Mówiñc o architekturze krajo- brazu bödö przede wszystkim odno- siäa siö do Ustawy o ochronie zabyt- ków i opiece nad zabytkami (Dz. U.
z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z póĒn.
zm.), która jest podstawowym wy- znacznikiem dziaäaþ dla säuĔb kon- serwatorskich. Celowo pomijam tu omawianie aktów prawa miö- dzynarodowego wiñĔñcego Polskö, do których w pierwszej kolejnoĈci naleĔy zaliczyè Europejskñ Konwen- cjö Krajobrazowñ przyjötñ we Flo- rencji 20 paĒdziernika 2000 r. (ra- tyfikowana przez Polskö 24 czerw- ca 2004 r. – Dz. U. z 2006 r., Nr 14, poz. 98) oraz ustawy za wdraĔanie i realizacjö, których odpowiadajñ od- röbne organy administracji (ustawa o ochronie przyrody, prawo ochro- ny Ĉrodowiska).
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami precyzuje pojöcie zabytku jako nieruchomoĈci lub rzeczy ruchomej, ich czöĈci lub zespoäu bödñcego dzieäem czäowieka lub zwiñzanego z jego dziaäalnoĈciñ i stanowiñcego Ĉwiadectwo minionej epoki bñdĒ zdarzenia, których zacho- wanie leĔy w interesie spoäecznym ze wzglödu na posiadanñ wartoĈè hi- storycznñ, artystycznñ lub naukowñ.
Do zabytków zalicza siö bardzo róĔ- ne obszary, zespoäy i obiekty, z któ- rych uwzglödniajñc tematykö kon- ferencji naleĔaäoby wymieniè krajo- braz kulturowy, ukäady urbanistyczne i ruralistyczne, historyczne zespoäy budowlane, parki, ogrody i inne for- my zaprojektowanej zieleni, a takĔe otoczenia zabytków. Ustawa precy-
zuje równieĔ pojöcie krajobrazu kul- turowego, którym jest przestrzeþ hi- storycznie uksztaätowana w wyniku dziaäalnoĈci czäowieka, zawierajñca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. W moim przekonaniu waĔnym, choè rzadko stosowanym elementem ochrony jest wpis otocze- nia zabytku do rejestru. Za otocze- nie zabytku uznaje siö teren wokóä lub przy zabytku wyznaczony w celu ochrony wartoĈci widokowych zabyt- ku oraz jego ochrony przed szkodli- wym oddziaäywaniem czynników ze- wnötrznych.
To, w jaki sposób poszcze- gólne zabytki sñ chronione, wyni- ka przed wszystkim z form ochro- ny. Formy ochrony zabytków nor- muje w/w Ustawa o ochronie zabyt- ków…, która okreĈla je w sposób na- stöpujñcy:
wpis do rejestru zabytków – pod- stawowa forma polegajñca na ob- jöciu ochronñ prawnñ zabytku, poprzez wydanie przez woje- wódzkiego konserwatora zabyt- ków decyzji administracyjnej;
ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania prze- strzennego – szczególnñ ochro- nñ muszñ byè objöte zabytki nie- ruchome wpisane do rejestru za- bytków oraz ich otoczenia, inne zabytki nieruchome znajdujñce siö w gminnej ewidencji zabyt- ków;
utworzenie parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu kultu- rowego oraz zachowania wyróĔ- niajñcych siö krajobrazowo tere-
A rc hi te kt ur a k ra jo b ra zu w o ch ro ni e d zi ed zi ct w a ku ltu ro w eg o w si o p o ls ki ej Iw o na S o lis z
Voivodeship Conservator of Monuments in Opole
Standardy
nów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejsco- wej tradycji budowlanej i osadni- czej;
uznanie za pomnik historii doty- czy zabytku nieruchomego wpi- sanego do rejestru lub parku kul- turowego o szczególnej wartoĈci dla kultury.
W zasadzie podstawowym in- strumentem ochronnym jest wpis do rejestru zabytków – pozosta- äe formy ochrony konserwatorskiej sñ w niewielkim lub wröcz w Ĕad- nym stopniu niewykorzystywane.
Na OpolszczyĒnie nie ma bowiem ani jednego parku kulturowego i jest tylko jeden pomnik historii – kom- ponowany krajobraz kulturowo- -przyrodniczy Góra ćw. Anny (w Pol- sce obecnie na listö pomników histo- rii wpisano 39 obiektów i miejsc hi- storycznych). Wpis do rejestru jest je- dynñ pozostajñcñ w dyspozycji wo- jewódzkiego konserwatora zabyt- ków formñ ochrony, uchwalenie pla- nu miejscowego oraz powoäanie par- ku kulturowego pozostaje w kompe- tencjach gminy, zaĈ pomniki historii w drodze rozporzñdzenia ustanawia Prezydent RP.
Najtrudniejsze do ochrony po- zostajñ zabytki wchodzñce w skäad gminnych ewidencji zabytków – jest to bowiem bardzo szeroki zbiór wszystkich budynków, a takĔe obsza- rów o wartoĈciach zabytkowych, któ- re przez wiele lat pozbawione byäy ochrony ze wzglödu na brak w gmi- nach miejscowych planów zagospo- darowania przestrzennego. Co praw-
da od czerwca 2010 r. zmieniäy siö w tym zakresie przepisy i tego typu obiekty podlegajñ czöĈciowej ochro- nie konserwatorskiej, m.in. poprzez obowiñzek uzgadniania robót bu- dowlanych objötych obowiñzkiem uzyskania pozwolenia na budowö bñdĒ rozbiórek z konserwatorem, niemniej w przypadku samowolnych przeksztaäceþ budynków w zasa- dzie brak jest moĔliwoĈci prawnych umoĔliwiajñcych wyegzekwowanie robót, które doprowadzñ obiekt czy teĔ obszar do wäaĈciwego stanu.
Opracowanie problematyki konserwatorskiej dotyczñcej wsi opolskiej naströcza sporo trudnoĈci, które wynikajñ przede wszystkim z braku aktualnego materiaäu badaw- czego dotyczñcego ukäadów prze- strzennych, jak i szczegóäowej ana- lizy budownictwa1, który pozwoliä- by okreĈliè zasoby tego dziedzictwa i je zwartoĈciowaè. Na skalö proble- mu wskazuje statystyka dotyczñca porównania iloĈci obszarów rurali- stycznych objötych ochronñ konser- watorskñ w postaci wpisu do reje- stru w stosunku do chronionych ukäa- dów urbanistycznych. Na 1025 wsi soäeckich tylko cztery zostaäy wpi- sane do rejestru (Jemielnica, Grob- niki, Pilszcz, ćcinawa Nyska). Dla porównania na 35 miast – 25 ukäa- dów urbanistycznych jest wpisanych do rejestru zabytków. Dodatkowo wpisy te zostaäy zrealizowane w la- tach 50. i 60. XX w., od tego czasu nie podejmowano Ĕadnych dziaäaþ ochronnych majñcych na celu utrzy- manie historycznej zabudowy, w za-
sobach archiwum Wojewódzkiego Urzödu Ochrony Zabytków w Opo- lu brak jest materiaäów dotyczñcych wyĔej wymienionych obszarów, tyl- ko w przypadku ćcinawy powstaäo studium z wytycznymi konserwator- skimi. Pozostaäe wsie wpisane do re- jestru nie posiadajñ Ĕadnych opraco- waþ. Wpis do rejestru nie uchroniä teĔ tych wsi, za wyjñtkiem Jemielni- cy, przed procesem postöpujñcego opuszczania, przeksztaäcania i likwi- dowania historycznej, niezwykle bo- gatej i cennej zabudowy, co szcze- gólnie dotyczy Pilszcza, który juĔ w momencie wpisywania do rejestru byä w znacznej mierze zdegradowa- ny, a kolejne lata przyniosäy dalsze straty zasobów [Solisz 2009].
Warto w tym miejscu zwró- ciè uwagö, Ĕe wieĈ opolska róĔni siö od pozostaäych obszarów kra- ju. RóĔnice wynikajñ przede wszyst- kim ze sposobu zagospodarowania poszczególnych wsi, jak równieĔ w uksztaätowanej strukturze osad- nictwa jako caäoĈci funkcjonalno- -przestrzennej. Charakterystycz- na dla Opolszczyzny zabudowa wsi w sposób trwaäy, zwarty, prze- strzennie uporzñdkowany, przy du- Ĕym stopniu wyposaĔenia w urzñ- dzenia komunalne oraz urzñdzenia obsäugi ludnoĈci w zakresie oĈwia- ty, kultury, zdrowia, handlu itp. po- wodujñ, Ĕe warunki Ĕycia na wsi nie- wiele odbiegajñ od warunków miej- skich, a pod niektórymi wzglöda- mi nawet je przewyĔszajñ [Mikoäa- jewicz 1973]. Niestety, wieloletnie zaniedbania przyczyniäy siö do czö-
Ĉciowej degradacji zasobów – gäów- nie poäudniowo -zachodniej Opolsz- czyzny2, wsie opolskie nieubäaganie teĔ podlegajñ naturalnym przemia- nom i modernizacji [Solisz 2009].
OczywiĈcie, nie sposób chro- niè caäoĈè zasobów, niezbödna jest weryfikacja i wybór najcenniej- szych obiektów i zespoäów. Dlatego, od roku 2008 trwajñ prace zespoäu powoäanego przez Wojewodö Opol- skiego, w skäad którego wchodzñ przedstawiciele wojewódzkiej admi- nistracji rzñdowej i samorzñdowej, Regionalnego OĈrodka Badaþ i Do- kumentacji Zabytków w Opolu, mu- zeów opolskich oraz przedstawiciele uczelni z Wrocäawia i Opola. Celem zespoäu ds. zachowania dziedzictwa kulturowego wsi opolskiej jest:
1. zachowanie szczególnie cen- nych wiejskich wartoĈci kulturo- wych: zarówno ukäadów rurali- stycznych, jak i poszczególnych zespoäów czy zagród: weryfika- cja zasobów, wartoĈciowanie, wybór najefektywniejszej formy ochrony, okreĈlenie niezbödnych do wykonania dziaäaþ doraĒnie chroniñcych wartoĈci danego ukäadu ruralistycznego, obejmo- wanie ochronñ prawnñ wytypo- wanych zespoäów;
2. wypracowanie szczegóäowych zasad ochrony wiejskiego dzie- dzictwa Opolszczyzny, zwäasz- cza w kontekĈcie zachowania lo- kalnego krajobrazu oraz regional- nego stylu form architektonicz- nych w formie wytycznych do:
a) miejscowych planów zagospoda- rowania przestrzennego,
b) programów opieki nad zabytka- mi;
3. wspieranie dziaäaþ samorzñdów i lokalnych spoäecznoĈci majñ- cych na celu podniesienie ran- gi obiektów i zespoäów zabytko- wych:
a) dziaäania na rzecz tworzenia par- ków kulturowych.
W ramach wyznaczonych celów przyjöto nastöpujñcy program dziaäaþ:
1. rozpoznanie dorobku instytucji zajmujñcych siö problematykñ, 2. zbadanie zabytkowego zasobu
wsi opolskiej w terenie,
3. dokumentacja i waloryzacja tego zasobu,
4. propozycje dziaäaþ ochronnych, 5. aktywizacja spoäecznoĈci lokal-
nej, dziaäania edukacyjne (przy wykorzystaniu dziaäajñcych pro- gramów odnowy wsi i Leader).
Pierwsze spotkania zespoäu do- tyczyäy nie tyle rozpoczöcia prac nad problematykñ dotyczñcñ dziedzictwa kulturowego wsi opolskiej, ale bar- dziej byäy platformñ wymiany do- Ĉwiadczeþ i okreĈlenia zasad wspóä- pracy pomiödzy instytucjami oraz umoĔliwiäy usystematyzowanie róĔ- norodnych dziaäaþ realizowanych do tej pory. Na terenie województwa opolskiego podejmowane byäy bo- wiem od lat 90. XX w. próby wypra- cowania wytycznych do zachowania i wyeksponowania wartoĈci kulturo- wych wsi. Z jednej strony powstawa- äy materiaäy pomocnicze dla specjali-
stów, na przykäad wydany w 1998 r.
poradnik pt. Architektoniczne ksztaä- towanie krajobrazu ziemi opolskiej3, z drugiej zaĈ rozpoczöto realizacjö Ĉwietnie dziaäajñcego Programu Od- nowy Wsi Województwa Opolskie- go, poszczególne instytucje czy teĔ uczelnie podejmowaäy i realizowaäy odröbne projekty poĈwiecone tej te- matyce4. Szeroko promowana przez media jest akcja Opolski Dom, któ- rej celem jest popularyzowanie trady- cyjnych form budownictwa oraz in- spirowanie inwestorów szukajñcych rozwiñzaþ projektowych historycz- nymi proporcjami budowli.
Powoäany zespóä w pierwszej kolejnoĈci podjñä prace nad wery- fikacjñ zasobów i ich wartoĈcio- waniem; w ramach wstöpnej oce- ny wytypowano ok. 120 wsi, posia- dajñcych zdaniem czäonków zespo- äu szczególnie cenne elementy. Dla potrzeb tej weryfikacji, zostaäa opra- cowana tabela zbiorcza oraz ankieta, która umoĔliwiäa zebranie niezböd- nych danych. Przygotowano formu- larz „Zestawienie wsi województwa opolskiego o wysokich walorach za- budowy i uksztaätowania przestrzen- nego wymagajñcych ochrony”, bödñ- cy rozbudowanym zbiorem danych, zawierajñcym informacje w siedmiu zakresach tematycznych:
I. Dane ogólne:
1. Dane administracyjne.
2. Czas i geneza powstania: funda- cje ksiñĔöce, koĈcielne, moĔno- wäadcze, osady i osiedla zwiñza- ne z przemysäem, inne.
II. Historyczny ukäad prze- strzenny (dotyczy ukäadu przestrzen- nego wsi pod wzglödem organizacji zabudowy i schematu ciñgów komu- nikacyjnych, konstrukcji przestrze- ni opartej na wewnötrznych osiach kompozycyjnych, czytelnych, powta- rzajñcych siö schematach ukäadu za- budowy zagrodowej, budynkach i in- nych obiektach tworzñcych pierzeje):
1. Ukäad przestrzenny wsi: uliców- ka, owalnica, mieszany, koncen- tryczny, wrzecionowaty, inny.
2. Ukäad zabudowy: pierzeje, czy- telny schemat organizacji zabu- dowy, wewnötrzne osie kompo- zycyjne i powiñzania widokowe, wnötrza architektoniczne.
3. Powtarzajñcy siö schemat organi- zacji zabudowy poszczególnych zagród: ukäad budynków, poäoĔe- nie ogródków/warzywników.
III. Historyczne obiekty i ze- spoäy architektoniczne (dotyczy przede wszystkim istniejñcej zabu- dowy zagrodowej, koĈcioäów i obiek- tów z nimi zwiñzanych, fragmentów miejscowoĈci o spójnym, czytelnym ukäadzie):
1. Budynki: paäac, dwór, klasz- tor, koĈcióä, plebania, dworzec, karczma, remiza, szkoäa, cmen- tarz, poczta, inne. Zespoäy archi- tektoniczne: zabudowa zagrodo- wa, folwark.
2. Zabytki przemysäowe: cegielnia, huta, mäyn, browar, gorzelnia, inne.
3. Elementy maäej architektury: krzy- Ĕe, kapliczki, bramy, ogrodzenia, dzwonki zmaräych, figury, inne.
4. Elementy infrastruktury: rodzaj nawierzchni dróg (bruk, kamieþ polny), stacje transformatoro- we, studnie, zbiorniki p. poĔaro- we, inne.
IV. Elementy regionalnego stylu architektonicznego (dotyczy dominu- jñcej i/lub wyróĔniajñcej techniki bu- dowlanej, stosowanych materiaäów, sposobu wykoþczenia):
1. Dominujñca lub wyróĔniajñca technika budowlana, stosowane materiaäy budowlane oraz spo- sób wykoþczenia Ĉcian: drewno, kamieþ, cegäa, glina, tynk; pokry- cie dachu: dachówka ceramiczna, äupek, gont, säoma, inne.
2. Detal i elementy uzupeäniajñce:
sztukaterie, detal snycerski, gan- ki, okiennice, inne.
V. WartoĈci przyrodnicze (do- tyczy przede wszystkim roĈlinnoĈci komponowanej, ogrodów przydomo- wych, a w dalszej kolejnoĈci roĈlin- noĈci pojawiajñcej siö spontanicz- nie (swobodnej lub „dzikiej”) oraz róĔnego rodzaju obiektów hydrolo- gicznych):
1. Zieleþ komponowana: ukäady alejowe, szpalery, parki, skwery, przedogródki.
2. Zieleþ swobodna: pojedyncze drzewa, luĒne nasadzenia, natu- ralne zadrzewienia i zaroĈla.
3. Obiekty hydrograficzne: jeziora, stawy, rzeki, potoki.
VI. WartoĈci krajobrazowe (do- tyczy zewnötrznej ekspozycji ukäadu i jego otoczenia oraz powiñzaþ z kra- jobrazem zewnötrznym (np. z sñsied- nimi miejscowoĈciami):
1. Zewnötrzna ekspozycja ukäadu:
panorama wsi (dominanty, zabu- dowania, ukäad pól, äñk, miedz, ogrodzeþ, inne).
2. Otwarcia widokowe na krajobraz zewnötrzny.
VII. Pozostaäe:
1. Pozostaäe informacje np. wpi- sy do rejestru, obecnoĈè form i funkcji zwiñzanych ze szcze- gólnym uĔytkowaniem (np. pasie- ki). Obejmujñce pozostaäe, wcze- Ĉniej niesklasyfikowane wartoĈci i dodatkowe atrybuty (np. wpi- sy do rejestru zabytków, lokalne tradycje itp.).
PowyĔsze ujöcie pozwoliäo na ustalenie zasobu kulturowego wsi w peänym zakresie uksztaätowania przestrzennego i walorów substancji materialnej, powiñzaþ z otoczeniem i aspektów Ĉrodowiskowych. W ten sposób udaäo siö odejĈè od praktyki dostrzegania we wsiach jedynie poje- dynczych (zabytkowych) elementów, niejako wypreparowanych z szero- kiego kontekstu przestrzennego, kra- jobrazowego i Ĉrodowiskowego.
Tak skonstruowane ankiety in- wentaryzacyjne dla poszczególnych wsi zostaäy wypeänione przez pra- cowników Wojewódzkiego Urzö- du Ochrony Zabytków, ROBiDZ w Opolu, Muzeum Wsi Opolskiej oraz innych urzödów i wolontariu- szy, na podstawie wyjazdu tereno- wego i dokumentacji fotograficznej.
Poszczególnym elementom ustalonym i odnotowanym w for- mularzu przypisano okreĈlonñ licz- bö punktów odzwierciedlajñcñ ich
wartoĈè. NajwyĔej punktowano hi- storyczny ukäad przestrzenny, oce- niany pod wzglödem „czystoĈci” za- chowania pierwotnego ukäadu i uni- katowoĈci (max. 5 punktów) oraz konstrukcjö przestrzeni i schemat or- ganizacji zabudowy poszczególnych zagród (5 punktów za kaĔdy ele- ment). Elementom regionalnego sty- lu architektonicznego przyznawano po 3 punkty (za kaĔdy element). Za pozostaäe elementy zidentyfikowane w ukäadzie przestrzennym przypisa- no po 1 punkcie (za element). Pier- wotnie poszczególne ukäady otrzy- mywaäy punkty dodatkowe za obec- noĈè obiektów wpisanych do rejestru zabytków, jednak znieksztaäcaäy one ogólnñ ocenö. Ostatecznie na tym etapie zostaäy pominiöte.
Analiza zebranych ankiet wyka- zaäa koniecznoĈè dokonania dodat- kowej weryfikacji wsi poprzez ob- jazd wszystkich miejscowoĈci wyko- nany przez zespóä o staäym skäadzie, co umoĔliwiäo wyeliminowanie roz- bieĔnoĈci oceny wynikajñcej z faktu wykonywania jej przez róĔne osoby i zestawienie wyników.
Kolejnñ fazñ badaþ byäa wery- fikacja iloĈciowych wyników pierw- szego etapu w formie jakoĈciowej oceny wartoĈci historycznego ukäadu poszczególnych wsi. Skoncentrowa- no siö przy tym na ogólnym wraĔe- niu, a nastöpnie czytelnoĈci ukäadu, cechach charakterystycznych lub ty- powych – w miarö moĔliwoĈci okre- Ĉlano wyróĔniki. Obserwowano rów- nieĔ stopieþ zachowania i przeksztaä-
ceþ historycznych elementów, a tak- Ĕe kierunki przeksztaäceþ.
W ten sposób na wyraĔonñ sumñ punktów ocenö iloĈciowñ na- äoĔono ocenö jakoĈciowñ. Wsie po- dzielono nastöpujñco:
o wartoĈciach wybitnych (wy- róĔniajñcych siö pod wzglödem kompletnoĈci zachowania i ory- ginalnoĈci ogólnego ukäadu prze- strzennego, znacznego stopnia zachowania ukäadu zabudowaþ w obröbie zagród, zabudowy, de- talu),
o wartoĈciach bardzo wysokich (znaczny stopieþ czytelnoĈci i za- chowania ogólnego ukäadu prze- strzennego, zabudowy, detalu), o wartoĈciach wysokich (zacho-
wany w znacznym stopniu ogól- ny ukäad przestrzenny, zabudowy zagrodowej, pojedyncze elemen- ty),
o wartoĈciach dobrych (czytelny ogólny ukäad przestrzenny, za- chowane pojedyncze obiekty ar- chitektoniczne i elementy detalu), o wartoĈciach umiarkowanych
(znaczne przeksztaäcenia w ob- röbie ukäadu i zabudowy).
Problem skali (wielkoĈci obsza- ru), na którym zachowaäy siö wartoĈci godne ochrony rozwiñzano, dzielñc miejscowoĈci na trzy grupy:
A – miejscowoĈè z zachowanym w peäni, bñdĒ w duĔej czöĈci, hi- storycznym ukäadem przestrzen- nym;
B – miejscowoĈè ze spójnym/jed- nolitym fragmentem historyczne- go ukäadu przestrzennego;
C – miejscowoĈè z pojedynczym obiektem architektonicznym, po- jedynczymi cechami i wyróĔni- kami.
W grupach A i B oceniana jest organizacja przestrzeni (wspólnej), organizacja w obröbie poszczegól- nych zagród (przestrzeþ prywatna), obecnoĈè obiektów o specjalnych funkcjach (koĈcióä, folwark, mäyn itp.), wystöpujñce zespoäowo walory zabudowy. W grupie C natomiast ho- norowana jest obecnoĈè elementów nie tworzñcych wiökszych ukäadów, jednak zasäugujñcych na wyróĔnie- nie/podkreĈlenie ich istnienia (cieka- we pojedyncze budynki mieszkalne i gospodarcze, dawne typy konstruk- cji, drewniane ganki, szczyty, dachy, goäöbniki, kapliczki, piece, päoty itd.).
W tej fazie prac zespoäu usta- lono, Ĕe lista wsi o istotnych warto- Ĉciach zasobu kulturowego obejmuje 108 pozycji i nadal wymaga uzupeä- nieþ [Saäyga -Rzoþca 2010].
Dziöki zgromadzonemu mate- riaäowi scharakteryzowano warto- Ĉci zasobów kulturowych wsi opol- skich w siedmiu kategoriach wyzna- czonych jako wiodñce obszary pro- blemowe w ankietach a takĔe okre- Ĉlono zagroĔenia dla stanu zachowa- nia zasobu kulturowego wsi.
W zakresie ukäadu przestrzen- nego poszczególnych miejscowo- Ĉci zachowaäo siö wiele fragmen- tów o duĔej czytelnoĈci. ZagroĔe- nia pojawiajñ siö wraz z przebudo- wñ historycznych obiektów lub bu- dowñ nowych. Zanik tradycyjnych zasad ksztaätowania przestrzeni do-
tyczy w szczególnoĈci nowych tere- nów rozrastajñcych siö miejscowoĈci.
Zarówno podziaä terenu, jak równieĔ sposób lokalizacji zabudowy w nie- wielkim stopniu nawiñzujñ do cha- rakteru regionalnego.
Podobnie jak dawniej organiza- cjö zagrody ksztaätujñ potrzeby go- spodarstwa i praktyczne ich zaspo- kojenie. Wraz ze zmieniajñcym siö profilem dziaäalnoĈci lub ze zmia- nami technologicznymi nastöpuje modyfikacja zagrody. Przeksztaäce- nia zwiñzane z dostosowywaniem warsztatu pracy do nowych warun- ków, jako kontynuacja tradycji za- zwyczaj lepiej wpisujñ siö w kon- tekst historyczny wsi. Wiökszy dyso- nans wywoäujñ obiekty niepowiñza- ne z tradycjñ miejsca (pozbawione zwiñzków architektonicznych i sty- listycznych).
PowaĔny problem stanowiñ modernizacje znieksztaäcajñce pro- porcje i wzajemne relacje sñsiadujñ- cych obiektów, zacierajñce klasyczne podziaäy elewacji, eliminujñce detal wskazujñcy na przynaleĔnoĈè regio- nalnñ i autentycznoĈè. ZagroĔeniem sñ fizyczne podziaäy wiökszych za- gród, które powodujñ znieksztaäce- nie odbioru tradycyjnego wnötrza jako caäoĈci.
Mimo istniejñcych, licznych przykäadów prawidäowego ksztaäto- wania przestrzeni ogrodowej istnie- je tendencja do eliminowania tra- dycyjnej roĈlinnoĈci. Wspóäczesna stylistyka ksztaätowania przestrzeni ogrodowej wokóä zabudowaþ wiej- skich prowadzi do redukcji walorów
estetycznych pod pretekstem äatwo- Ĉci pielögnacji (roĈlinnoĈè wielolet- nia, zimozielona) oraz funkcji prze- säaniajñcych.
RównieĔ dziaäania w obrö- bie wiejskiej przestrzeni publicznej sñ ukierunkowane na zmianö jej tra- dycyjnego charakteru na rzecz reali- zacji o charakterze miejskim, zunifi- kowanym. Place w centrum, niegdyĈ tötniñce „Ĕyciem” wspólnoty, säuĔñce organizowaniu targów, spotkaþ, za- mieniane sñ na skwery o funkcjach jedynie estetycznych, bez infrastruk- tury umoĔliwiajñcej wszechstronne wykorzystanie.
W kontekĈcie wartoĈci krajo- brazowych najwiökszñ stratö stano- wi likwidacja stodóä oraz zanik sa- dów i wyraĒnych podziaäów pól za nimi. Problemów dostarczajñ nowe obiekty konkurujñce z historyczny- mi dominantami, ustawiane w zakre- sie osi widokowych lub umieszcza- ne na tle wartoĈciowych elementów (np. maszty telekomunikacyjne, silo- sy, hale przemysäowe obserwowane z tras komunikacyjnych, punktów wi- dokowych, tablice reklamowe na bu- dynkach, ogrodzeniach, w pasie dro- gowym).
Dziöki prowadzonej przez wie- ki w sposób uporzñdkowany gospo- darki przestrzennej na terenie woje- wództwa zachowaäo siö wiele frag- mentów typowego krajobrazu zwiñ- zanego z kulturñ rolniczñ. Reali- zacja nowych inwestycji powinna uwzglödniaè elementy i obszary war- toĈciowe oraz w miarö moĔliwoĈci je uwypuklaè [Saäyga -Rzoþca 2010].
Na tej podstawie zostaäy opra- cowane rekomendacje dotyczñce form ochrony dla wsi o wartoĈciach wybitnych i bardzo wysokich, a tak- Ĕe okreĈlono przykäadowe zadania dla poszczególnych instytucji w za- kresie podejmowanych dziaäaþ.
Opolski Wojewódzki Konser- wator Zabytków:
obszarowe wpisy do rejestru za- bytków,
wnioski do mpzp,
wnioski do programów opieki na zabytkami,
opracowania studialne.
Urzñd Marszaäkowski Woje- wództwa Opolskiego:
program opieki nad zabytkami województw a opolskiego, plan zagospodarowania prze-
strzennego województwa, upowszechnianie regionalnych
form budownictwa,
aktywizacja spoäecznoĈci lokal- nych.
Samorzñd Gminny:
programy opieki nad zabytkami, miejscowe plany zagospodarowa-
nia przestrzennego,
pomniki historii i parki kulturowe, wspóäpraca ze spoäecznoĈciami
lokalnymi.
Instytucje naukowe:
prace badawcze, opracowania studialne.
W ramach powyĔej opracowa- nych rekomendacji trwajñ juĔ okre- Ĉlone dziaäania, przy wsparciu kon- serwatora Gmina Jemielnica zäoĔyäa wniosek o wpisanie wsi wraz z ze- spoäem pocysterskim na listö Pomni-
ków Historii, Opolski Wojewódz- ki Konserwator Zabytków w ramach posiadanych Ĉrodków finansowych zleciä opracowanie w roku 2010 stu- diów historyczno -konserwatorskich dla trzech wsi: Jemielnicy, Strzele- czek i Zäotogäowic. JednoczeĈnie ze wzglödu na zagroĔenia inwesty- cyjne (planowane fermy wiatrowe) na obszarze gminy Paczków, na zle- cenie OWKZ opracowywane jest przez Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Studium krajobrazu kul- turowego gminy Paczków.
Oprócz tego, wnioski z prac ze- spoäu zostaäy ujöte w przygotowy- wanym obecnie planie zagospoda- rowania przestrzennego wojewódz- twa opolskiego, a w zwiñzku z aktu- alizacjñ Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami trwa opraco- wywanie uwag do tego dokumentu.
O W K Z w ä ñ c z a s i ö t a k Ĕ e w dziaäania edukacyjne realizowa- ne na rzecz wspólnot lokalnych, od kwietnia trwajñ szkolenia dla lide- rów Lokalnych Grup Dziaäania, orga- nizowane sñ równieĔ konferencje dla urzödów i instytucji oraz powstajñ opracowania prezentujñce dziedzic- two kulturowe wsi opolskiej5.
Tego typu dziaäania regionalne widoczne sñ juĔ w skali wojewódz- twa, m.in. dziöki zaangaĔowaniu i wsparciu urzödu marszaäkowskie- go przystosowano Zabytkowñ Chatö w Kielczy do funkcji szkoleniowo- -edukacyjnej na rzecz mieszkaþców wsi. Rozwijane sñ kolejne programy regionalne, do których m.in. zaliczyè moĔna akcjö „Opolska WieĈ Przy-
szäoĈci” – majñcñ na celu specjaliza- cjö i kooperacjö sieciowñ, której ce- lem jest tworzenie wsi tematycznych, specjalizujñcych siö (m.in. przedsiö- wziöcia ksztaätujñce przestrzeþ pu- blicznñ, budujñce specyfikö wsi).
W tym obszarze niezbödne jest zwró- cenie uwagi wäaĈnie na wartoĈci kul- turowe, jako te, które mogñ byè wy- znacznikiem budowania toĔsamoĈci i specyfiki wsi.
Podsumowujñc naleĔy podkre- Ĉliè, Ĕe zaäoĔone cele dotyczñce we- ryfikacji zasobów udaäo siö zrealizo- waè, wciñĔ do wykonania pozostaje ogrom zadaþ, ale juĔ ten etap prac zespoäu zdecydowanie zmieniä po- strzeganie o wartoĈciach historycz- nych zespoäów wiejskich i skonkrety- zowaä podejmowane dziaäania w za- kresie dziedzictwa kulturowego wsi opolskiej. Szczególnie cenne jest w tym kontekĈcie spojrzenie na te za- soby przez pryzmat powiñzaþ krajo- brazowych caäego obszaru, a nie tyl- ko pojedynczych obiektów. Tylko ta- kie spojrzenie moĔe nam zagwaran- towaè zachowanie charakterystycz- nych ukäadów przestrzennych i naj- cenniejszych wiejskich zasobów za- bytkowych Opolszczyzny.
Iwona Solisz Opolski Wojewódzki Konserwator Zabytków The Opole Voivodeship Conservator of Monuments
Literatura
1. Mikoäajewicz Z., 1973, Urbani- zacja wsi w województwie opolskim, Instytut ćlñski w Opolu, Opole, s. 29.
2. Saäyga -Rzoþca A., Burian M., Wilczyþski R., 2010, Waloryzacja za- bytkowego zasobu wsi województwa opolskiego. Cele, metody, praktyka, Opole.
3. Solisz I., 2009, Dziedzictwo kul- turowe wsi opolskiej – problematy- ka konserwatorska [w:] „Polskie kra- jobrazy wiejskie dawne i wspóäcze- sne”, Prace Komisji Krajobrazu Kul- turowego PTG nr 12, Sosnowiec.
Przypisy
1 Za wyjñtkiem budownictwa drewnianego, którego zasoby i stan zachowania monitoruje Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu – Bierkowi- cach.
2 Jest to obszar, który szczególnie zostaä do- tkniöty wymianñ ludnoĈci po drugiej wojnie Ĉwiatowej.
3 Materiaä opracowany na zlecenie Wydziaäu Gospodarki Przestrzennej Urzödu Wojewódz- kiego w Opolu.
4 Miödzy innymi projekt realizowany przez Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu w la- tach 2003 -2005 p.n. „Dziedzictwo kulturowe w krajobrazie wsi opolskiej – metody szaco- wania wartoĈci”.
5 M.in.: Waloryzacja zabytkowego zasobu wsi województwa opolskiego. Cele, metody, praktyka, opracowane przez A. Saäygö -Rzoþcö, M. Burian i R. Wilczyþskiego jako podsumo- wanie prac zespoäu, Opole 2010; wczeĈniej I. Solisz, 2009, Dziedzictwo kulturowe wsi opolskiej – problematyka konserwatorska [w:]
„Polskie krajobrazy wiejskie dawne i wspóä- czesne”, Prace Komisji Krajobrazu Kulturo- wego PTG nr 12, Sosnowiec.
