Działalność XII ordynata na Zamościu - Stanisława Kostki Zamoyskiego na polu edukacji i oświaty 1800-1830

R

O

Z

P

R

A

W

Y

R o z p r a w y z dziejów oświaty t. XLV PL ISSN 0 0 8 0 - 4 7 5 4

KONRAD AJEWSKI

DZIAŁALNOŚĆ XII ORDYNATA NA ZAMOŚCIU

- STANISŁAWA KOSTKI ZAMOYSKIEGO

NA POLU EDUKACJI I OŚWIATY 1800-1830

Osoba i działalność XII ordynata na Zamościu, Stanisława Kostki Zamoys-kiego (1775-1856), syna kanclerza Andrzeja ZamoysZamoys-kiego, współtwórcy Kon-stytucji 3 Maja, autora głośnego Zbioru Praw Sądowych i Konstancji z Czarto-ryskich, choć często wzmiankowana w źródłach i opracowaniach historii oświaty i szkolnictwa na ziemiach naszych okresu zaborów, jak dotąd budziła umiarkowane zainteresowanie badaczy i nie doczekała się osobnego obszerniej-szego omówienia1. Autor niniejszej pracy, od lat kilkunastu, zajmujący się dzie-jami rodu Zamoyskich a zwłaszcza działalnością S. K. Zamoyskiego na różnych

polach, uznał za przydatne scalenie rozproszonych wiadomości, przeanalizowa-nie, usystematyzowanie i skomentowaprzeanalizowa-nie, wreszcie przedstawienie ich zaintere-sowanemu problematyką czytelnikowi. Dostępny materiał okazał się nierówny. O prywatnej działalności ordynata w zakresie krzewienia oświaty w jego rodowych dobrach ordynacji zamojskiej wiadomo już niemało. Szereg z jego inicjatyw zosta-ło już przebadanych i doczekazosta-ło się w publikacjach, odnoszących się do intere-sującej nas tu problematyki, właściwego naświetlenia. Natomiast o działalności pub-licznej S. K. Zamoyskiego w centralnych władzach oświatowych Księstwa Warszaw-skiego i Królestwa PolWarszaw-skiego, kiedy to aktywnie w nich uczestniczył wiemy niewie-le a rozsiane w różnych miejscach informacje, sąjedynie szczątkowe. Winy tego sta-nu rzeczy należy dopatrywać się przede wszystkim w tym, że podczas II wojny światowej Archiwum Oświecenia Publicznego w Warszawie zawierające materiały dotyczące działalności instytucji kierujących oświatą, zakładów naukowych jak i os-ób z nimi związanych, zostało niemalże w 100 % spalone, a w Archiwum Głównym Akt Dawnych, znajdują się dziś jedynie jego skromne fragmenty2.

' Ostatnio krótki komunikat o tym polu działalności XII ordynata zob. B. S z y s z k a .

Działal-ność oświatowa Stanisława Kostki Zamoyskiego, Wyższa Szkoła Zarządzania w Zamościu.

2006. artykuł internetowy.

2 O zasobach Archiwum Oświecenia Publicznego zob. m i n . E. С h w a I e w i к , Zbiory polskie.

232 KONRAD AJEWSkl

S T A N I S Ł A W K O S T K A Z A M O Y S K I

W C E N T R A L N Y C H W Ł A D Z A C H O Ś W I A T O W Y C H K S I Ę S T W A W A R S Z A W S K I E G O I K R Ó L E S T W A P O L S K I E G O Jak w y n i k a z dostępnych nam źródeł, XII ordynat Stanisław Kostka Za-m o y s k i , ż y w o z a i n t e r e s o w a n y b y ł z a r ó w n o u c z e s t n i c t w e Za-m j a k i d z i a ł a n i e Za-m w ciałach r z ą d o w y c h z a j m u j ą c y c h się sprawami oświaty k r a j o w e j , co wiązało się z j e g o polityka e d u k a c y j n ą w dobrach ordynackich. Już w 1809 г., wkrótce po przyłączeniu Galicji Z a c h o d n i e j i części Galicji W s c h o d n i e j do Księstwa War-szawskiego, kiedy sprawy szkolnictwa i religii znalazły się w gestii departamentu interesów w e w n ę t r z n y c h na wniosek Stanisława Kostki Z a m o y s k i e g o , w ó w -czas prezesa n o w o powstałego Rządu C e n t r a l n e g o W o j s k o w e g o O b o j g a Galicji, k i e r o w n i c t w o wydziału spraw d u c h o w n y c h i szkolnych, p o w i e r z o n o protegowa-n e m u przez ordyprotegowa-nata, późprotegowa-niejszemu iprotegowa-nfułatowi z a m o j s k i e m u , a w ó w c z a s schola-stykowi katedralnemu lubelskiemu ks. J ó z e f o w i Szczepanowi K o ź m i a n o w i3. Był

on bratem, p o z o s t a j ą c e g o w przyjacielskich z w i ą z k a c h z o r d y n a t e m , Kajetana4.

obczyźnie, t. II, Warszawa 1927. s. 2 8 2 2 8 3 : O losach tego archiwum zob. T. M a n t e u f

-f e l . Archiwum Oświecenia Publicznego w Warszawie, [w:] Straty archiwów i bibliotek

war-szawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 2. Warszawa 1957. s. 2 1 1 - 2 3 3 :

zob. też Л. S t a b e I s к i , Archiwa polskie w latach 1939 -1945. ..Rocznik Warszawski:, t. IV. 1963, s. 178; F. R a m o t o w s к а . Wstęp, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych >f

War-szawie. Przewodnik po zasobie, t. II. Epoka porozbiorowa. Warszawa 1998. s. X X X I V - X X X V .

Ostatni dyrektor A r c h i w u m Oświecenia Publicznego T. Manteuffel, dobrze znal zasoby zbiorów. W 1929 r. opublikował, do dziś. m i m o upływu czasu a przy świadomości całkowitej utraty tego a r c h i w u m , n i e z w y k l e c e n n ą rozprawę p o ś w i ę c o n a j e g o historii i zasobom, zob. T. M a n t e u f f e l . Centralne władze oświatowe na terenie b. Królestwa Kongresowego

(1807-1915). Warszawa 1929 „ R o z p r a w y historyczne Towarzystwa N a u k o w e g o

Warszawskie-g o " . t. VI, z. 2.

' U t w o r z o n o początkowo 14 departamentów mających się z a j m o w a ć różnymi dziedzinami go-spodarki i życia publicznego. Departamentowi V. na którego czele postawiono Jana Uruskie-go. z a j m o w a ć się miał sprawami szkolnictwa. Następnie w ich miejsce p o w o ł a n o 5 departa-m e n t ó w (następnie wydziałów), gdzie sprawy szkolnictwa i religii powierzono Józefowi Szczepanowi K o ź m i a n o w i , zob. A. W i n i a r z . Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i

Kró-lestwa Polskiego (1807 1831). Lublin 2002. s. 2 2 - 2 3 . Byl on biskupem k u j a w s k i m , senatorem

Królestwa Polskiego. W 1809 r. powołany został na członka Rządu Centralnego Galicji Za-chodniej ( z a j m o w a ł się szkolnictwem) a w 1811 za s p r a w ą S. K. Z a m o y s k i e g o mianowany zo-stał infułatem z a m o j s k i m , następnie wyświecony na biskupa. Interesował się szkolnictwem, za-łożył kilka szkól wiejskich w swych dobrach. W 1814 r. znalazł się w sekcji edukacji i du-c h o w i e ń s t w a C y w i l n e g o Komitetu Reformy a od 1815 r. był du-członkiem Wydziału Oświedu-cenia N a r o d o w e g o a potem K.R.W.R.i O.P. (do 1821 г.). W 1831 r. opowiedział się po stronie po-wstania. zob. M. Ż у w с z у ń s к i . Koźmian Józef Szczepan. | w:] Polski Słownik

Biograficz-ny [dalej PSB], t. XV. Wroclaw 1970. s. 55.

4 A. W i n i a r z , Szkolnictwo, op. cit.. s. 22. Józef Szczepan Koźmian od 1814 r. na życzenie ordynata, pelnil funkcję zastępcy kuratora Szkoły im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie.

D Z I A I A L N O Ś Ć XII O R D Y N A T A NA Z A M O Ś C I U - S. K O S T K I Z A M O Y S K I E G O 2 3 3

W czasach Księstwa Warszawskiego, w powołanej 26 stycznia 1807 г., a kie-r o w a n e j pkie-rzez Stanisława Kostkę Potockiego Izbie E d u k a c y j n e j5, p r z e m i a n o w a

-n e j p o t e m d e k r e t e m F r y d e r y k a A u g u s t a ( 1 7 g r u d -n i a 1811 r.) -na d z i a ł a j ą c ą od 7 styczniu 1812 roku D y r e k c j ę Edukacji P u b l i c z n e j ( z w a n ą też D y r e k c j ą Eduka-cji N a r o d o w e j ) r ó w n i e ż z d y r e k t o r e m Stanisławem K. Potockim6, c z ł o n k a m i

e t a t o w y m i zostały o s o b y z a s i a d a j ą c e dotąd w Izbie E d u k a c y j n e j : radca stanu ksiądz Stanisław Staszic, biskup płocki i członek Dyrekcji Edukacji K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o ksiądz A d a m P r a ż m o w s k i , członek i sekretarz Izby E d u k a c y j n e j Józef Lipiński, sekretarz Senatu Julian Urysyn N i e m c e w i c z , r e f e r e n d a r z przy Radzie Stanu Józef Morawski, działacz administracji oświatowej i prawnik Karol L e l e w e l . P o w o ł a n o także d w u n a s t u c z ł o n k ó w h o n o r o w y c h , w ś r ó d nich reprez e n t u j ą c e g o reprez i e m i e byłej Galicji reprez a c h o d n i e j , n a b y t e p r reprez e reprez K s i ę s t w o W a r s reprez a w -skie po w o j n i e 1809 г., senatora w o j e w o d ę Stanisława Kostkę Z a m o y s k i e g o , z któ-rych w y b r a n o następnie pięciu wizytatorów i d w ó c h wirylistów. Sekretarzem został publicysta, ekonomista i historyk Wawrzyniec Surowiecki. D y r e k c j a pod-legała ministrowi spraw w e w n ę t r z n y c h i dzieliła się na sekcje: 1) e k o n o m i c z n ą , 2) szkół w y d z i a ł o w y c h , elementarnych i seminariów nauczycielskich i ducho-w n y c h 3) Szkoły G ł ó ducho-w n e j , ducho-w y d z i a ł ó ducho-w a k a d e m i c k i c h , szkół d e p a r t a m e n t o ducho-w y c h i kadeckich. Wśród członków tej ostatniej sekcji znalazł się także w o j e w o d a Stanis-ław K. Z a m o y s k i7. Izba E d u k a c y j n a pod k i e r o w n i c t w e m Potockiego, od początku

? O Izbie Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego zob. m.in. Ustanowienie Izby Edukacyjnej prze:

Komisje Rządzącą, [w: | Źródła do dziejów wychowania i szkolnictM'a w Polsce z doby Edukacji Publicznej 18071812, pod red. Z. K u k u l s к i e g o , Lublin 1931, s. 415416; J. G o d -l e w s k a . Izba Edukacyjna, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. II. Epoka porozbiorowa. Warszawa 1998. s. 41-43. tam dalsza literatura. W

ze-spole akt Izby Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego w AGAD zachowała się korespondencja ordynata Stanisława K. Zamoyskiego z Izbą w sprawie urządzenia szkoły wydziałowej w Szcze-brzeszynie (po 1809 г.), zob. tamże s. 42 (mylnie wskazano tam na Aleksandra Zamoyskiego, zmarłego już w 1800 r. brata S.K. Zamoyskiego): ostatnio na ten temat D. S z e w c z u k . Sy-stem władz szkolnych w Królestwie Polskim - organizacja i ramy prawne. ..Res Historica" (UMCS). 2000, z. 12 ..W kręgu edukacji i dydaktyki historii", pod red. K. W r ó b e l L i p o -w e j , s. 45.

6 O Dyrekcji Edukacyjnej Narodowej Księstwa Warszawskiego zob. Program uroczystego

roz-wiązania Izby Edukacyjnej a wprowadzenia Dyrekcji nad Edukacja Publiczną przełożonej, [w:] Źródła do dziejów, op. cit.. s. 414: J. G o d l e w s k a , Dyrekcja Edukacji Narodowej, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik... op. cit.. s. 43-46. tam dalsza li-teratura. Ostatnio D. S z e w c z u k . System, op. cit., s. 45-46.

7 Dekret o powołaniu Dyrekcji Edukacji Narodowej ( 17 grudnia 1811 r.) a potem dekret o

nomi-nacji dyrektorów i członków podpisał w Warszawie Fryderyk August (27 grudnia 1811 г.), zob. F. B e n t k o w s k i . Historia literatury polskiej, 1.1. WarszawaWilno 1814. s. 92: W. B o b -k u w s к a . Nowe prądy w pols-kiem sz-kolnictwie ludowem w począt-ku XIX w., Kra-ków 1928, s. 168-169; J. B i e l i ń s k i . Królewski Uniwersytet Warszawski (1816-1831), t. 1, Warsza-wa 1907. s. 224; W. G o r z y c k i , Oświata publiczna w Księstwie Warszawskim i organiza-cja władz i funduszów, Lwów-Warszawa 1921, s. 44-45; T. M a n t e u f f e l , Centralne, op.

234 KONRAD AJEWSKI

s w e g o istnienia troszczyła się o odpowiedni poziom szkolnictwa, zwłaszcza ele-m e n t a r n e g o i odniosła na tyele-m polu znaczący sukces. Z a d b a n o o pozioele-m ele-moralny, wykształcenie, położenie materialne i społeczne kadry nauczycielskiej (powstały m.in. seminaria nauczycielskie w Łowiczu i Poznaniu), stawiano budynki szkol-ne, u s t a n o w i o n o dozór szkolny, w p r o w a d z o n o podatek na cele e d u k a c y j n e od obywateli, u s i ł o w a n o też p r z e f o r s o w a ć w p r o w a d z e n i e p o w s z e c h n e g o przymusu szkolnego. W k o ń c o w e j fazie istnienia Księstwa Warszawskiego w 1814 r. w 1489 szkołach elementarnych naukę pobierało 44 6 7 0 uczniów8.

Z c h w i l ą upadku Księstwa Warszawskiego, na skutek z a b i e g ó w księcia A d a m a J e r z e g o C z a r t o r y s k i e g o , n o w y pan naszych ziem, car A l e k s a n d e r I, bę-dąc j e s z c z e w Paryżu, w y z n a c z y ł 19 m a j a 1814 r. Komitet C y w i l n y w Warsza-wie, z w a n y też Komitetem R e f o r m y9. Z a d a n i e m t e g o ciała było m.in.

przygoto-w a n i e p r o j e k t ó przygoto-w zmian przygoto-w urządzeniach e d u k a c y j n y c h z c z a s ó przygoto-w Księstprzygoto-wa W a r s z a w s k i e g o , chodziło m.in. o z m i a n ę administracji, p r z y w r ó c e n i e wagi du-c h o w i e ń s t w a , przez udzielenie mu szerokiego udu-czestnidu-ctwa i w p ł y w u w instytu-cjach e d u k a c y j n y c h , o b m y ś l e n i e s p o s o b ó w podniesienia nauk, edukacji publicz-nej i i n s t y t u t ó w n a u k o w y c h a z w ł a s z c z a A k a d e m i i K r a k o w s k i e j1 0. W k r ó t c e

w K o m i t e c i e C y w i l n y m , m i m o silnej o p o z y c j i , do głosu coraz częściej zaczęli dochodzić konserwatyści, zwracający baczną uwagę na kwestie oświatowe i „zmie-rzający do stopniowego podporządkowania szkolnictwa władzy d u c h o w n e j i ścis-łego z e s p o l e n i a spraw e d u k a c y j n y c h i r e l i g i j n y c h " " . Tendencje te reprezentowa-li m.in. ludzie stojący breprezentowa-lisko osoby księcia Czartoryskiego: Stanisław Kostka

cii.. 5 1 - 5 2 : Materiały do działalności pedagogicznej Stanisława Staszica, opracował i wstępem

opatrzył Tadeusz N o w a c k i . Wroclaw 1957. s. XVIII; A. W i n i a r z , Szkolnictwo, op. cit.. s. 27: J. G o d l e w s k a , Dyrekcja op. cit.. s. 44: D. S z e w c z y k , System op. cit., s. 45-46. * J. K u c h a r z e w s k i . Epoka paskiewiczowska. Losy oświaty. Warszawa-Kraków 1914, s. 31: J. E il d e r ó w n a . Sprawy oświaty ludowej w Królestwie Polskim w dobie rejonu

Wielko-polskiego. ..Przegląd Historyczny", t. 27. 1928. z. 1. s. 111.

' ' J . P r z y g o d z к i . Rada Najwyższa Tymczasowa Księstwa Warszawskiego 1813 1815.

Or-ganizacja i działalność. Acta Universitatis Wratislaviensis, N o 2411. Prawo C C L X X X . 2002.

s. 178.

111 W. В о b к o w s к a . Nowe prądy. op. cit.. s. 189. Jak wiadomo Kraków (a wraz z nim Szko-ła Główna), po kongresie wiedeńskim, nie został włączony w granice Królestwa Polskiego. S. K. Zamoyski w liście do K. Koźmiana, jeszcze przed podpisaniem przez cara konstytucji Królestwa Polskiego, wyrażał nadzieję, że ..Kraków nie mogąc należeć do nas [do K.P|, lak urządzony będzie, abyśmy ze Szkoły Głównej korzystali.[i wierzył, że] Akademia dobrze opatrzona w fundusze zostanie" zob. B.PAN. Kraków, rkps. 2031,1.1, k. 42. S.K. Zamoyski do K. Koźmiana, Warszawa 24 marca 1815 r.

11 M. M a n t c u f f l o w a . i A ' . Szaniawski. Ideologia i działalność 1815-1830. Rozprawy hi-storyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. XVI, zeszyt 2, Warszawa 1936. s. 7.

D Z 1 A 1 A L N 0 Ś Ć XII O R D Y N A T A N A Z A M O Ś C I U - S. K O S T K I Z A M O Y S K I E G O 235 Z a m o y s k i , Józef Kalasanty Szaniawski1 2, oraz d u c h o w n i : Józef S z c z e p a n

Koź-mian, A d a m P r a ż m o w s k i , radca stanu b i s k u p Jan P a w e ł Woronicz1 3. Teraz z c a ł ą

m o c ą z w r ó c o n o się p r z e c i w k o osobie i działaniom na polu oświaty S t a n i s ł a w a K. Potockiego, a P r a ż m o w s k i i ordynat Z a m o y s k i w r ę c z d o m a g a l i się z n i e s i e n i a Dyrekcji Edukacji N a r o d o w e j i j e j urządzeń1 4. W s z y s t k i e te o s o b y znalazły się,

w p o w o ł a n e j na sesji Komitetu 8 lipca 1814 r. sekcji do spraw Interesów D u c h o -w n y c h i Edukacji1 5.

Po r o c z n y m działaniu Komitetu C y w i l n e g o , w r a z z p r o k l a m o w a n i e m przez cara A l e k s a n d r a I Królestwa Polskiego (dekret - u k a z 2 0 m a j a , p r o k l a m a c j a 25 m a j a a p o d p i s a n i e 27 listopada 1815 r.) r o z w i ą z a n o d z i a ł a j ą c a j e s z c z e w Krako-wie a p o w i ą z a n ą z p o l i t y k ą c z a s ó w K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o R a d ę N a j w y ż s z ą T y m c z a s o w ą i p o w o ł a n o w j e j m i e j s c e krótkotrwały (istniejący do 27 g r u d n i a 1815 r.) Rząd T y m c z a s o w y Królestwa Polskiego. U k a z carski z 20 m a j a 1815 r. określał, zatem t y m c z a s o w ą o r g a n i z a c j ę w ł a d z w Królestwie Polskim. O g ł o s z o -ne w nim zostały zasady przyszłej konstytucji, gdzie była też m o w a o utworzeniu w przyszłości oddzielnej ministerialnej Komisji Wyznań Religijnych i O ś w i e -cenia"'. O d p o w i e d n i , 12 paragraf ukazu, p r z e k a z y w a ł o r g a n i z a c j ę d e p a r t a m e n t u o ś w i e c e n i a n a r o d o w e g o „ w y s o c e u k s z t a ł c o n e m u Stanisławowi Kostce Potoc-kiemu [a] do w s p ó ł u c z e s t n i c t w a w nim powołani zostali również k o m p e t e n t n i , lir. Stanisław Z a m o y s k i , Julian N i e m c e w i c z , ksiądz A d a m P r a ż m o w s k i , L u d w i k Plater i r e f e r e n d a r z e [Kajetan] K o ź m i a n i [Andrzej] H o r o d y s k i " '7. C z a s o w o w

ramach prac Rządu T y m c z a s o w e g o , w m i e j s c e r o z w i ą z a n e j Dyrekcji E d u k a c j i N a r o d o w e j , od 7 lipca 1815 r. działać zaczął (z t y m c z a s o w a o r g a n i z a c j ą od 19 lipca 1815 r.) Wydział O ś w i e c e n i a N a r o d o w e g o . Z chwilą, kiedy w y d z i a ł o w i te-mu p o d p o r z ą d k o w a n o także sprawy w y z n a n i o w e j e g o n a z w a uległa z m i a n i e na Wydział O ś w i e c e n i a N a r o d o w e g o i S p r a w W y z n a n i o w y c h i Religijnych, p o n o -wnie, j a k w czasach Księstwa Warszawskiego, z prezydującym Stanisławem Kostką Potockim1 8. Praca Wydziału miała o d b y w a ć się na sesjach organizacyjnych

12 W tym czasie zmienił on j u ż radykalnie s w o j e poglądy polityczne i filozoficzne, od idei d e m o -kratycznych w kierunku konserwatyzmu i lojalizmu.

13 M. M a n t e u f f I o w a , J. K. Szaniawski, op. cit., s. 7 przyp. 2: .1. P r z y g ó d z k i , Ra-da. op. cit.. s. 181

ы M. M a n t e u f f I o w a , J. K. Szaniawski, op. cit. s. 7.

15 K o m i t e t O r g a n i z a c y j n y C y w i l n y , p r z y g o t o w u j ą c p r o j e k t y d o c a r s k i e j aprobaty, p r o w a d z i ł w Warszawie prace od 4 lipca 1814 r. do 15 czerwca 1815 r.

"' D. S z e w с z u к . System, op. cit.. s. 46.

17 J. В o j a s i ń s к i . Rządy tymczasowe if Królestwie Polskim. Maj-Grudzień 1815 [w:J Mono-grafie w zakresie Dziejów Nowożytnych. T. I. Wydawca Szymon A s k e n a z y . Warszawa 1902,

s. 31 : D. S z e w c z y k . System, op. cit.. s. 4 6 - 4 7 : J. P r z y g o d z k i . Rada. op. cit.. s. 224. .1. G o d l e w s k a , Centralne władze oświatowe Królestwa Polskiego 1815-1867. [w:]

236 KONRAD AJEWSKl

i r z ą d z ą c y c h . 4 listopada t e g o ż roku, czyli na kilka tygodni przed o g ł o s z e n i e m konstytucji Królestwa Polskiego, Rząd T y m c z a s o w y ustalił j e j , w c i ą ż j e s z c z e t y m c z a s o w ą , w e w n ę t r z n ą organizację. O p r ó c z z m i a n y nazwy, w y d z i a ł podzielo-no na cztery oddziały (sekcje): edukacji, w y z n a n i o w y katolicki, w y z n a n i o w y niekatolicki i cenzury1 9. W składzie o s o b o w y m Wydziału O ś w i e c e n i a , z n o w u j a

-ko członek, znalazł się Stanisław K. Z a m o y s k i2 0, który j e d n o c z e ś n i e należał do

grona o s ó b m i a n o w a n y c h do t y m c z a s o w o p o w o ł a n e g o wydziału e d u k a c y j n e g o i w y z n a n i o w e g o - katolickiego2 1. W dalszym j e d n a k ciągu organizacja w ł a d z

o ś w i a t o w y c h posiadała charakter t y m c z a s o w o ś c i . Już w k r ó t c e , car i król, nadał n o w e m u p a ń s t e w k u , u c h o d z ą c ą w swym czasie za j e d n ą z n a j b a r d z i e j liberal-nych w Europie, konstytucję ( p o d p i s a n ą 27 listopada 1815 r. a z a p r z y s i ę ż o n ą 24 grudnia 1815 r.) oraz powołał s w e g o zastępcę, namiestnika w o s o b i e gen J ó z e f a Z a j ą c z k a . Pod j e g o to p r z e w o d n i c t w e m u t w o r z o n o j u ż stały rząd, w r a m a c h , którego s p r a w a m i w y z n a ń i oświaty zajęła się u t w o r z o n a na p o d s t a w i e artykułu 76 konstytucji, K o m i s j a R z ą d o w a Wyznań Religijnych i O ś w i e c e n i a Publiczne-go. O ile n o m i n a c j a Stanisława Kostki P o t o c k i e g o przez cara A l e k s a n d r a na mi-nistra p r z e w o d n i c z ą c e g o o d b y ł a się n o c ą z 1 na 2 grudnia 1815, to statut orga-n i z a c y j orga-n y Komisji R z ą d o w e j Wyzorga-nań Religijorga-nych i O ś w i e c e orga-n i a Publiczorga-nego, car podpisał dopiero 17 października 1816 r. Ostatecznie prace nad o r g a n i z a c j ą K o m i s j i z a k o ń c z o n e zostały 7 stycznia 1 817 г., w r a z z m i a n o w a n i e m przez cara j e j składu o s o b o w e g o2 2. W dalszym j e d n a k ciągu posiadała ona j e d y n i e

charak-ter tymczasowy2-5. W j e j składzie obok p r e z y d u j ą c e g o w randze ministra

Potockiego2 4, weszło szesnastu współpracujących z nim członków, wśród nich

po-nownie znalazł się Stanisława Kostka Zamoyski jak też Ludwik Plater, Kajetan

19 J. В o j a s i ń s к i . Rządy op. cit.. s. 60 podaje datę ostatecznej organizacji wydziału

oświe-cenia narodowego 14 listopada 1815 г.; T. M a n t e u l e i . Centralne, op. cit.. s. 16. D. S z e w c z u k , System, op. cit.. s. 46: A. W i n i a r z . Szkolnictwo, op. cit.. s. 35; J. G o d -l e w s k a . Centra-lne, op. cit.. s. 224; .1. P r z y g o d z к i , Rada. op. cit.. s. 230.

211 Materiały do działalności, op. cit.. s. XX, Л. W i n i a r z , Szkolnictwo, op. cit.. s. 34. Zob. także AGAD.A2.1873. к. 1. list S. К. Zamoyski do Księcia Adama Jerzego Czartoryskiego Warszawa 21 czerwca 1815 r. ..Miałem honor odebrać pismo Jaśnie Oświeconej Waszej Książęcej Mości z dnia 15 bieżącego miesiąca uwiadamiające mnie o woli Najjaśniejszego Im-peratora i Króla naszego, którą powołany zostałem przy ustanowieniu Rady Tymczasowej Królestwa Polskiego do Sadu Najwyższego w Senacie, tudzież do Narodowego Oświecenia Ipodkreśienie К.А.].

21 .1. B o j a s i ń s k i . Rządy. op. cit.. s. 60: J. P r z y g o d z k i . Rada, op. cit.. s. 230. 22 A. W i n i a r z , Szkolnictwo, op. cit.. s. 38

23 Z powodu tymczasowości funkcjonowania Komisji, jej zasady nie zostały ogłoszone w

Dzien-niku Praw Królestwa Polskiego. Tę tymczasowość (statut organiczny tymczasowy z paździer-nika 1816 r.) zniósł dopiero ukaz z 2/14 sierpnia 1821 r. zmieniający jej skład i organizację, zob. D. S z e w c z u k , System, op. cit.. s. 47;.J. G o d l e w s k a . Centralne op. cit.. s. 224.

24 Wspomnieliśmy wcześniej, że S. К. Potocki pełnił zarząd nad krótkotrwałą, trwającą do 28

D Z I A I A L N O Ś Ć XII O R D Y N A T A N A Z A M O Ś C I U - S. K O S T K I Z A M O Y S K I E G O 2 3 7 K o ź m i a n , A n d r z e j Horodyski. Samuel B. Linde, Józef Lipiński, J ó z e f o w i Kos-sakowski2 5.

P r e z y d u j ą c y Komisji minister, hrabia Stanisław Kostka Potocki był w s w o -im czasie postacią z n a c z ą c ą i w y j ą t k o w ą . To za j e g o s p r a w ą p o w o ł a n o w Wars z a w i e U n i w e r Wars y t e t KrólewWarski i r o z b u d o w a n o w kraju Warsieć Wars z k o l n i c t w a w Wars z y -stkich szczebli, ze s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m potrzeb r o z w o j u o ś w i a t y e l e m e n t a r n e j . Jeszcze w 1817 roku liczba szkół e l e m e n t a r n y c h w i e j s k i c h i m i e j -skich w Królestwie Polskim wynosiła 868, a uczęszczało d o nich 27 985 uczniów2 6. W k r ó t c e , za s p r a w ą Potockiego, pod którego k u r a t e l ą s z k o l n i c t w o

z n a j d o w a ł o należyta opiekę, liczba szkół tego typu wzrosła w latach 1820-1821 г., do 1 2 2 2 p l a c ó w e k , a u c z n i ó w było 37 6232 7. Potocki od początku stał na

stano-wisku c a ł k o w i t e g o p o d p o r z ą d k o w a n i a d u c h o w i e ń s t w a p a ń s t w u . U d a ł o mu się nawet d o p r o w a d z i ć do przejęcia przez w ł a d z e p a ń s t w o w e spraw n o m i n a c j i bis-kupów, p o d e j m o w a n i a decyzji w z g l ę d e m m a j ą t k u kościelnego i zniesienia sze-regu klasztorów. Minister dokładał wielu starań, aby o g r a n i c z y ć w p ł y w kościo-ła także w zakresie oświaty. G ł o ś n y m stał się j e g o , m o c n o krytyczny w o b e c s u p r e m a c j i kościoła, p a m f l e t Podróż do Ciemnogrodu (wyd. 1820), w którym autor b e z k o m p r o m i s o w o w y s z y d z a ł o b s k u r a n t y z m , w s t e c z n i c t w o i z a b o b o n w Królestwie Polskim. Przeciw p o s t ę p o w e j polityce i stanowisku Potockiego, j u ż na sejmie 1818 г., u j a w n i ł a się o p o z y c j a , z a r ó w n o otwarta j a k i skryta akcja wy-ż s z e g o d u c h o w i e ń s t w a m a j ą c a na celu usunięcie n i e w y g o d n e g o ministra2 8. Do

krytyki działalności Potockiego włączył się także w tym czasie Z a m o y s k i . To j e -go żona, Z o f i a z Czartoryskich, w y k o r z y s t u j ą c s w e wpływy, w imieniu grupy biskupów, z p o m i n i ę c i e m drogi k o n s t y t u c y j n e j , uzyskała a u d i e n c j ę u cara Alek-sandra I, podczas której przedłożono władcy memoriał piętnujący działalność sa-m e j Kosa-misji j a k i j e j kierownika2 9. Wsparta działaniami komisarza p e ł n o m o c n e g o

- .1. B i e l i ń s k i . Królewski Uniwersytet, t. 1. op. cit.. s. 230: T. M a n l c u f e l , Centralne, op. cit.. s. 5 3 - 5 4 : .1. G o d l e w s k a . Centralne, op. cit.. s. 224: D. S z e w с z u к , System, op. cit.. s. 47: A. W i ii i a r z . Szkolnictwo, op. cit.. s. 38: zob. także. В. Czart. Rkps. 3978.

Gracjan Wereżyński. ..Wiadomość o ordynatach Zamoyskich". s. 141 cyt. ..Z utworzeniem no-wego Królestwa polskiego został członkiem Komisji R z ą d o w e j Wyznań Religijnych i Oświe-cenia Publicznego".

.1. U. N i e m c e w i с z . Pamiętniki 1809-1820. t. II. 1813-1820. P o z n a ń 1871, s. 3 7 3 : .1. K u c h a r z e w s k i . Epoka. op. cit.. s. 3 1 podaje, że p o w o d e m tego było uszczuplenie te-rytorium Królestwa Polskiego o ziemie poznańskiego i bydgoskiego.

21.1. К u с li a r z e w s к i . Epoka. op. cit.. s. 31 ; J. F. n d с r ó w n a . Sprawy oświaty, op. cit.. s. 111-112.

M. M a n t c u f f l o w a . J. K. Szaniawski, op. cit.. s. 10-11 : Interesująco o działalności S.K. Potockiego we władzach oświatowych i konflikcie z d u c h o w i e ń s t w e m zob. E. K i p a .

Stanis-law Kostka Potocki jako minister Wyznań Religijnych. „ R o c z n i k Historii Sztuki", t. 1:1956,

s. 4 4 2 - 4 4 9 (tam dalsze wskazówki bibliograficzne)..

24 IM. M a n t e u f f I o w a , J. K. Szaniawski, op. cit.. s. 11-12. Było to posunięcie szkodliwe, gdyż stwarzało w przyszłości przesłanki legalizujące łamanie, czy obchodzenie prawa i j e g o

238 K O N R A D AJEWSKI

w W a r s z a w i e A l e k s a n d r a I, M i k o ł a j a N o w o s i l c o w a n a g o n k a episkopatu na Po-tockiego, z a k o ń c z y ł a się ostatecznie p r z e g r a n ą z a s ł u ż o n e g o ministra i j e g o dy-m i s j ą 9 grudnia 1820 r. Po j e g o śdy-mierci, od 1821 г., s t a n o w i s k o dy-ministra prezy-d u j ą c e g o objął przeciwnik koncepcji organizacji oświaty Potockiego, w tym także e l e m e n t a r n e j , z w o l e n n i k orientacji p r o r o s y j s k i e j i idei k o n s e r w a t y w n e j Stanis-ław G r a b o w s k i '0. Jego r e a k c y j n a polityka odbiła się niekorzystnie na losach

s z k o l n i c t w a w Królestwie Polskim, o c z y m ś w i a d c z y c h o ć b y to, że, w porówna-niu z 1820 г., liczba szkół e l e m e n t a r n y c h z m n i e j s z y ł a się w roku szkolnym

1 8 2 9 - 3 0 o 4 5 6 p l a c ó w e k a u c z n i ó w o 4 ООО'1. C h o ć działania G r a b o w s k i e g o

cieszyły się aprobata administracji rosyjskiej, to wśród o p o z y c j o n i s t ó w określa-ny był m i a n e m „ministra ociemnienia p u b l i c z n e g o " . Za s p r a w ą t e g o służalcze-go. w o b e c N o w o s i l c o w a , ministra3 2, na s t a n o w i s k o dyrektora „ W y c h o w a n i a

P u b l i c z n e g o " p o w o ł a n y został „wstecznik i lojalista" radca stanu i prezes C e n -zury Józef K. Szaniawski, a na m i e j s c e wielu światłych ludzi z c z a s ó w Stanisła-wa K. P o t o c k i e g o do Rady O g ó l n e j R z ą d z ą c e j Wyznań Religijnych i Oświece-nia P u b l i c z n e g o w p r o w a d z e n i z o s t a l i j a k o c z ł o n k o w i e h o n o r o w i , Jan Tarnowski3' oraz jak to określiła M. Manteufflowa „kroczący po linii ultrakatolickiej

polityki" Stanisław K. Zamoyski3 4. Z czasem, w ramach weryfikacji stanowisk, ze g w a r a n t a , konstytucji, d r o g ą p o z a p a r l a m e n t a r n ą zob. A. W i n i a r z . Szkolnictwo, op. cit.. s. 39. S p r a w ę le relacjonował w swych pamiętnikach Kajetan Koźmian zob. К. К o ź m i a n ,

Pamiętniki, t. 3, Wroclaw 1972. s. 8 4 - 8 5 .

M. M a n t e u f f I o w a . J. K. Szaniawski..op. cit.. s. 13; K. Koźmian. który choć bardzo kry-tycznie odnosił się do osoby Potockiego, minowanie Stanisława G r a b o w s k i e g o ministrem oś-wiat)' uznał za wysoce niefortunne. Pisał on. że „nominacja [Grabowskiego] wszystkich zdziwiła i zasmuciła. A ten nieszczęśliwy wypadek mial dwa smutne skutki: pozbawił oświecenie naczelnika [Potockiego] zdolnego, gorliwego i zasłużonego, a dal najmniej zdolnego", zob. К. К o ź -m i a n . Pa-miętniki, t. 3. op. cit.. s. 85.

31 J. К u с h a r z e w s к i . Epoka. op. cit.. s. 36; .1. E n d e r ó w n a , Sprawy oświaty, op. cit.. s. 112. Pod tym względem lepiej przedstawiały się statystyki odnośnie szkolnictwa średniego. Wc wszystkich zakładach naukowych Królestwa Polskiego w roku szkolnym 1 8 2 9 - 1 8 3 0 . ksz-tałciło się 46 600 uczniów przy ogólnej liczbie ludności 4 137 634 (od 1820 wzrost o 600 000). O ile w 1820-21 było 11 szkól wyższych kształcących 3 925 uczniów to w k o ń c o w y m przed powstaniem listopadowym roku szkolnym 1829-30 było ich 15 i 6 025 uczniów. Natomiast na Uniwersytecie Warszawskim w roku akademickim 1820-21 było 491, zaś w roku 1 8 2 9 - 3 0 by-ło ich 752 zob. .1. К u с h a r z e w s к i . Epoka. op. cit.. s. 2 1 - 4 5 passim.

:'2 Od 1822 К. R. W. R i О. P. staje się posłusznym narzędziem w rękach N o w i s i l c o w a i znacz-ącej części kleru. Wśród zmian w p r o w a d z o n y c h w tym czasie odnotujmy reorganizację do-zorów w o j e w ó d z k i c h pensji i szkól żeńskich, kiedy to od 1824 r. Grabowski, w r a z z grupą du-c h o w n y du-c h i kobiet (wśród nidu-ch Zofii Z a m o y s k i e j ) przewodnidu-czył dozorowi szkól stołedu-cznydu-ch, zob.A. W i n i a r z . Szkolnictwo, op. cit.. s. 66.

" M. M a n t e u f f l o w a . J. К. Szaniawski, op. cit., s. 17 przyp. 2, gdzie autorka dom

kaszte-lana Tarnowskiego u z n a j e za ostoję konserwatyzmu.

54 M. M a n t e u f f l o w a . . / . K. Szaniawski., op. cit.. s. 17 przyp. 2 w s k a z u j e na rolę S. K. Z a -m o y s k i e g o w ruchu klerykalny-m Królestwa Polskiego. Z n a j ą c te pracę, autorka biogra-mu

DZIAIAL.NOŚĆ XII ORDYNATA NA ZAMOŚCIU - S. KOSTKI ZAMOYSKIEGO 239

składu Komisji usunięto Juliana U. N i e m c e w i c z a i L u d w i k a Platera o r a z d ą ż ą c e -go d o z a c h o w a n i a autonomii Uniwersytetu W a r s z a w s k i e g o j e j rektora Wojcie-cha A. S z w e y k o w s k i e g o '5, a z T o w a r z y s t w a do K s i ą g E l e m e n t a r n y c h , t w ó r c ę

s ł o w n i k a j ę z y k a polskiego, S a m u e l a B. Lindego. W k r ó t c e też, ale na w ł a s n e ży-czenie, m i m o , że p o c z ą t k o w o cieszył się poparciem kół r z ą d o w y c h , z urzędu od-szedł także Zamoyski3 6. Tym s a m y m z a k o ń c z y ł s w ą publiczna działalność w

cia-łach r z ą d o w y c h s p r a w u j ą c y c h pieczę nad e d u k a c j ą . O m o t y w a c h d e c y z j i ojca, pozostawił w swych w s p o m n i e n i a c h i n f o r m a c j ę , j e g o syn W ł a d y s ł a w . U w a ż a ł on, że r z e c z y w i ś c i e ordynat „przez pewien czas stał na czele g ł ó w n e j rady w y -działu e d u k a c y j n e g o , [ale] usunął się z tego s t a n o w i s k a , dlatego tylko, że nie m ó g ł się p o g o d z i ć ze z g u b n y m w p ł y w e m , j a k i w tym w y d z i a l e w y w i e r a ć zaczął k o m i s a r z carski N o w o s i l c o w . To j e d n a k nie przeszkodziło mu z a j m o w a ć się s p r a w a m i w y c h o w a n i a n a r o d o w e g o " . Jak p i s z e m y dalej, czynił to j u ż j e d n a k , j a -ko osoba prywatna, -kontynuując reorganizuję i zaprowadzanie sieci szkół w swej o r d y n a c j i . Warto też dodać, że S. K. Z a m o y s k i był t a k ż e członkiem h o n o r o w y m d w ó c h u n i w e r s y t e t ó w : k r a k o w s k i e g o i w i l e ń s k i e g o '7.

D Z I A Ł A L N O Ś Ć S T A N I S Ł A W A K O S T K I Z A M O Y S K I E G O N A P O L U S Z K O L N I C T W A I O Ś W I A T Y W D O B R A C H O R D Y N A C J I

Z a i n t e r e s o w a n i a o ś w i a t ą i szkolnictwem S t a n i s ł a w a Kostki Z a m o y s k i e g o na terenie ordynacji, przejawiały się w dziedzinie s z k o l n i c t w a średniego, ele-m e n t a r n e g o oraz w szczególności s p e c j a l i s t y c z n e g o - z a w o d o w e g o z w i ą z a n e g o z k s z t a ł c e n i e m k a d r w y k w a l i f i k o w a n y c h p r a c o w n i k ó w r o l n y c h p o t r z e b n y c h w j e g o d o b r a c h . Działalność XII ordynata w tej dziedzinie, krótko, acz t r a f n i e s c h a r a k t e r y z o w a ł w swych pamiętnikach, j e g o syn Władysław. Pisał on, że „na-t y c h m i a s „na-t po s k o ń c z o n e j wojnie, zajął się przeniesieniem do Szczebrzeszyna, z n i s z c z o n e j przez d w u k r o t n e oblężenie i b o m b a r d o w a n i e miasta a k a d e m i i za-m o j s k i e j . Założył p r a k t y c z n e szkoły rolnicze na w z ó r z a k ł a d ó w w H o f w y l , pod k i e r u n k i e m m ł o d y c h profesorów, którzy się kosztem j e g o kształcili w szkołach Fallenberga i Thaera. Zakładał szkoły w i e c z o r o w e , urządzał g i m n a s t y k ę i roz-maite gry dla parobków, z a r ó w n o w celu w y r o b i e n i a w nich zręczności, j a k dla

Grabowskiego w PSB J. Zanowa. określa Tarnowskiego „ultraklerykalem". a S. K. Zamoyskie-go ..wstecznikiem społeczny", zob. .1. Z a n o w a . Grabowski Stanislaw. PSB. t. VIII, Wroc-law 1959-1960. s. 509..

3> S. K. Zamoyski pozostawał ze Szwejkowskim w dobrych stosunkach i popierał jego osobę na

stanowisku rektora Uniwersytetu, zob. J. B i e l i ń s k i , Królewski Uniwersytet Warszawski (1816-1831), t. 2, Warszawa 1911. s.175.

''''Jenerał Zamoyski, t. I 1803-1830, [oprać. Jadwiga Z a m o y s k a ] , Poznań 1910, s. 65.

57 W. G a r b i ń s к i . Rys życia Stanisława Kostki hrabi ordynata Zamoyskiego. Warszawa

1856. s. 19.; J. S. B o r k o w s k i D u n i n , Almanach błękitny. Genealogie żyjących rodów polskich, Lwów 1895. s. 657. t e n ż e , Austriaccy radcy tajni w Galicyi, Lwów 1901. s. 127.

240 KONRAD AJEWSKI

ustrzeżenia młodzieży wiejskiej od z a b a w k a r c z e m n y c h . Aby liczną służbę chro-nić od próżniactwa, kazał wszystkim sługom uczyć się rzemiosła, któremi w wol-nych chwilach mogli przyczynić sobie zarobku"3 8. Te kilka zdań nie wystarczy

j e d n a k do z r o z u m i e n i a wysiłku Z a m o y s k i e g o w ł o ż o n e g o w podniesienie oświa-ty w dobrach ordynacji i w y m a g a głębszej analizy w szerszym kontekście. Wie-my, b o w i e m , że cele o ś w i a t o w e realizował ordynat w swych dobrach w placów-k a c h s z placów-k o l n y c h na r ó ż n y m p o z i o m i e i o r ó ż n y m p r o f i l u . W j e g o n o t a t placów-k a c h z 1816 r„ z n a j d u j e m y i n f o r m a c j ę , że w j e g o dobrach istniały i działały w tym czasie „szkoły imienia Z a m o y s k i c h [średnie KA], szkoła rolnicza, szkoła leśna, szkoła o f i c j a l i s t ó w [ z a w o d o w a KA], szkółki dla włościan i szkółki miejskie [elementarne KA]":,<). N a d wszystkimi ordynat osobiście s p r a w o w a ł pieczę i dbał

0 ich rozwój. Ta działalność ordynata dostrzeżona została przez społeczeństwo. Kiedy 6 stycznia 1811 r. T o w a r z y s t w o Królewskie Warszawskie Przyjaciół N a u k policzyło Stanisława Kostkę Z a m o y s k i e g o w poczet c z ł o n k ó w honorowych4 0,

uzasadniało to m. in. zasługami o r d y n a t a na polu oświaty, pisząc o nim, „Ten p o d c z a s o b c e g o p a n o w a n i a [w czasach przed 1809 r. K A ] z a c h ę c a ł i wspierał

nauki w Szkole przez Jana Zamoyskiego założonej. W ostatnim gwałtownym

razie ratunku o d r a d z a j ą c e j się O j c z y z n y , stanął pierwszy na usługę N a r o d o w i , 1 p o s t ę p o w a ł w niej, godnie śladami swoich sławnych przodków, których Towa-r z y s t w o , o z d a b i a j ą c ich w i z e Towa-r u n k a m i swoich p o s i e d z e ń m i e j s c e , o b Towa-r a ł o sobie w oświeceniu N a r o d u za wzory"4 1. Wdzięczny ordynat, w osobnym liście

dzięko-wał Prezesowi Stanisławowi Staszicowi za zaszczyt pisząc „Z uczuciem wdzięcz-ności o d e b r a ł e m w e z w a n i e tak p o c h l e b n e T o w a r z y s t w a K r ó l e w s k i e g o Przyja-ciół N a u k , które m n i e w światłem i s z a n o w n y m gronie s w o j e m pomieścić

raczy-ło. Chęć jedna służenia Rodakom, przez szerzenie nauk krajowi naszemu

pożytecznych, a to jeszcze za czasów panowania poprzedniego, dawać mi

-czyć się za zaszczyt, powziął Z a m o y s k i c e n n ą dla T o w a r z y s t w a inicjatywę. Tak o niej pisał: „ Z e c h c e JW. Prezes tych uczuć moich być t ł u m a c z e m i oraz oświad-czyć T o w a r z y s t w u , iż starać się będę do zbioru ksiąg dodać druki sławnej niegdyś D r u k a r n i Z a m o y s k i e j , a to j a k t y l k o z d o ł a m p o r z ą d e k w m o i c h bibliotekach

* Jenerał, t. I. op. cit.. s. 65-66.

34 AG AD, AZ 2491. к. 209.

4" AGAD AZ 105 TWPN. k. 3. S. Staszic Prezes do S. K. Zamoyskiego z informacja o

powoła-niu ordynata na członka honorowego Towarzystwa. Warszawa 10 stycznia 1811 r. Tamże k. nie num. Dyplom Członka Towarzystwa.

41 ..Gazeta Warszawska" 1811, nr 36. s. 617 ( 4 maja 1811 г.). W gmachu TPN znajdowało się

D Z I A I A L N O Ś Ć XII O R D Y N A T A NA Z A M O Ś C I U - S. K O S T K I Z A M O Y S K I E G O 2 4 1

z a p r o w a d z i ć , po z a m i e s z a n i u , którego doznały, z p o w o d u p r z e m i a n y siedliska na twierdzę"4 2.

Szkolnictwo średnie w ordynacji

- „Szkoły im. Z a m o y s k i c h " w Z a m o ś c i u i Szczebrzeszynie

G d y po pierwszym rozbiorze Polski, Z a m o ś ć przeszedł pod p a n o w a n i e A u -strii, z a b o r c a przez pierwsze kilkanaście lat tolerował istnienie tam A k a d e m i i i do 1780 r. nie wtrącał się w w e w n ę t r z n e j e j sprawy. W k r ó t c e j e d n a k , na m o c y decyzji N a d w o r n e j Kancelarii Wiedeńskiej, 1 września 1784 г., m a j ą c ą na ma-pie o ś w i a t o w e j R z e c z y p o s p o l i t e j 190 letnią tradycję szkołę w y ż s z ą w Z a m o ś c i u , przeniesiono d o L w o w a . Nie oznaczało to j e s z c z e p o z b a w i e n i a r o d o w e g o miasta Z a m o y s k i c h , instytucji o ś w i a t o w y c h4' . Już wkrótce, d e k r e t e m z a t w i e r d z a j ą c y m

O r d y n a c j ę Z a m o j s k ą , z m a j a 1786 r cesarz austriacki Józef II, w p o r o z u m i e n i u z X o r d y n a t e m A n d r z e j e m Z a m o y s k i m , postanowił p o w o ł a ć w byłym g m a c h u A k a d e m i i , Liceum i G i m n a z j u m Z a m o j s k i e z w a n e też K r ó l e w s k i m . N a m o c y d o k u m e n t u ordynaci Z a m o y s c y , j a k o wieczyści kuratorzy, z o b o w i ą z a l i się do j e -go u t r z y m y w a n i a4 4. Pierwsze zajęcia miały m i e j s c e w szkole w roku 17894 5. O d

chwili, gdy Stanisław Kostka Z a m o y s k i objął o r d y n a c j ę , a w i ę c od roku 1801, rozpoczął się w y j ą t k o w o p o m y ś l n y okres w dziejach szkoły. B a d a c z d z i e j ó w szkoły Z y g m u n t Klukowski pisał „Liceum Królewskie, a następnie szkoła w o -j e w ó d z k a w Zamościu cieszyły się w swoim czasie d u ż ą popularnością". Należały

42 AGAD AZ 105. k. 5. List S.K. Zamoyskiego do Prezesa S. Staszica. Warszawa 28 stycznia

1811 r. Publikowany [w:] A. K r a u s h a r . Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk 1800-1832. t. 2. Annexa. Kraków Warszawa 1902. s. 260-261.

4J .1. K. K o c h a n o w s k i . Dzieje Akademii Zamojskiej 1594 -1784. Kraków 1899, s. 305;

/..Klukowski. Dawne szkoły w Zamościu i Szczebrzeszynie (1811-1852). Zarys dziejów. Zamość 1927. publikowane także [w:] Szkoły im. Zamojskich w Szczebrzeszynie 1811-1926. Zarys dziejów. Zamość 1927. op. cit.. s. 5; t e n ż e . Dzieje l-undacji szkolnej im. Zamoyskich ic Zamościu i Szczebrzeszynie. .. Teka Zamojska". R. I: 1938, z. 3. s. 167; W. S k u p . Krótka historia szkól imienia Zamoyskich w Zamościu i Szczebrzeszynie, Warszawa 1912. s . ł - 2 ; B. S z y s z k a . Tradycje Akademii Zamojskiej w życiu umysłowym Zamościa w XIX wieku. [w:] Akademia Zamojska i jej tradycje, red. naukowa i przedmowa B. S z y s z k a . Zamość 1994. s. 121. Pamiątkę po Akademii stanowiła zachowana w zbiorach ordynackich toga rektor-ska z 1764 r. i berła Akademi i zob. K. A j e w s к i , Zbiory artystyczne i galeria muzealna Or-dynacji Zamojskiej w Warszawie. Kotlówka 1997. s. 206-207. 212.

44 M. В а 1 i ń s к i . 'Г. L i p i ń s k i , Starożytna Polska pod wzglądem historycznym,

jeogra-ficznym i statystycznym opisana. Warszawa 1844, t. II s. 808-809.. cyt: „wieczysta nad niem opieka i nominacja profesorów, na wniosek Andrzeja Zamoyskiego b. kanclerza koronnego, [została] na zawsze Ordynatom przyznana"; W. S k u p , Krótka, op. cit., s. 2.

4> В. К u к о 1 n i к , Przeduwiadomienie. ..Dziennik Ekonomiczny Zamoyski. 1803. nr I, s. nie

numerowane, cyt. „gdym w roku 1789 w czasie pierwszego otwarcia Liceum Zamoyskiego [podkreślenie KA] z okoliczności wykładania pożytków z Fizyki i naturalnej historii zgroma-dzonej młodzieży przełożył..."

242 KONRAD AJF.WSKI

one do rzędu najlepszych szkół średnich w Polsce ich program odpowiadał nie-mal zakresowi kształcenia akademickego46. Z c h w i l ą objęcia ordynacji przez

S. K. Zamoyskiego, „autentycznego przedstawiciela oświecenia w Zamościu", nastąpił pomyślny okres w rozwoju szkoły i próba ukształtowania nowego

śro-dowiska intelektualnego tego miasta47. Bazyli Wojciech Kukolnik „profesor

fi-zyki, historii naturalnej i nauk ekonomicznych w Liceum Zamoyskim" w Przed-uwiadomieniu do wydawanego przez siebie z funduszy ordynata, nr 1 „Dzienni-ka Ekonomicznego Zamoyskiego" z 1803 r. napisał „na koniec roku 1801 Jaś-nie Wielmożny Stanisław hrabia ordynat Zamoyski fundator i protektor nauk i Szkół Zamoyskich, idąc za rzadkim przykładem wielkich swoich przodków, [...] dla poprawy stanu instytutu nauk, pod dobroczynną jego opieką zostawionego zbawienne środki przedsięwziął"48. Także monografista tej placówki,

Władys-ław Skup, uważał, że „za czasów austriackich Liceum Zamoyskie było jedną z najlepszych szkół w Polsce, liczącą kilkuset młodzieży"4 9 i zatrudniające

do-brą kadrę profesorską przygotowującą młodzież do studiów uniwersyteckich50.

Program szkoły, w której wykłady prowadzone były w języku polskim, łaciń-skim i niemieckim i obejmowały szeroki wachlarz przedmiotów, zbliżony był za-kresem do kształcenia akademickiego". Anglik, George Burnett, przebywający

4,1 Z. К 1 u к o w s к i . Dawne, op. cil., s. 5: B. S z y s z k a . Tradycje, op. cit.. s. 121.

47 В. S z y s z k a , Tradycje, o.e.. s. 121.

4* В. W. K u k o l n i k , Przeduwiadomienie. op. cit.. s. nie num. Kukolnik swój czasopismo

de-dykował „Jaśnie Wielmożnemu Jegomości Panu Stanisławowi Hrabi Ordynatowi na Zamościu Zamoyskiemu i fundatorowi Liceum Zamoyskiego kunsztów i Nauk łaskawemu protektorowi, zob. tamże к. A2. B. Kukolnik obok fizyki i przyrody za namową ordynata zaczął także wy-kładać wiedzę o rolnictwie, wprowadzona do programu szkolnego pod nazwa nauk ekonomicz-nych. W tym celu wydrukował w Zamościu w latach 1800-1802. złożony w trzech części pod-ręcznik przedmiotu „Zbiór prawideł ekonomicznych, podług starożytnej i teraźniejszej Ekonomiki autorów, dla uczącej się młodzieży ułożony", zob. F. К u с h a r z е w s к i .

Cza-sopiśmiennictwo techniczne polskie przed rokiem 1875. Warszawa 1904. s. 6. 44 W. S k u p , Krótka, op. cit.. s. 2.

50 Obok dyrektora placówki i prefekta było tam zatrudnionych i opłacanych przez ordynata

pię-ciu profesorów, zob. Z. К I u к o w s к i . Dawne. op. cit., s. 6. M.in. Od 1789 do 1803, jako profesor nauk przyrodniczych i wykładowca problematyki gospodarki wiejskiej, pracował w Liceum Zamoyskim B.W. Kukolnik. po nim w latach 1804-1809 profesorem fizyki i historii naturalnej a także czas jakiś zastępcą dyrektora szkoły był pochodzący z Lipska Jan Chrystian Hoffmann, autor dzieł naukowych z zakresu ekonomii i nauk przyrodniczych zob. S. F u r -m a n , Hoff-mann Jan Chrystian. PSB, t. IX, Wrocław 1960-1961, s. 571: W. S k u p , Krótka

op. cit., s. 2. Wiadomo, że od 1800 r. posadę nauczyciela architektury objął Wojciech Gutkow -ski zob. J. В a r t y ś , Wizjoner czy fantasta. O życiu i działalności Wojciecha Gutkow-skiego (1775-1826), Lubli n 1983, s. 26-27.

52 Z. К 1 u к o w s к i . Dawne. op. cit.. s. 5-6. uczono tam przedmiotów cyt. „katechizmu, i

reli-gii, języka łacińskiego i greckiego, wymowy, matematyki czystej i stosowanej, historii powszech-nej. geografii, historii naturalnej, fizyki, technologii, chemii, nauki gospodarstwa rolnego, ry-sunków, sztychowania i modelowania. Oprócz dyrektora i prefekta było 5 profesorów, przeważnie Polaków. Wszyscy oni z wyjątkiem nauczyciela religii, pobierali płacę od ordynata".

DZIAIALNOŚĆ XII ORDYNATA NA ZAMOŚCIU - S. KOSTKI ZAMOYSKIEGO 243 w 1805 r. na zaproszenie ordynata na naszych ziemiach, w swej książce o Polsce o d n o t o w a ł „w niedużym mieście Z a m o ś ć z n a j d u j e się mały uniwersytet, albo raczej b a r d z o d u ż a szkoła dla kilkuset uczniów, z których j e d n i nauczani s ą j ę z y -k ó w a inni arytmety-ki"5 2. Z a m i e r z a j ą c stworzyć w Z a m o ś c i u p o w a ż n y o ś r o d e k

n a u k o w y , o ś w i a t o w y i w y d a w n i c z y S. K. Z a m o y s k i j u ż w roku 1 8 0 1 - 1 8 0 2 prze-p r o w a d z i ł generalny r e m o n t b u d y n k ó w a k a d e m i c k i c h5 3. W tym też czasie z m o

-d e r n i z o w a ł p r a c u j ą c ą -dla potrzeb Liceum K r ó l e w s k i e g o i s a m e j o r -d y n a c j i , - dru-karnię, dla której, w 1802 r. z a k u p i ł w e L w o w i e n o w e w y p o s a ż e n i e , c z c i o n k i i o z d o b n i k i , papier s p r o w a d z a n o z zagranicy m.in. ze Śląska i Holandii5 4. Z a k ł a d

w y d a w n i c z y p r a c o w a ł dla potrzeb Liceum K r ó l e w s k i e g o j a k i O r d y n a c j i Z a m o j -skiej. Z j e g o pras d r u k a r s k i c h w y s z ł o s z e r e g w y d a w n i c t w , a k c y d e n s y , książki i broszury z dziedziny rolnictwa, techniki, religii i innych. W i a d o m o też, że Li-c e u m K r ó l e w s k i e w Z a m o ś Li-c i u odziedziLi-czyło po A k a d e m i i zbiory biblioteLi-czne, które j e s z c z e w 1783 r. liczyły 500 w o l u m i n ó w i 1500 rękopisów5 5. Także w

la-tach p ó ź n i e j s z y c h S. K. Z a m o y s k i o f i a r o w a ł tam k o l e j n e n a u k o w e rozprawy. O k o ł o roku 1 8 0 7 - 1 8 0 8 ordynat „przy Liceum Z a m o j s k i m urządził M u z e u m fi-z y c fi-z n e i c h e m i c fi-z n e laboratorium"5 6. Wiedział o t y m Samuel B. Linde i o d d a ł

s p r a w i e d l i w o ś ć o r d y n a t o w i w s w e j d e d y k a c j i do II t o m u Słownika języka Pol-skiego., pisząc do niego: „zaszczycasz, przyozdabiasz, p o m n a ż a s z , z n a n e od da-w n a da-w Polszczę nauk siedlisko, z a ł o ż o n e przez Wielkiego Jana Z a m o y s k i e g o , P r z o d k a s w e g o [...] tam to troskliwie zbierasz J.W. Wać Pan D o b r o d z i e j szczątki i zabytki starożytne; tam s p r o w a d z a s z k o s z t o w n e zbiory ksiąg i narzędzi do na-uki służących, tam z g r o m a d z a s z mężów, talentami i n a u k a c e l u j ą c y c h , tam za-c h ę za-c a s z m ł ó d ź k r a j o w ą , aby korzystała ze s p o s o b n o ś za-c i , którą j e j do kształza-cenia się na ludzi zdatnych i z n a k o m i t y c h podajesz"5 7. W i e m y , że c o n a j m n i e j od

ro-ku 1805 r. w ramach szkół z a m o j s k i c h rozpoczęła też działalność „ s z k o ł a poli-t e c h n i c z n a " , gdzie n a u c z a n o b u d o w n i c poli-t w a (archipoli-tekpoli-tury p r a k poli-t y c z n e j ) i rysun-ku3 8. Jak u w a ż a F. K u c h a r z e w s k i , był to pierwszy w kraju „ z a w i ą z e k szkoły

52 О. В u r n e 11 . I 'iew of the present state of Poland. Londyn 1807. s.300. (tłum. KA) Biograf ordynata pisał ..W 1802 roku gmachy szkolne wyrestaurowawszy. wznowił drukarnię, powiększył Liceum wydziałem nauk przyrodzonych, które w owym czasie bardzo jeszcze mało były u nas znane", zob. W. G a r b i ń s к i . Rys życia, op. cit., s. 15; podobnie W. S z y -m a n o w s k i . Za-moyski Stanislaw Kostka, [w:] 300 portretów zasłużonych w narodzie

Po-laków i Polek z dodaniem krótkich wspomnień ich żywotów zebranych i napisanych przez ....

Warszawa 1860. s. 311.

M S. M y k , Zamojska oficyna akademicka w świetle nowych źródeł, [w: | Akademia Zamojska i jej tradycje, red. naukowa i przedmowa B. S z y s z k a , Zamość 1994, s. 95. Do 1811 r. oficyna

działała w Zamościu, a potem od 1812 r. jeszcze przez długie lata, aż do 1872 г.. w Zwierzyńcu.

55 B. S z y s z k a , Tradycje, op. cit., s. 122.

5,1 W. G a r b i ń s к i , Rys życia, op. cit.. s. 16.

57 S. В. L i n d e , Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 1808, s. nie numerowana

5" Wynika to z przedmowy W. Gutkowskiego do podręcznika rysunku F. Bosio, gdzie dowiaduje-my. się że ordynat zaczął wówczas organizować „szkołę politechniczną" w której autor został

244 KONRAD A.IEWSKI

t e c h n i c z n e j , u r z e c z y w i s t n i o n y później w szerszym zakresie w w a r s z a w s k i e j szkole p r z y g o t o w a w c z e j do instytutu p o l i t e c h n i c z n e g o " j a k w i a d o m o powstałej d o p i e r o w 1825 r.5'' Z a j ę c i a p r o w a d z i l i tam m . i n . w latach 1 8 0 2 - 1 8 1 0 , rektor

i w y k ł a d o w c a filozofii rodem z Saksonii Jan Chrystian H o f f m a n6 0, czy

nauczy-ciele r y s u n k ó w Benedykt i j e g o brat przyrodni architekt Henryk lttar61. Dla

po-trzeb u c z n i ó w o w e j „szkoły politechnicznej" tamtejszy (od 1802 r.) „Jego Ces. Król. Mości Inżynier Sadowy. Architektury i Geometrii praktycznej N a u c z y c i e l " a także autor rozpraw o rolnictwie, Wojciech G u t k o w s k i przetłumaczył z francus-kiego oryginału, podręcznik podstaw rysunku pióra malarza i rzeźbiarza Jeana Franęoisa Bosio ucznia s ł a w n e g o Jacquesa Louisa Dawida6 2. Dziełko to

zatytu-ł o w a n e „ F u n d a m e n t a początkowe reguzatytu-ł r y s u n k o w y c h " ukazazatytu-ło się drukiem w Za-mościu w 1805 r. i z a d e d y k o w a n e zostało fundatorowi i opiekunowi Liceum, „kunsztów i nauk łaskawemu protektorowi" Stanisławowi Kostce Zamoyskiemu6 3.

Jeszcze w początkach 1809 r. ordynat Z a m o y s k i dokonał w Z a m o ś c i u kolejnej re-stauracji g m a c h ó w akademickich, u m i e s z c z a j ą c przy okazji na d w ó c h bramach Liceum Z a m o j s k i e g o „napisy p r z y p o m i n a j ą c e c h w a ł ę założyciela tego instytutu n a u k o w e g o [kanclerza Jana Z a m o y s k i e g o ] " , j a k również „popiersie Andrzeja, oj-ca s w e g o kazał umieścić w m u z e u m fizycznym Liceum Z a m o j s k i e g o ze stoso-w n y m i inskrypcjami"6 4.

nauczycielem. Zob. leż F. K u c h a r z c w s k i , Czasopiśmiennictwo, op. cit., s. 10; rękopis Mieczysław P o t o c k i , ..Zamość i jego Instytucje pod wzglądem religii, oświaty i dziejów

krajowych". Kraków 1862, k. 57 v. (rękopis w M u z e u m O k r ę g o w y m w Zamościu, j e g o

foto-kopia w zbiorach M u z e u m Ziemi w Warszawie uprzejmie udostępniona przez prof. Z. Wójci-ka). cyt. ..W 1807 r. ordynat Stanislaw Zamoyski urządził przy Liceum. M u z e u m narzędzi fi-zycznych i laboratorium chemiczne, oraz zaprowadził szkolę rysunków i budownictwa, do której sprowadził wicie wzorów architektonicznych". O zbiorach Liceum zob. także przyp. 9 9

-102 niniejszej rozprawy..

54 F. K u c h a r z c w s k i . Czasopiśmiennictwo, op. cit.. s. 10. O Szkole Przygotowawczej do

Instytutu Politechnicznego ostatnio zob. A. W i n i a r z . Szkolnichvo. op. cit.. s. 3 9 9 - 4 0 5 . ''"W. К a r b o w i a к . Wizyta szkól gimnazjalnych w czterech nowych departamentach Księstwa

Warszawskiego w roku 1810. A r c h i w u m do dziejów literatury i oświaty w Polsce, t. X; 1904.

s. 126. O H o f ł a m n i e zob. przyp. 51 niniejszej rozprawy.

" Sprowadził g o z Sycylii (lub j a k chcą inni z Malty) do budowy pałacu w Zamościu S. K. Za-moyski. Jednocześnie pracował on w Liceum Z a m o j s k i m por. W. T a t a r k i e w i c z ,

Tur-niej klasyków w Zamościu, [w:] O sztuce polskiej XIII i XI 111 wieku. Architektura Rzeźba,

Warszawa 1966, s. 338: W. К a r b o w i а к . Wizyta op. cit.. s. 126-127.

l'. K u c h a r z e w s k i . Czasopiśmiennictwo, op. cit., s. 9 - 1 0 ; J. В a r t y ś . Wizjoner, op. cit.. s. 139-141; » . S z y s z k a . Tradycje, op. cit.. s. 121.

Por. W. G u t к o w s к i : Fundamenta początkowe reguł rysunkowych napisane po francusku

przez obywatela Bosio, ucznia Dawida, malarza history i i profesora rysunków vi' Szkole Poli-technicznej Paryskiej dla pożytku młodzieży na polski przełożone, Z a m o ś ć 1805.

w BN. B O Z 1724. Ignacy Loyola R у с h t e r . ..Notatki i odpisy akt do historii rodu

DZIAłALNOŚĆ XII ORDYNATA NA ZAMOŚCIU - S. KOSTKI ZAMOYSKIEGO 2 4 5 J e d n a k j u ż w k r ó t c e w p o l o w i e roku 1809, z a k o ń c z y ł a się ta prężna działal-ność p r y w a t n e j f u n d a c j i o ś w i a t o w e j . Z p o w o d u toczących się w ó w c z a s działań w o j e n n y c h , j e j budynki zajęte zostały na potrzeby w o j s k a a szkoła c z a s o w o zamkniętą6 5. W i z y t u j ą c y w 1810 r. szkoły g i m n a z j a l n e w n o w y c h d e p a r t a m e n

-tach Księstwa W a r s z a w s k i e g o Michał D y m i d o w i c z z K r a k o w a o d n o t o w a ł , że g m a c h A k a d e m i i został „na koszary wzięty", tylko pozostała tam biblioteka i su-gerował, iż w tej sytuacji ordynat powinien przenieść szkoły, najlepiej, d o Jano-wa ordynackiego6 6. Postawiony w t r u d n e j sytuacji ordynat musiał p o w z i ą ć

de-c y z j ę , de-c o do d a l s z e g o losu szkół z a m o j s k i de-c h . Dla szkoły w mieśde-cie nie m o ż n a było znaleźć o d p o w i e d n i e g o pomieszczenia, a i s a m o miast straciło s w ó j sprzy-j a sprzy-j ą c y n o r m a l n e sprzy-j nauce s p o k ó sprzy-j , stasprzy-jąc się t w i e r d z ą - g a r n i z o n e m w o sprzy-j s k o w y m .

W tej t r u d n e j s y t u a c j o ordynat, zwrócił się do p a n u j ą c e g o Księcia W a r s z a w s k i e go Fryderyka A u g u s t a z prośbę o interwencje w sprawie d a l s z e g o losu A k a d e -mii a j e d n o c z e ś n i e w liście s w y m wyraził s w ó j stosunek w z g l ę d e m tej instytu-cji. P o d k r e ś l a j ą c s w e zasługi i ofiary p o d c z a s w o j n y 1809 г., w y r a ż a ł nadzieję, że „Rząd nie z e c h c e dłużej na użytek publiczny, p r y w a t n e j z a t r z y m y w a ć włas-ności, lub, że dalsze s w o j e w tej mierze zamiary Dziedzicowi o t w o r z y ć raczy", p o c z y m pisał: „ A k a d e m i a Z a m o y s k a , ta piękna pamiątka miłości P r z o d k ó w m o -ich ku O j c z y ź n i e , która kwitnąc blisko przez półtrzecia wieku, przez kształcenie licznej młodzieży, niemałe korzyści Krajowi przyniosła, która była p r z e d m i o t e m starań moich dziesięcioletnich i znacznych w y d a t k ó w , nawet pod p a n o w a n i e m o b c e g o rządu, iż taż A k a d e m i a została na koszary zajęta, a przez to szkoły, w któ-rych do sześciuset uczniów b y w a ł o r o z p u s z c z o n e być musiały"6 7.

Ostatecznie z d e c y d o w a ł się działać sam i j a k donosił „ R o c z n i k Instytutów Religijnych i E d u k a c y j n y c h " z 1824 г., z a b i e g a j ą c o to, aby po z a m k n i ę c i u szkół z a m o j s k i c h , na przerwie w nauce „ m ł o d z i e ż nie s z k o d o w a ł a , troskliwy r ó w n i e o rozszerzenie nauk j a k o d o b r o w s p ó ł r o d a k ó w , [...] teraźniejszy ordynat Stanis-ł a w Hrabia Z a m o y s k i Prezes Senatu, czStanis-łonek Komisji R z ą d o w e j W.R. i O . P. ka-w a l e r ka-wielu orderóka-w, postanoka-wi! t y m c z a s o ka-w o ka-w mieście s ka-w o i m ka-w Szczebrze-szynie szkołę o t w o r z y ć " i w k r ó t c e w 1811 r. „ w y z n a c z y ł s t o s o w n e z a b u d o w a n i a

M. P o t o c k i . Zamość, op. cit.. к. nic. num. Rozdział XII Historia Akademii i jej Kanclerz. cyl. ..Rok 1809 ostatecznie wypędził wszelkie nauki z murów Zamościa. Za rządów nowo powstałego Królestwa Polskiego, gmach akademii przeszedł na własność rządu, który go pole-cił przerobić na koszary wojskowe"; Z. К 1 u к o w s к i . Dawne, op. cit.. s. 6; Także В. C h l e b o w s k i . Zamość, ordynacja zamojska i powiat zamojski. Zamość 1919. s. 13. pisał, że .1. U. Niemcewicz zwiedzając w 1816 r. Zamość znalazł tam tylko małą „szkółkę, świeżo ot-worzoną przez bazylianów".

" ' W . К a r b o w i а к , Wizyta, op. cit.. s. 126 i 128.

67 A G A D AZ 1996. k. 23. List S. K. Zamoyskiego do Księcia Fryderyka Augusta oraz tamże w tej sprawie do Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, [ok. 1810 г.]

246 K O N R A D AJEWSKI

i Szkołę W y d z i a ł o w ą z a p r o w a d z i ł " a „ k o s z t e m J e g o n o w e i w s p a n i a ł e g m a c h y w S z c z e b r z e s z y n i e [zostały] w z n i e s i o n e , w przyzwoity f u n d u s z o p a t r z o n e i do nich Szkoła pod imieniem W o j e w ó d z k i e j przeniesiona w r. 1823, z o s t a j ą c tak j a k d a w n i e j na f u n d u s z u i pod bezpośrednim kierunkiem JW. O r d y n a t a j a k o wieczy-stego j e j kuratora"6 8. J e d n o c z e ś n i e brał na siebie ordynat, wszelkie z o b o w i ą z a

-nia f i n a n s o w e w z g l ę d e m działalności szkoły. Jego syn, W ł a d y s ł a w Z a m o y s k i w s p o m i n a ł , że ojciec „przeniósłszy d a w n ą a k a d e m i ę z a m o j s k ą d o Szczebrzeszy-na, w y s t a w i ł tam piękne kolegium na czterystu bezpłatnych u c z n i ó w i w ł a s n y m kosztem u t r z y m y w a ł piętnastu profesorów"6 9, natomiast „ u p o s a ż e n i e " szkoły

stanowiły d o c h o d y z wcielonych do ordynacji d ó b r ziemskich, o r a z b a n k o w e kapitały hipoteczne7 0. Z g o d n i e z ż y c z e n i e m ordynata, od 1 w r z e ś n i a 1811 r. (do

1814 r.) p i e r w s z y m r e k t o r e m szkoły został pijar Ignacy S i e k i e r z y ń s k i . Wygła-szał on m o w y i n a u g u r u j ą c e p o s z c z e g ó l n e lata nauki, o r g a n i z o w a ł p u b l i c z n e

''"Szkolą Wojewódzka imienia Zamoyskich w Szczebrzeszynie. Krótka historyczna wiadomość o Instytucie, „ R o c z n i k Instytutów Religijnych i E d u k a c y j n y c h " 1824. s. 1 7 1 - 1 7 3 . tamże lista

kadry pedagogicznej; W. S k u p . Krótka. op. cit.. s. 1 - 2 . Początkowo f u n d u s z y na wystawie-nie b u d y n k ó w szkolnych dostarczyć mial rząd Księstwa Warszawskiego w ramach odszkodo-wań za zabrane g m a c h y po-akademickie w Zamościu, ale burzliwe czasy w o j e n n e przez kolej-ne d w a lata nie pozwoliły na wznowienie zajęć szkolnych aż do 1811 r. Z. К 1 u к o w s к i .

Dawne, s. 6. O dziejach szkoły szczebrzeskiej interesująco pisał w 1862 г.. a więc 10 lat po j e j

zamknięciu, członek Towarzystwa N a u k o w e g o Krakowskiego Mieczysław Potocki: „Ówczes-ny ordynat Stanisław Z a m o y s k i [...] czując się w sumieniu obowiąza„Ówczes-nym do wypełnienia roli założyciela ordynacji i niegdyś Akademii usiłował, choć w części uczynić zadość przyjętym na siebie przy objęciu ordynacji obowiązkom. W tym celu po skasowaniu Liceum w bliskim mia-s t e c z k u o r d y n a c k i m S z c z e b r z e mia-s z y n i e założył i o t w o r z y ! S z k o l ę w y d z i a ł o w ą mia-s k ł a d a j ą c ą mia-się z czterech klas, która przez lal kilka nieprzerwanie istniała i dość znaczną ilość uczniów liczy-ła - 'Гак, więc ów wielki zakliczy-ład naukowy zamojski z początku był Akademią, później Liceum a na ostatku szkolą niższą wydziałową, obawiać się j e s z c z e należało, ażeby w końcu nie zmie-nił się w szkółkę elementarną. Tak wielkiego przecież, upadku nie chciał i nie dopuścił Stanis-law Zamoyski. Przejęty szlachetnym d u c h e m s w o j e g o niegdyś przodka, jeżeli nie mógł przy-wrócić szkoły z a m o j s k i e j d a w n e g o stopnia i świetności, starał się p r z y n a j m n i e j utworzyć z niej szkolę wyższą, tak z w a n ą wojewódzką. Gdy nieszczęśliwym pomysłem miasto Z a m o ś ć prze-szło na zupełna własność Rządu, gmachy zaś akademickie osobno Ordynatowi wynagrodzone zostały, z otrzymanej za nie sumy wzniósł on porządny i obszerny budynek w miasteczku Szczebrzeszynie z przeznaczeniem na umieszczenie w nim Szkoły gimnazjalnej wojewódzkiej o 6 klasach. Rząd przychylając się w zupełności do życzenia Ordynata, [powstanie] takowej Szkoły zatwierdził, przepisał j e j plan i rozkład mających w niej być udzielanych nauk. postawił ją pod wieczystą kuratorią Ordynatów. Obowiązkiem Ordynata było przedstawić do zatwierdze-nia Rządowi profesorów, do uczezatwierdze-nia w tej Szkole powołanych, z funduszów akademickich tychże profesorów opłacać, szkołę porządnie utrzymywać, powoli formować wszelkie potrzebne zbiory naukowe. [...] Przez długi przebieg czasu Szkoła ta w spokoju odpowiadała w pełni swojemu celowi i stanowiła jeden z lepszych zakładów naukowych Królestwa Polskiego", cyt. za M. P o -t о с к i , Zamość, op. ci-t., к. nie. num. Rozdział XII His-toria Akademii i jej Kanclerza.

Jenerał, t. I, op. cit., s. 109.

DZIA1ALNOŚĆ XII ORDYNATA NA ZAMOŚCIU - S. KOSTKI ZAMOYSKIEGO 2 4 7 popisy uczniów, u t r z y m y w a ł stały kontakt z kuratorem szkoły. S. K. Z a m o y -skim7 1. Po nim na stanowisku rektora tej szkoły zasiadali j e s z c z e , w y k ł a d o w c a

historii p o w s z e c h n e j , ksiądz Marcin Gosiewski7 2 o r a z od 1828 d o k t o r m e d y c y

-ny i a g r o n o m i i po studiach w K r a k o w i e i w N i e m c z e c h , n a u c z y c i e l p r z y r o d y w t e j ż e szkole, Jan Zieńkowski7 3.

O r d y n a t j u ż od 1 812 r. dążył do podniesienia szkoły s z c z e b r z e s k i e j do ran-gi placówki d e p a r t a m e n t o w e j , czyli w o j e w ó d z k i e j , j a k ą to rangę posiadała Szkoła im Z a m o y s k i c h w Z a m o ś c i u w chwili z a m k n i ę c i a . Jeszcze w 1816 r. hra-bia nie b ę d ą c p e w n y m losu przeniesionych do S z c z e b r z e s z y n a szkół, pisał: „ M i a s t o S z c z e b r z e s z y n , jeżeli w nim szkoły z a c h o w a n e z o s t a n ą w części j a k i e j , Z a m o ś ć z a s t ę p o w a ć powinno"7 4. T y m c z a s e m do 1819 r. szkoła ta działała j a k o

„ w y d z i a ł o w a "7 5. D o p i e r o o d p o w i e d n i e naciski Z a m o y s k i e g o w kołach

rządo-w y c h , u r e g u l o rządo-w a ł y status s z c z e b r z e s z y ń s k i e j placórządo-wki o ś rządo-w i a t o rządo-w e j i sprarządo-wiły, że od n o w e g o roku szkolnego 1820 r. miała ona nosić j u ż tytuł w o j e w ó d z k i e j z sześ-c i o m a klasami7 6. P o d s t a w ę p r a w n ą p o w s t a n i a szkoły w o j e w ó d z k i e j w

Szczeb-rzeszynie stanowiła u m o w a (układ) z 11 m a j a 1819 r. zawarta p o m i ę d z y S.K. Z a m o y s k i m a ó w c z e s n y m w ł a d z a m i o ś w i a t o w y m i K.R. W.R. i O. P. i z a t w i e r -dzona została 26 czerwca tegoż roku przez księcia namiestnika generała Zajączka7 7.

Szkoła w dalszym ciągu z a c h o w a ł a ściśle p r y w a t n y charakter a j e j w i e c z y s t y m

71 E. A l e k s a n d r o w s k a , Siekierzyński Ignacy, PSB, t. XXXVI, Warszawa-Kraków 1996,

s. 576-577; Z. К I u к o w s к i . Dawne, op. cit., s. 8 i nast.: W. S k u p . Krótka, op. cit., s. 3. 72 Szkoła wojewódzka, „Rocznik Instytutów...". 1824. op. cit.. 172; Szkoła Wojewódzka imienia

Zamoyskich w Szczebrzeszynie, [w:] ..Rocznik Instytutów Religijnych i Edukacyjnych w Króle-stwie Polskim". 1826-1827. s. 285 (tu Gosiewski nosi imię Józef?). M. Gosiewski do 1828 rek-tor szkoły w Szczebrzeszynie a następnie tamże proboszcz.

73 Szkoła Wojewódzka imienia Zamoyskich w Szczebrzeszynie, [w:] „Rocznik Instytutów Religij-nych i EdukacyjReligij-nych w Królestwie Polskim" 1830. s. 202; Z. К 1 u к o w s к i . Dawne, op. cit.. s. 43; O Zieńkowskim, były uczeń szkoły H. Golejewski, był jak najgorszego zdania, pi-sal „trudno nam było zrozumieć dlaczego ordynat Zamoyski, nasz wieczysty kurator, tak troskliwie starający się o dobór najzdolniejszych profesorów do katedry historii naturalnej, mi-neralogii. botaniki, chemii i fizyki, powołał takiego nieuka jak Zieńkowski, a nawet po usunię-ciu byłego rektora księdza Gosiewskiego, powierzył mu kierunek szkół w poważnym charak-terze rektora", zob. H. G o l e j e w s k i , Pamiętnik, t. I, Kraków 1971. s. 102-103.

74 AGAD AZ 2491. S. K. Z a m o y s k i , Myśli wzglądem prowadzenia gospodarstwa w moich

dobrach. Puławy dnia 26 7bris 1816. k. 210. ъ Z. К 1 u к o w s к i . Dawne. op. cit.. s. 11. 18.

7,1 W. G a r b i ń s к i . Rys życia, op. cit.. s. 17; Z. К I u к o w s к i . Dawne. op. cit., s. 22

77 Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Oświecenia, t. III., Zakłady

naukowe średnie, 1868. s. 119-125; Statuta Ordynacji Zamojskiej od roku 1589 do 1848, War-szawa 1902. s. 61. Zgodnie z umową z dóbr alodialnych S. K. Zamoyskiego wydzielono „na własność Gimnazjum imienia Zamoyskich wartości r.s. [rubli srebrnych KA] 75 000, które Rząd. tytułem wynagrodzenia za budowle szkolne w mieście Zamościu, na użytek wojskowy zajęte, jemu wypłacił"

248 K O N R A D A J E W S k l

kuratorem został S. K. Z a m o y s k i a po nim zaś kolejni ordynaci7 8. N a m o c y

umo-w y o r d y n a t „ z a t r z y m u j ą c przy ordynacji na umo-w i e c z n e czasy cztery umo-wsie umo-w imie-niu s w o i m i swoich n a s t ę p c ó w z o b o w i ą z a ł się do u t r z y m y w a n i a w Szczebrzer-szynie szkoły, równej stopniem ówczesnym szkołom wojewódzkim"7 9. W artykule

drugim układu Stanisław hr. Z a m o y s k i „ z o b o w i ą z y w a ł się w S z c z e b r z e s z y n i e „ w y s t a w i ć i w przeciągu lat trzech, to j e s t na dzień 31 lipca 1822 г., b u d o w ę u k o ń c z y ć , p o d ł u g planów przez K o m i s j ę R z ą d o w ą W. R. i O. P. zatwierdzo-nych"8 0 Z n a w c a d z i e j ó w tej placówki, K l u k o w s k i uważał, że „ b ę d ą c pod o p i e k ą

s w e g o w i e c z y s t e g o k u r a t o r a , o r d y n a t a Z a m o y s k i e g o , c z ł o w i e k a o g ł ę b o k i m i światłym u m y ś l e i o p r z e m o ż n y c h w p ł y w a c h u rządu, szkoła szczebrzeska miała z a p e w n i o n e wszelkie warunki r o z w o j u . J u ż s a m o podniesienie j e j na sto-pień w o j e w ó d z k i e j n a d a w a ł o j e j wielkiego znaczenia. Szkół t e g o typu w r. 1820 w c a ł y m Królestwie Polskim było zaledwie j e d e n a ś c i e . Szkołę w Szczebrzeszynie z a l i c z o n o do rzędu w y ż s z y c h , wyłączSzczebrzeszynie dzięki w p ł y w o m ordynata Z a m o y s -kiego, w okresie n a j w i ę k s z e g o rozwoju szkolnictwa polskiego pod kierowni-c t w e m Stanisława Potokierowni-ckiego, j a k o ministra oświaty"8 1. Stanisław K. Z a m o y s k i ,

j a k o kurator wieczysty, nie tylko u t r z y m y w a ł szkołę, ale s p r a w o w a ł nad n i ą w ł a d z ę z w i e r z c h n i ą , m i a n o w a ł rektorów i nauczycieli szkoły, w sprawach nad-rzędnych b e z p o ś r e d n i o zależny był od K. R. W. R i O. P.82. A b y szkoła w

Szcze-brzeszynie m o g ł a k o n k u r o w a ć z innymi szkołami w o j e w ó d z k i m i w Królestwie Polskim trzeba było dołożyć starań, aby podnieść j ą na o d p o w i e d n i poziom, tak „ażeby m ł o d z i e n i e c u k o ń c z y w s z y c h w a l e b n i e wszystkie tej szkoły klasy, był u s p o s o b i o n y d o Szkoły G ł ó w n e j , czyli Uniwersytetu"8 3. A b s o l w e n t szkoły

Henryk G o l e j e w s k i uważał, że ordynat zadbał należycie o s k o m p l e t o w a n i e o d p o -w i e d n i e j kadry profesorskiej złożonej z a b s o l -w e n t ó -w „ -w y s o k o ukształconych u c z n i ó w w i l e ń s k i e g o i w a r s z a w s k i e g o u n i w e r s y t e t ó w i z Liceum Krzemieniec-kiego w y c h o d z ą c y c h po ś w i e t n y m ukończeniu k u r s ó w " i d o d a w a ł , że wieczysty kurator „postarał się o s k o m p l e t o w a n i e komitetu p r o f e s o r ó w j a k najzdolniejszych i udało mu się tak szczęśliwie, że szkoła j e g o imienia do n a j z n a k o m i t -szych została zaliczona po roku 1826 m i a n o w i c i e . [ T y m c z a s e m ] troskliwie or-dynat p r z y w a b i a ł do szkoły s w e g o imienia w s z y s t k o to, c o się o d z n a c z a ł o n i e p o ś l e d n i m i zdolnościami i g r u n t o w n y m umieniem s w o j e g o przedmiotu"8 4.

78 Z. K l u k o w s k i , Dawne. op. cil., s. 25-26. 7'' W. S k u p . Krótka op. cil., s. 3.

*" Z. K l u k o w s k i , Dawne. op. cit.. s. 25

xl /.. K l u k o w s k i . Dawne. op. cil., s. 26.

82 W. S k u p , Krótka op. cit.. s. 4

s:! Zadania szkoły wojewódzkiej wg ustawy z d. 8 czerwca 1819 r. za J. K u c h a r z e w s k i .

Epoka. op. cit.. s. 125