Rola doliny Wisłoka w Rzeszowie w opinii mieszkańców miasta

(1)

Wst¿p

Introduction

Doliny rzeczne w miastach nie tylko stanowiñ cenny przyrodniczy ich element, ale wraz ze wzrostem cen gruntów w ĈródmieĈciach oraz dñĔeniem do zamieszkania w sñ- siedztwie zieleni¹ mogñ byè celem zwiökszonej presji na pozyskiwanie nowych terenów pod zabudowö. Je- Ĕeli zjawisko to wpisuje siö w plany rewitalizacji zaniedbanych nadbrze- Ĕy albo jest wyrazem realizacji spój- nej polityki przestrzennej, moĔe byè to korzystnym procesem. Wydaje siö jednak, Ĕe niesie ono równieĔ wie- le zagroĔeþ, zwäaszcza tam, gdzie brak wyraĒnej koncepcji roli rzeki w mieĈcie. W przypadku duĔych do- lin rzecznych z wyksztaäconym syste- mem teras, zwäaszcza zalewowych, pierwszorzödnñ ich rolñ mogñ byè funkcje przyrodnicze i rekreacyjne.

Niedocenianie tych ról, a z drugiej strony niedobór terenów inwestycyj- nych oraz bäödna polityka przestrzen- na dotyczñca nadbrzeĔy, mogñ pro- wadziè do konfliktów. W tej sytuacji wydaje siö, Ĕe na sposób zagospodarowania miejskiej doliny rzecznej po- winni mieè wpäyw nie tylko planiĈci i wäadze miejskie, ale takĔe pozosta- äa czöĈè spoäeczeþstwa, która z sñ- siedztwa rzeki korzysta na co dzieþ.

Brak udziaäu spoäecznoĈci lo- kalnych w decydowaniu o dalszym rozwoju terenów, na których miesz- kajñ, moĔe decydowaè o poraĔce w realizacji róĔnych pomysäów za-

gospodarowania przestrzennego. Do- brze ilustruje to zagospodarowanie starego nadbrzeĔa portowego w Du- blinie, gdzie bez konsultacji spo- äecznych wprowadzono zabudowö mieszkaniowñ, usäugowñ i kultural- nñ przy wodzie, a mieszkaþcy miasta däugo nie mogli jej zaakcepto- waè². Pewnñ analogiö moĔna obser- wowaè w Rzeszowie, gdzie plano- wane sñ duĔe inwestycje budowla- ne przy samej rzece, których miesz- kaþcy nie tylko nie akceptujñ, ale wröcz spotykajñ siö one z protesta- mi spoäecznymi. Zadano wiöc sobie pytanie – po co rzeszowianom dolina Wisäoka? Jakie funkcje rzeka powinna peäniè w przestrzeni miejskiej, aby mieszkaþcy byli z nich zadowo- leni? W celu rozstrzygniöcia tego pro- blemu przeprowadzono badania an- kietowe³ wĈród mieszkaþców Rze- szowa. Zapytano ich o opiniö na temat doliny Wisäoka w mieĈcie. Zba- dano równieĔ ile osób i w jaki spo- sób korzysta z bezpoĈredniego sñ- siedztwa rzeki⁴.

Trzy obrazy rzeki

Three images of the river

Obecnie Rzeszów liczy ponad 173 tys. mieszkaþców i zajmuje po- wierzchniö 97,6 km². W duĔej czö- Ĉci rozpoĈciera siö na terasach rzecznych Wisäoka, który przepäywa poäu- dnikowo przez Ĉrodek miasta. W po- äudniowej czöĈci rzeka jest przegro- dzona stopniem wodnym, nazwanym Mostem Karpackim (ryc. 1). W spo-

Rol a d ol in y W is Áo ka w R ze sz o w ie w o p in ii m ie sz ka Ãc ó w m ia st a A ga ta ¼ w ik

The Role of

WisÁok Valley in Rzeszów in the Opinion of the Town’s Citizens

Forum

(2)

sobie zagospodarowania najbliĔ- szego jej sñsiedztwa – gäównie terasy zalewowej – moĔna zaobserwo- waè wyraĒnñ trójdzielnoĈè. Na po- äudniu, aĔ po stopieþ wodny, rzeka tworzy bogate rozlewiska i wyspy, na których obserwuje siö gatunki pta- ków m.in. z Polskiej czerwonej ksiö- gi zwierzñt⁵: bñczka (Ixobrychus mi- nutus), bñka (Botaurus stellaris), zie- lonkö (Porzana parva) i rybitwö biaäo- czelnñ (Sternula albifrons)⁶. Ta czöĈè doliny ze wzglödu na wystöpowanie licznych rzadkich gatunków ptaków jest objöta planami utworzenia ob- szaru NATURA 2000. „Dziki” cha- rakter ma zwäaszcza prawy brzeg zalewu, znacznie trudniej dostöpny niĔ lewy – wyposaĔony w alejki as- faltowe i przystaþ. Tutaj, w odlegäo-

Ĉci kilkudziesiöciu metrów od wody, na granicy terasy zalewowej i pierw- szej nadzalewowej, znajduje siö je- dyny w mieĈcie leĈny rezerwat – Lisia Góra. Sam zbiornik istnieje w krajo- brazie juĔ ponad 30 lat. ZwaĔywszy, Ĕe górny bieg Wisäoka znajduje siö w Karpatach i w zwiñzku z tym rzeka niesie duĔñ iloĈè materiaäu mine- ralnego, zalew bardzo siö wypäyciä.

WspóäczeĈnie pojawia siö koniecz- noĈè jego odmulenia. Pogäöbianie zbiornika, majñce siö wkrótce roz- poczñè⁷, powinno byè jednak prowa- dzone w taki sposób, aby w minimal- nym stopniu naruszyè cenne przyrodnicze tereny, zwäaszcza, Ĕe obecnie niewiele osób korzysta z samego zalewu i peäni on raczej rolö przyrod- niczñ niĔ rekreacyjnñ. Na 759 osób

przebywajñcych w jednym czasie nad rzekñ po akwenie päywaäy jedynie 4 (tab. 1), a dalszych 6 wödkowa- äo. Z drugiej strony odmulenie zbiornika wodnego moĔe wzmocniè jego rekreacyjny potencjaä.

Wyniki badaþ wykazaäy, Ĕe po- äudniowñ czöĈè doliny Wisäoka upodobali sobie zwäaszcza rowerzy- Ĉci, których jednorazowo naliczono na tym odcinku 127 oraz amatorzy kñpieli säonecznych – 98 osób. Za- znacza siö tu teĔ bardzo wyraĒnie, wspomniana wczeĈniej, asymetria w dostöpnie do brzegów, co prze- käada siö na ponad czterokrotnie wiökszñ liczbö osób przebywajñ- cych na lewym brzegu zalewu niĔ na prawym.

Tab. 1. Struktura celów i liczba osób przebywajñcych w sñsiedztwie rzeki w jednym czasie

Tab. 1. The structure of aims and the number of people remaining in the river vicinity in one period of time

Odcinek rzeki / River section

Granica S / Boundary S – Most Karpacki / Karpacki

Bridge

Most Karpacki / Karpacki Bridge –

Most Lwowski / Lwowski Bridge

Most Lwowski / Lwowski Bridge –

Granica N / Boundary N

Suma/

Sum

Brzegi/Banks Prawy/

Right

Lewy/

Left

Prawy/

Right

Lewy/

Left

Prawy/

Right

Lewy/

Left

Wędkarze / Anglers 3 3 2 6 18 21 53

Spacerowicze, odpoczywający /

Strollers, resting people 11 74 15 132 0 0 232

Rowerzyści / Cyclists 16 111 8 44 1 0 180

Piesi z psami /

Pedestrians with dogs 2 2 3 13 0 0 20

Przechodzący/ Passerbies 12 0 6 4 0 3 25

Biegający, ćwiczący /

Runners, practitioners 0 3 1 1 0 0 5

Korzystający z placów zabaw /

0 33 2 36 0 0 71

(3)

Kolejny odcinek doliny pomiö- dzy Mostami Karpackim i Lwow- skim nie jest juĔ tak atrakcyjny przyrodniczo i wizualnie. Tutaj, do roz- legäego, poäoĔonego na terasie zalewowej parku, ze wzglödu na dobrñ dostöpnoĈè, mieszkaþcy Rzeszowa najczöĈciej chodzñ na spacery. Jed- norazowo naliczono na tym oko- äo 750 -metrowym odcinku 147 od- poczywajñcych osób. Walory kra- jobrazowe Ĉrodkowej czöĈci doliny podwyĔszajñ najäadniejsze mo- sty w mieĈcie – Zamkowy oraz tzw.

„Käadka”. Im bardziej na póänoc, tym dolina staje siö wöĔsza i od funkcji rekreacyjnej waĔniejsza na tym odcinku wydaje siö jej rola klimatycz- na, gdyĔ przebiega tutaj kanaä prze- wietrzania miasta. Funkcje przyrodnicze doliny, a w szczególnoĈci hydro- logiczne, zaburzane sñ na tym odcinku poprzez zasypywanie prawej terasy zalewowej, na której znajdu- jñ siö ogródki dziaäkowe. Takie dzia- äanie moĔe przyczyniaè siö do pod- wyĔszenia fali powodziowej bardzo zmiennego w swych przepäywach⁸ Wisäoka. Nie bez znaczenia jest teĔ fakt, iĔ tutaj miasto najbardziej przy- bliĔa siö do rzeki (por. ryc. 1), dlatego, oprócz zwöĔania Ĉwiatäa doliny, niepokój budzñ plany wybudowa- nia przy samym korycie rzecznym kilku wieĔowców, w tym jednego 25 -piötrowego. Inwestycja ta nie tylko spowoduje utrudnienia komuni- kacyjne w centrum miasta, zaburzy jego przewietrzanie, utrudni migracjö wzdäuĔ rzeki ptaków, ale takĔe prze- säoni ciñg widokowy z ulicy Kopisto

Tab. 2. Opinie respondentów o róĔnych zjawiskach w sñsiedztwie rzeki Tab. 2. Respondents’ opinions on various phenomena in the river vicinity

Co podoba się Pani/Panu nad Wisłokiem? / What do you like in Wisłok?

wskaźnik „siły opinii” /

“opinion strength”

index parki, alejki spacerowe / parks, alleys for walking 1.79 place zabaw dla dzieci / playgrounds for children 1.34 ptactwo i naturalne tereny zielone /

a lot of birds and natural green areas 1.78

zalew (możliwość popływania kajakiem/łódką) /

a lake (possibility of kayak / boat sailing) 1.32

coraz liczniejsza zabudowa / a growing number of buildings 0.40

Czy któreś z poniższych rzeczy drażnią Panią/Pana? / Do any of below things irritate you?

index zbyt duża liczba rowerzystów i spacerujących osób /

too many bikers and strolling people 0.36

brudna i śmierdząca woda w rzece i zalewie /

dirty and stinking water in the river and the lake 1.71 zanieczyszczenie trawników (odchodami psów, śmieciami) /

lawn contamination (with dog droppings, garbage) 1.81 zbyt mała liczba mostów i kładek dla pieszych/

too few bridges and makeshift wooden bridges 0.94

Brak: / Lack of:

zaplecza gastronomicznego / food facilities 0.73

oświetlenia alejek / alleys lighting 0.89

miejsc przystosowanych do kąpieli / places suitable for swimming 1.11 ciągłości tras wzdłuż całej rzeki / continuity of routes along the

whole river 1.30

ścieżek przyrodniczych, edukacyjnych / nature, educational trails 1.29

Czy uważa Pan(i), że w okolicach Wisłoka jest: / Do you think that around Wisłok is:

index

ładne otoczenie? / nice surroundings? 1.61

dobry dostęp do rzeki? / good access to the river? 1.20

czysto? / clean? 0.55

wystarczająca liczba parków i ścieżek? / enough parks and paths? 0.71 odpowiednia liczba placów zabaw dla dzieci? /

adequate number of playgrounds for children? 0.81

(4)

Rzeka w oczach mieszkaÃców

The river in the eyes of the town citizens

Jak wykazaäy badania ankieto- we, przeprowadzane wĈród miesz- kaþców Rzeszowa i innych osób co- dziennie przebywajñcych w mieĈcie, respondenci majñ zdecydowane po- glñdy co do tego, jakie funkcje powinna peäniè dolina Wisäoka – w nie- których przypadkach przeciwne do obecnych projektów jej zagospodarowania. Za pomocñ ankiety prze- badano 132 osoby, które mieszkaäy, pracowaäy bñdĒ studiowaäy w Rze- szowie. Ponad 40% respondentów dobrze zna okolice rzeki, gdyĔ przychodzi tutaj co najmniej kilka razy w miesiñcu. NajczöĈciej podawa- nym powodem byäy sport i rekre- acja – 55% odpowiedzi (ryc. 3). Wie- le osób, bo aĔ 31%, przychodzi ob- Ryc. 1. Wisäok na tle Rzeszowa

Fig. 1. The Wisäok river against the background of Rzeszów

na rzeszowski zamek. Na potrzeby inwestycji rozebraniu musi ulec kilka drewnianych domów stojñcych przy Wisäoku, w tym jeden zabyt- kowy. Wydaje siö, iĔ to wäaĈnie ten odcinek doliny wymaga najwiökszej starannoĈci w planowaniu jego funkcji, a ich dobór powinien byè zgodny z tym, co obecnie dla doliny przewi- duje Studium uwarunkowaþ i kierun- ków zagospodarowania przestrzen- nego miasta Rzeszowa⁹, a wiöc re- kreacjö, turystykö i sport na terenach zieleni urzñdzonej.

Najbardziej na póänoc poäoĔo- na czöĈè doliny ma jeszcze inny cha- rakter. Trudno dostöpne brzegi spra- wiajñ, Ĕe peäni ona gäównie funkcje przyrodnicze, a z dostöpu do rzeki korzystajñ raczej tylko wödkarze (tab. 1). Inni mieszkaþcy zaglñdajñ tutaj rzadko. Koryto rzeczne wyraĒ- nie siö pogäöbia. Dostöpne dla ludzi terasy zalewowe prawie nie wy- stöpujñ. Na wyĔszych wypäaszcze- niach przewaĔa przemysä, a strome zbocza koryta rzecznego porasta- jñ zaroĈla i resztki lasów äögowych (ryc. 2). W tñ czöĈè doliny intensyw- nie wkracza migrujñcy wzdäuĔ do-

lin rzecznych¹⁰, pochodzñcy z Indii, niecierpek gruczoäowaty (Impatiens glandulifera) oraz nawäoè póĒna (ol- brzymia) (Solidago gigantea). Zwarte zaroĈla tworzone przez te roĈliny do- datkowo utrudniajñ dostöp do rzeki, chociaĔ podwyĔszajñ walory wizual- ne samej doliny. Na póänoc od Mostu Lwowskiego moĔna zaobserwowaè takĔe Ĉlady bytowania bobrów. Do- tychczas nie zaznaczaäy siö wyraĒne konflikty w zagospodarowaniu brze- gów tej czöĈci rzeki. Zdaniem plani- stów powinna tu przewaĔaè zieleþ nieurzñdzona i urzñdzona.

(5)

serwowaè przyrodö, co naleĔaäoby braè pod uwagö w decyzjach o za- chowaniu cennych przyrodniczo czöĈci doliny, zwäaszcza jej poäu- dniowego odcinka.

Mieszkaþców zapytano o opi- niö na temat zagospodarowania sñ- siedztwa rzeki – co im siö podoba, a co ich draĔni (tab. 2). Na podsta- wie udzielonych odpowiedzi wyli- czono wskaĒniki „siäy opinii” o da- nym zagadnieniu jako Ĉrednie wa- Ĕone z odpowiedzi: „tak” (waga 2),

„nie wiem” (waga 1) i „nie” (waga 0).

WskaĒniki te mogäy przybieraè war- toĈci od 0 do 2. Im wyĔszy wskaĒnik, tym silniejsza opinia na temat jakie- goĈ zjawiska. Respondentom najbardziej nad Wisäokiem podobaäy siö za- gospodarowane parki, alejki spacerowe, miejsca do wypoczynku (wskaĒ- nik 1,79) oraz otwarte tereny zielone (1,78). ZaĈ najmniej coraz liczniejsza

zabudowa (0,4). Natomiast szczegól- nie uciñĔliwe dla przebywajñcych w sñsiedztwie rzeki byäo zanieczyszczenie otoczenia (1,81) oraz wody (1,71). Prawie w ogóle nie przeszka- dzaäa im natomiast duĔa liczba innych osób odpoczywajñcych nad Wisäokiem (0,36), co moĔe Ĉwiad- czyè o znacznym potencjale doliny

w tym zakresie. Ankietowani doce- nili teĔ äadne otoczenie rzeki (1,61).

Kluczowym pytaniem ankiety pozostaje wybór najbardziej odpo- wiednich dla sñsiedztwa rzeki funkcji. Respondenci zdecydowanie opo- wiadajñ siö za rolñ rekreacyjnñ doliny Wisäoka oraz przyrodniczñ – ponad 85% osób (ryc. 4). Dostrzega- jñ teĔ potencjaä dla edukacji – 65%, a takĔe moĔliwoĈci organizacji im- prez miejskich przy muszli koncer- towej – 42%. Sñ natomiast przeciw- ni wprowadzaniu zabudowy miesz- kalnej i przemysäu. Tych funkcji pra- gnie jedynie 1 osoba. Za moĔliwoĈciñ rozwoju transportu wzdäuĔ rzeki opo- wiadajñ siö tylko 2 osoby (1,5%) wy- peäniajñce ankietö.

NaleĔy podkreĈliè, Ĕe mimo zdecydowanych poglñdów rzeszowian co do funkcji, jakie powinna peäniè duĔa dolina rzeczna w ich mieĈcie, 41% osób nie wie czy jest ona prawidäowo zagospodarowa- na. Natomiast aĔ 37% ankietowanych udziela negatywnej odpowiedzi na to pytanie.

Ryc. 3. Powody spödzania czasu nad Wisäokiem podawane przez ankietowanych Fig. 3. Reasons given by respondents for spending time by the Wisäok river

Ryc. 4. Optymalne funkcje dla sñsiedztwa rzeki w opinii Rzeszowian

Fig. 4. The most suitable functions for the river vicinity in a Rzeszów citizens’ opinion

(6)

Podsumowanie

Conclusion

Dolina Wisäoka w Rzeszowie ze wzglödu na swój zróĔnicowany wyglñd i w duĔej czöĈci dobry do- stöp do wody, jest z pewnoĈciñ jed- nñ z najwiökszych wartoĈci miasta, którñ naleĔy pielögnowaè. ćwiadczy o tym fakt, Ĕe mieszkaþcy chötnie ko- rzystajñ z sñsiedztwa rzeki i w nim wypoczywajñ.

Najbardziej poĔñdane przez Rzeszowian funkcje doliny to, cza- sem niedoceniane przez decyden- tów: przyrodnicza i rekreacyjna, a w dalszej kolejnoĈci jej potencjaä edukacyjny. Zabudowywanie nad- brzeĔy jest wröcz przez nich odrzu- cane. Ten poglñd na moĔliwoĈci zagospodarowania sñsiedztwa Wisäoka jest zbieĔny z politykñ przestrzennñ, zawartñ w Studium. Dlatego wydaje siö, Ĕe jego zapisy powinny byè bez- wzglödnie przestrzegane tam, gdzie nie ma miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Powinno siö równieĔ w szer- szym stopniu uwzglödniaè opiniö mieszkaþców na temat rozwoju ich miasta. Bödzie moĔna wówczas nie tylko wzmacniaè i chroniè walory rzeki w mieĈcie, ale takĔe realizo- waè konstytucyjnñ zasadö zrówno- waĔonego rozwoju godzñcñ äady: go- spodarczy, spoäeczny, Ĉrodowiskowy i przestrzenny.

NaleĔaäoby w wiökszym stopniu nie tylko dbaè o czystoĈè wód i sñ- siedztwa rzeki, wprowadzaè nowñ

infrastrukturö rekreacyjnñ i chroniè prawidäowe funkcjonowanie hydro- logiczne, klimatyczne i ekologicz- ne doliny, ale takĔe promowaè samñ rzekö jako duĔñ wartoĈè w systemie miejskim Rzeszowa.

Ryciny i tabele wykonaäa autorka.

Figures and tables by author.

Agata çwik Katedra Agrobiologii i Ochrony ćrodowiska Uniwersytet Rzeszowski

Department of Agrobiology and Environmental Protection

University of Rzeszów

Przypisy

1 Pancewicz A., 2002, Rzeka w przestrzeni miejskiej. Próba okreĈlenia wzajemnych re- lacji [w:] „Rzeki. Architektura i krajobraz”

pod red. Z. Konopka, Katowice, t. 11, Wyd.

„ćlñsk”, s. 90 -111.

2 WypowiedĒ Agnieszki Wlazeä z fundacji IM- PACT w Programie III Polskiego Radia z 11 sierpnia 2009 r.

3 Badanie przeprowadzono w sezonie wiosen- nym 2009 roku.

4 Badanie przeprowadzono 2 sierpnia 2009 roku. Polegaäo ono na przejĈciu piöcioosobo- wego zespoäu badawczego wzdäuĔ caäej rzeki w granicach miasta po obu jej stronach i po- liczeniu ludzi przebywajñcych w sñsiedztwie Wisäoka. Ze wzglödu na to, iĔ odbyäo siö ono w czasie gorñcego popoäudnia miödzy godzi- nami 15 i 17 w sezonie urlopowym, liczba za- obserwowanych osób jest z pewnoĈciñ duĔo mniejsza od maksymalnej liczby osób prze- bywajñcej w innych dniach i porach w sñ- siedztwie rzeki.

5 Gäowaciþski Z. (red.), 2001, Polska czerwona ksiöga zwierzñt: krögowce, Warszawa, Paþst.

Wyd. Rolnicze i LeĈne, s. 449.

6 Kawa P., 2004, Ptaki zbiornika retencyjne- go w Rzeszowie i terenów przylegäych w la- tach 1982 -2003 [w:] „Ptaki Podkarpacia”, nr X, s. 25 -52.

7 Gazeta Wyborcza z 4 sierpnia 2009 r. (Ēró- däo: http://miasta.gazeta.pl/rzeszow/0,0.html).

8Lach J., Michalik A., 1994, ćrodowisko geo- graficzne [w:] „Dzieje Rzeszowa” pod red. F.

Kiryka, Rzeszów, t. 1, KAW, s. 33.

9 Studium uwarunkowaþ i kierunków zagospo- darowania przestrzennego miasta Rzeszowa, Uchwaäa nr XXXVII/113/2000 Rady Miasta Rzeszowa z dnia 4 lipca 2000 r.

10 Faliþski J. B., 2000, Rzeczne wödrówki ro- Ĉlin [w:] „Rzeki”, Katowice, t. 9, Wyd. „ćlñsk”, s. 143 -187.