, że nie ujaw­

nionym zam iarem kierow nictw a PPS było zaopatrzenie jednej z naukow ych bi­

bliotek K rakow a w bogaty księgozbiór, przydatny dla działaczy socjalistycznych i historyków ruchu robotniczego.

Nie udało się niestety odnaleźć spisu dzieł przekazanych Bibliotece poza szacun­

kow ą notatk ą dra Korzeniowskiego. B rak takiego spisu stanowi dużą przeszkodę w odnalezieniu kom pletu dzieł otrzym anych przez Bibliotekę z Archiwum.

Należy jeszcze wyjaśnić losy wojenne drugiej części „krakow skiego4* Archiw um PPS, to jest tych działów A rchiw um , któ re PPS F R przy podziale zatrzym ała u sie­

bie. A by uniknąć zagarnięcia Archiw um przez R osjan w w ypadku zajęcia K rakow a należało je ukryć, i tak się też stało. D otychczas literatura była zgodna we wskazy­

waniu na W iedeń ja k o na miejsce odpow iednie do tego c e lu S9. O dm iennego zdania są W . Pobóg-M alinow ski i A. Ciołkosz. Obydwaj zgodnie twierdzą, że miejscem ukrycia „krakowskiego** Archiw um PPS było m ieszkanie Zofii i Franciszka K sa­

werego Praussów w Z akopanem 80. C órki p.p. Praussów nie w ypow iadają się w tej sprawie zdecydow anie"1. W ydaje się słusznym opowiedzieć się za zdaniem Cioł- kosza i Pobóg-M alinow skiego, a to z następujących pow odów : rzeczy, wywiezione podczas pierwszej wojny światowej do A ustrii, nie powróciły do kraju, np. A rchi­

wum PPS Lewicy; poruczenie Praussom opieki n ad przywiezionym po wojnie do W arszawy „krakowskim**, a później i „londyńskim** Archiw um PPS stanowi niejako w yraz uznania dla nich za opiekę nad nim podczas w ojny; obydwoje m ałżon­

kowie znali doskonale zasady konspiracji i potrafili ukryć Archiwum przed cieka­

wością córek.

D ziałania wojenne w latach 1914— 1918, podczas których naw et część budynku Biblioteki Jagiellońskiej była zajęta dłuższy czas przez wojsko, a część personelu pełniła służbę wojskową, uniem ożliwiły szybkie opracow anie księgozbioru A rchi­

wum , zgodnie z postaw ionym przez ofiarodaw cę zastrzeżeniem. W skutek ciasnoty lokalowej księgozbiór zawędrow ał do m agazynu dubletów i w oddzielnych sza­

fach czekał na opracow anie ®2. D ow odzi to — wbrew podniesionem u wtedy w wie­

“ List F. K . P r a u s s a do W ydziału Zagranicznego PPS z 7 V 1904. Z H P przy K C PZPR , sygn. 305/VII/32/4; Katalog Biblioteki Publicznej tv Zakopanem [za rok\ 1905. K raków [1905], s. 73—99;

Sprawozdanie Towarzystwa Biblioteki Publicznej w Zakopanem za rok 1913. Z akopane [1914], s. 15; Spis książek [Biblioteki Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza w Krakowie] ułożony według działów.

K raków 1906.

" A. P r ó c h n i k , Źródła do historii epoki popowstaniowej (1865—1918), jw., s. 334; W. K ie d r z y ń s k a , Powstanie i rozwój Instytutu Józefa Piłsudskiego, jw ., s. 59; T. P e lc z a r s k i , Instytut Badania Najnowszej Historii Polski. Zarys działalności [1923— 1936), jw., s. 16; L. D u b a c k i, R. S ta n i s ł a w s k a , Archiwum Polskiej Partii Socjalistycznej w zbiorach Zakładu Historii Partii przy KC PZPR, jw ., s. 276.

,0 W. P o b ó g - M a lin o w s k i , Skoro nie szablą to piórem, jw ., s. 115; list A. C io ł k o s z a do autora z 26 II 1961.

61 Inform acja E. P ło s k i e j (z Praussów) dla autora z VIII 1965.

** Zarządzenia wakacyjne 25 VII 1916 r. A kta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za r. 1916.

deńskiej prasie polskiej zarzutowi o bałaganie panującym wśród nie opracow anych przez Bibliotekę z b io ró w 63 — istnienia i przestrzegania praktyki niem ieszania ze sobą zbiorów, czekających na włączenie do Biblioteki. Stwierdzenie to pom oże przy form ułow aniu odpowiedzi na pytanie: jakie zbiory i w jakiej ilości otrzym ała Biblioteka od PPS?

M ożliwość włączenia księgozbioru Archiw um PPS do zbiorów Biblioteki p o ­ w stała dopiero po upadku A ustro-W ęgier i pow staniu niepodległego państw a pol­

skiego. Powiększył się personel Biblioteki, a wskutek przedłużającej się wojny na granicach Polski zmniejszył się dopływ nowych zbiorów. W tej sytuacji przy­

stąpiono do opracow ania rzeczy zaległych, w tej liczbie i księgozbioru Archiwum 84.

R ozpoczęto od skatalogow ania działu polskiego księgozbioru i pracę tę w ykonano do około 1926 roku. Niedługo po tym przyszła kolej na opracow anie działu obcego.

O zakończeniu wcielania księgozbioru Archiwum do bibliotecznych zbiorów d o ­ noszą dwa spraw ozdania dyrekcji Biblioteki z końca lat dwudziestych: „ ...o p r a ­ cowano w całości dary po śp. prof. X. S. Spisie i śp. Drze Żm igrodzkim , następnie zaś dary p. Walyczyńskiego, Studium Słowiańskiego, Ogniska w W iedniu, K u ra­

torium Szkolnego w K rakow ie, a wreszcie największy i najcenniejszy, a m iano­

wicie dział obcy Archiwum Polskiej Partii Socjalistycznej w Londynie, obejm ujący przeszło 1000 rzadkich broszur, ukazujących ruch socjalistyczny w Anglii, N iem ­ czech, Francji, głównie zaś w Rosji i na Litwie. Dział polski tego Archiw um został opracow any w latach poprzednich" ® 5. Kolejne spraw ozdanie Dyrekcji Biblioteki donosi że „w zakresie w yrabiania dawnych zaległości dokończono katalogow ania broszur Archiw um londyńskiego PPS (200 pozycji)" 88.

D ane te wym agają małego uzupełnienia. Skatalogow ano wtedy książki, bro­

szury i czasopism a, te ostatnie oznaczone grupą sygnatur 100 001 — 103 500. Dalsze czasopisma, umieszczone obecnie w grupie sygnatur działowych, to jest 1— 10 000 z określnikiem „czasopism o" skatalogow ane zostały w latach 1928— 1936. W re­

zultacie tych prac na początku 1938 roku pozostała w Bibliotece nie wcielona jeszcze do zbiorów grupa nie opracow anych rękopisów, hektografów , m ateriałów redakcyj­

nych i dubletów do dzieł włączonych ju ż do zbiorów Biblioteki. W łaśnie wtedy Instytut Badania Najnowszej H istorii Polski rozpoczął starania o pozyskanie dla siebie nieopracow anych przez Bibliotekę fragm entów Archiwum. W rezultacie w ciągu 1938 i 1939 roku Biblioteka przesłała do Instytutu po n ad 300 jednostek druków ulotnych, broszur, czasopism, rękopis zawierający m ateriały do dziejów PPS i różne m ateriały red akcyjn e87. Niemożliwe jed n a k jest odtw orzenie przy-

'* A. H a jd e c k i , Biblioteka Jagiellońska w Krakowie. „Wiedeński K urier Polski" III, 1916, nr 511—

3 I2; J. M u c z k o w s k i, W obronie instytucji. „Czas“ LXIX, 1916, nr 366.

,ł Sprawozdanie Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej okres 191711918, s. [5]; toż za okres 1 VII 1919—

31 X II 1920, s. 7—8.

“ Sprawozdanie Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za okres od I I V 1927 do 31 111 1928, s. 18.

** Sprawozdanie Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za okres od 1 IV 1928 do 31 III 1929, s. 31.

*7 Pism a Instytutu Badania Najnowszej H istorii Polski do Biblioteki Jagiellońskiej z 11 1 1938,11 I I 1938, Ol 1938, 13 IV 1938 i 31 III 1939. Pisma Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej do tegoż Instytutu z 2 7 1 1938,

2| U 1938, 17 III 1938, 22 IV 1938 i 22 III 1939. A kta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za 1. 1938- 1939.

bliżonego choćby zestawienia przekazanych przez Bibliotekę m ateriałów do Insty­

tutu, ponieważ nie sporządzono ich spisu, a załatwiający tę sprawę ówcześni pra­

cownicy Biblioteki i Instytutu po upływie ponad dwudziestu lat nie byli w stanie odtworzyć obrazu przekazywanych wtenczas m ateriałów ®8. W edług opinii prof. Hen­

ryka W ereszyckiego, m ateriały te były zaledwie drobnym uzupełnieniem posiada­

nego przez Instytut zasadniczego zbioru Archiwum PPS, nie stanowiącym rewe­

lacji źródłowej. U znając słuszność tej opinii nie p odobna nie zauważyć, że pozo­

stały jeszcze wówczas nieopracow ane i nie oddane Instytutow i hektografowane czasopisma studenckie i szkolne, o unikatowym charakterze, stanowiące cenny przyczynek do dziejów strajku szkolnego w 1905 roku 89. Czasopism a te wraz z nie­

którym i innymi ulotkam i włączono do zbioru rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej po 1950 roku.

Poprzednio już stwierdzono brak spisu czy wykazu m ateriałów p r z e k a z a n y c h

Bibliotece w 1914 roku. P onadto księgozbiór

wcielano [...] do zbioru dorywczo, w miarę czasu pozostającego do dyspozycji po pracach bieżą- cych. Wskutek tego nie jest on zebrany w jednym miejscu, lecz rozproszony wśród innych nabytków Biblioteki

— donosił dyr. E. Kuntze w roku 1938 Instytutowi Badania Najnowszej Hi' storii P o lsk i70. D latego ustalenie zbiorów Biblioteki o proweniencji interesującej nas trzeba oprzeć o trzy elementy: inwentarze, katalogi, autopsję.

Stwierdzone zostało poprzednio stosowanie w Bibliotece zasady oddzielnego przechowywania zbiorów oczekujących na opracowanie, według ich proweniencji, i zastosowanie tej zasady do księgozbioru Archiwum PPS, widoczne w 1916 roku, w w arunkach wojennej ciasnoty lokalowej. Podczas letnich wakacji w tym roku przeprow adzano w Bibliotece pewne prace porządkow e. Między innymi, punkt czwarty „Zarządzeń wakacyjnych11 dyr. Fryderyka Papeego postanawiał:

uporządkow ać przy pomocy stolarza magazyn parterowy. Reszta kram u [u góry tekstu dopisek:

socjalistyczne] pójdzie do dubletów [dopisek ołówkiem: przeniesiono], gdzie stolarz dorobi sztelarz*

[dopisek ołówkiem: dorobił]. Szafy socjalistyczne na środek plecam i71.

Potwierdza to wiarygodność zapisek proweniencyjnych w inwentarzu i na kar­

tach katalogowych. Znalazło się zaledwie kilka wypadków pomyłek, korygowanych ju ż podczas opracow ywania księgozbioru Archiwum. T ak np. stało się przy k ata­

logowaniu Prawdy ludu roboczego St. Fryka (pseudonim Mieczysława Baumgarta), wyd. 1, K raków 1916, (BJ 76 415 I). Broszura ta nie może należeć do księgozbioru Archiwum PPS w Bibliotece Jagiellońskiej, ponieważ ukazała się w dwa lata po prze-

“ Informacje A. B ir k e n m a je r a , S. G iz y , S. M a r c z y ń s k ie g o i H . W e re s z y c k ie g o .

*• E. C h e łs t o w s k i, Materiały do strajku szkolnego 1905 r. w Królestwie Polskim, jw .; t e n ż e' Strajk szkolny 1905 roku w Królestwie Polskim w Świetle nielegalnych pism młodzieży, jw.

70 Pismo Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej do Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski z 2 1 I I 1938.

Akta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za r. 1938.

71 Zarządzenia wakacyjne 25 VII 1916 r. Akta Dyrekcji Biblioteki Jagiellońskiej za r. 1916.