ISSN 2083-8611 Nr 347 · 2018
Ewa Pancer-Cybulska
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Nauk Ekonomicznych
Katedra Polityki Ekonomicznej i Europejskich Studiów Regionalnych ewa.cybulska@ue.wroc.pl
DZIAŁANIA UE WOBEC KRAJÓW DOTKNIĘTYCH KRYZYSEM FISKALNYM
Streszczenie: Artykuł przedstawia podstawy prawne, organizacyjne, ekonomiczne i poli- tyczne rozwiązywania kryzysu fiskalnego w krajach strefy euro. Dokonano krytycznej oceny rygorystycznej postawy liderów UE wobec państw dotkniętych kryzysem fiskal- nym, przynoszącej korzyści głównie silnym gospodarkom unijnym.
Słowa kluczowe: euro, kryzys fiskalny, programy dostosowawcze.
JEL Classification: F45, F36, E62, H63.
Wprowadzenie
Kryzys fiskalny w kilku krajach UE został pozornie zażegnany, gdy doszło do podpisania porozumienia z czterema państwami strefy euro, a rozmowy z piątym – Grecją znalazły się na finiszu. Istnieją obawy, że wkrótce okaże się niezbędne podpisywanie nowych porozumień, gdyż kolejne państwa wyraźnie przekraczają ustalone w Traktacie z Maastricht fiskalne kryteria konwergencji i w zbyt małym stopniu reagują na stosowanie procedury nadmiernego deficytu.
W połowie 2017 r. trwała ożywiona dyskusja na temat wyboru jednego z pięciu scenariuszy rozwoju integracji europejskiej, zarysowanych w marcu w Rzymie przez J.-C. Junckera. Skala problemów fiskalnych w przyszłości może ulec zwiększeniu, jeśli naciski polityczne ze strony Komisji doprowadzą do przyjęcia euro przez pozostałe państwa UE-27 (formalnie nie jest do tego zobligowana jedynie Dania), zapewne w dużym stopniu, niezależnie od wypełniania kryte- riów konwergencji nominalnej. Dochodzimy tu do paradoksu – Komisja ponad
Ewa Pancer-Cybulska 10
ćwierć wieku temu określiła warunki ekonomiczne dla przyjęcia wspólnej walu- ty, oczekuje ich respektowania i jednocześnie nie nakłada sankcji finansowych za ich naruszenie, a obecnie jest coraz bardziej skłonna podejmować decyzje ignorujące zapisy traktatowe. Euro było w Maastricht w 1992 r. projektem poli- tycznym; było nim w chwili pojawienia się waluty w obiegu w 2002 r. i w 2017 r.
Czyni to bardziej skomplikowaną ocenę programów naprawczych krajów objętych Europejskim Mechanizmem Stabilności. Nie jest uzasadnione przyjmowanie w tym celu jedynie płaszczyzny ekonomicznej i prawnej z pominięciem poli- tycznej oraz aksjologicznej, praktycznych rozwiązań wykonawczych z pominię- ciem ujęć teoretycznych, ocen przeszłości bez odniesień do przewidywanej przyszłości.
Celem opracowania jest porównanie działań zastosowanych wobec krajów strefy euro, które zostały dotknięte kryzysem. Postawiono tezy, że rygoryzm pro- gramów sanacyjnych jest efektem nieadekwatności kryteriów konwergencji przy- jętych w Maastricht oraz że występuje asymetria między sytuacją liderów strefy euro a wymaganiami wobec pozostałych jej członków. Ujawniają się podwójne standardy oraz konflikt między wierzycielami a dłużnikami, pośrednio ilustrujący występujący w strefie euro problem eksploatacji peryferii przez centrum.
1. Podstawy prawne i organizacyjne
Program dochodzenia do wspólnej waluty został przyjęty w Traktacie z Maastricht (TWE, 1992). Do wcześniejszego Traktatu Rzymskiego (TEWG, 1957), dopisano artykuły poświęcone polityce gospodarczej i walutowej. Póź- niejsze traktaty (Traktat z Amsterdamu z 1997 r. – TWE-TA, Traktat z Nicei z 2001 r. – TWE-TN) nie dokonywały w tej kwestii żadnych korekt1. Oznacza to, że w ciągu dekady przed wprowadzeniem euro do obiegu nie zaistniały mery- toryczne wątpliwości. Po pięciu latach doświadczeń z euro, Traktat o Funkcjo- nowaniu Unii Europejskiej (TFUE, 2007) wprowadził zmiany nazewnictwa (np.
UE zamiast WE) oraz pewne uściślenia proceduralne. Uległa zmianie także nu- meracja artykułów poświęconych zagadnieniom związanym ze wspólną walutą:
• TWE: art. 104c-109m,
• TWE-TA: art. 104-124,
• TFUE: art. 126-144.
1 Traktat z Nicei wprowadził pewną modyfikację do Protokołu w sprawie Statutu ESBC i EBC [Przyborowska-Klimczak, 2003, s. 17].
TFUE wprowadził nowy rozdział z postanowieniami szczególnymi dla pań- stw, których walutą jest euro (art. 136-138) oraz zmodyfikował postanowienia przejściowe dla krajów z derogacją (art. 139). Właśnie te zmiany stanowią pod- stawę faktycznego istnienia Unii dwóch prędkości i dylematów, co z tym pro- blemem zrobić w najbliższej przyszłości, wyrażanych przez przewodniczącego J.-C. Junckera oraz komisarza ds. ekonomicznych i finansowych, podatków i ceł (Pierre Moscovici, 2014-2019). W obliczu Brexitu i niezadowolenia społe- czeństw z funkcjonowania Unii niektóre kraje rdzenia UE przychylają się do określonych w Białej Księdze scenariuszy wzmacniających integrację [Biała Księga…, 2017, s. 29]. W scenariuszu trzecim („Ci, którzy chcą więcej, robią więcej”) oznaczałoby to m.in. ujednolicenie opodatkowania; w scenariuszu czwartym („Robić mniej, ale efektywniej”) byłyby to kroki w kierunku wzmoc- nienia strefy euro i zapewnienia jej stabilności; w scenariuszu piątym („Robić wspólnie znacznie więcej”) nastąpiłoby wprowadzenie w życie unii gospodar- czej, finansowej i fiskalnej, tak jak przewidziano to w sprawozdaniu pięciu przewodniczących w czerwcu 2015 r. Zapewne wymusiłoby to modyfikację TFUE, a w przypadku braku konsensu 27 państw doprowadziłoby do podpisania nowej umowy międzynarodowej krajów strefy euro. Toczą się dyskusje m.in.
o osobnym parlamencie i odrębnym budżecie dla tej grupy. Nasila się presja polityczna dla objęcia wspólną walutą ośmiu pozostałych państw. W tej sytuacji kwestia pełnego osiągania kryteriów konwergencji nominalnej ma charakter wtórny. To właśnie budząca wątpliwości konstrukcja tych kryteriów, ich nie- przestrzeganie przed i po przyjęciu wspólnej waluty (w tym akceptowana ze względów politycznych przez niektórych oficjeli grecka kreatywna statystyka) oraz brak sankcji pieniężnych przewidzianych w art. 126 TFUE przyczyniły się do powstania kryzysu fiskalnego w niektórych państwach.
Cztery warunki konwergencji nominalnej w Maastricht określono w 6. Pro- tokole w sprawie kryteriów konwergencji. Podwójne kryterium fiskalne nawią- zuje do art. 126 TFUE i dalej do 15. Protokołu w sprawie procedury nadmiernego deficytu [Barcz, 2008, s. 351-352, 541-543, 565-566]. Od 1992 r. nie nastąpiła istotna modyfikacja tych protokołów.
Przywódcy 27 państw UE zgromadzeni w grudniu 2007 r. w Lizbonie nie przewidywali tak głębokiego kryzysu fiskalnego w Europie, pomimo pojawienia się za oceanem pierwszych oznak kryzysu gospodarczego. Dlatego zapisy TFUE nie określiły organizacji, zasad i procedur programów sanacyjnych dla państw z problemami fiskalnymi. Lukę tę zapełniła Rada ECOFIN w maju 2010 r., po- wołując Europejski Instrument Stabilności Finansowej (EFSF) oraz Europejski
Ewa Pancer-Cybulska 12
Mechanizm Stabilizacji Finansowej (EFSM). Mogły one potencjalnie wykorzy- stywać następujące narzędzia:
− emisję obligacji i innych instrumentów dłużnych na rynkach kapitałowych,
− interwencje na pierwotnym i wtórnym rynku długu,
− pomoc finansową na podstawie makroekonomicznego programu dostoso- wawczego,
− udzielanie państwom nieobjętym programem dostosowawczym pożyczek na dofinansowanie instytucji finansowych.
Mechanizmy te miały charakter tymczasowy i w marcu 2011 r. Rada zastą- piła je stałym mechanizmem pomocy finansowej dla państw strefy euro – Euro- pejskim Mechanizmem Stabilności (ESM). Jako umowa międzynarodowa, któ- rej efektem było powstanie organizacji międzyrządowej, była przedmiotem nie tylko podpisania, ale i ratyfikowania przez państwa strefy euro. We wrześniu 2012 r. wszedł w życie traktat o utworzeniu ESM, który przejął funkcje EFSF i EFSM, rozszerzając listę wykorzystywanych instrumentów m.in. o prewencyj- ne działania ostrożnościowe w formie linii kredytowych, które nie wymagają istotnej ingerencji w politykę gospodarczą. W efekcie nie tylko pięć krajów aplikujących o ratowanie swoich budżetów, ale także Słowenia skorzystały ze wsparcia dla zagrożonych banków (Non-Performing Loans – NPLs).
Tabela 1. Porównanie EFSF i ESM Wyszczególnienie Okres Struktura
kapitału Prawo Forma prawna
EFSF 3 lata 780 mld euro
gwarancji
Luksemburg Spółka
ESM Stały 700 mld euro
kapitału
Międzynarodowe Organizacja międzyrządowa Źródło: Newsletter EFSF [2012].
2. Fiskalne podstawy kryzysu
Nadzwyczajny wysiłek kilku krajów oraz przychylna postawa Komisji i przedstawicieli rządów liderów UE spowodowały, że 1 stycznia 2002 r. euro weszło do obiegu w 12 państwach (poza Wielką Brytanią, Danią i Szwecją).
W końcu 1997 r. w trakcie konsultacji roboczych Komisji z przedstawicielami ośrodków akademickich zakładano, że do strefy euro wejdzie tylko siedem pań- stw, a dwa lata później było ich już 11. Jako ostatnia dołączyła pod koniec 2000 r.
Grecja, dzięki zafałszowaniu statystyki, co było jednak korzystne dla liderów UE. Uznaniowość Komisji w ocenie nie tylko poziomu wskaźników, ale także
postępów w ich poprawie stanowiła pierwotne źródło późniejszej nierównowagi.
Głównym powodem problemów był światowy kryzys finansowy, który w Euro- pie pojawił się w 2008 r. i dotknął przede wszystkim banki i instytucje finanso- we. Lista najważniejszych przyczyn kryzysu fiskalnego jest następująca:
1. Procesy realne:
• strukturalne problemy gospodarcze,
• nadmierna konsumpcja przy niskiej wydajności pracy,
• globalny kryzys finansowy,
• problemy banków i instytucji finansowych,
• spadek PKB (wszystkie kraje strefy euro w 2009 r.),
• pogarszanie kondycji systemu finansów publicznych (m.in. przez wysokie koszty sanacji banków, zmniejszone wpływy podatkowe),
• problemy z wypełnianiem kryteriów konwergencji na skutek spadku in- westycji i popytu konsumpcyjnego oraz wzrostu bezrobocia.
2. Procesy regulacyjne:
• błędy i zaniechania polityki gospodarczej, niewłaściwe prawodawstwo wewnętrzne,
• nadmierna opiekuńczość państwa, klientelizm rządzących,
• nadmierna liberalizacja prawa rynków finansowych w USA i Europie, umożliwiająca powstanie baniek spekulacyjnych,
• niespójna i spóźniona reakcja UE na kryzys,
• niedostateczne regulacje w prawie UE i nierespektowanie prawa unijnego dotyczącego rynków finansowych,
• wadliwa konstrukcja kryteriów konwergencji nominalnej i przyzwalanie na ich naruszanie przez kraje centrum i peryferii.
Strefa euro nie spełnia wymogów optymalnego obszaru walutowego (OOW).
Określił je w 1961 r. R. Mundell, a jego teoria była uzupełniana i rozwijana przez P. De Grauwe’a, R.J. McKinnona czy P.B. Kennena. Podstawowe warunki OOW są następujące:
1. Mała asymetria szoków doznawanych przez regiony danej strefy.
2. Znaczna elastyczność rynków pracy (rozumiana jako elastyczność płac i mo- bilność siły roboczej).
3. Wysoki stopień integracji finansowej.
4. Wzajemna otwartość krajów.
5. Znaczna dywersyfikacja struktury produkcji i eksportu krajów.
6. Podobne tempo wzrostu cen oraz preferencje co do poziomu inflacji.
7. Niewielka zmienność realnego kursu walutowego.
Ewa Pancer-Cybulska 14
Cztery kryteria konwergencji trudno uznać za wystarczające. Zabrakło przede wszystkim warunków 1-3 oraz 5. Przy szokach asymetrycznych wspólna waluta może pogłębiać problemy. Niezbędna byłaby większa harmonizacja po- datkowa, zbliżony poziom redystrybucji budżetowej i przede wszystkim mniej- sze dysproporcje wydajności pracy. Brak własnej waluty może w tej sytuacji przejściowo podnieść poziom konsumpcji, lecz nie będzie w stanie długookre- sowo zamortyzować efektu wypierania mniej efektywnej rodzimej gospodarki.
Dochodzi do tego warunek dywersyfikacji strukturalnej. Uzależnienie całej go- spodarki od niestabilnego sektora finansowego grozi znacznie głębszymi szo- kami, niż gdy gospodarka ma zróżnicowane realne podstawy. W Europie kryzys najboleśniej uderzył w Islandię (poza UE, lecz w EOG), Cypr, Irlandię i Wielką Brytanię – kraje zawdzięczające w dużym stopniu swoją zasobność sektorowi finansowemu. Aby uchronić gospodarkę przed całkowitym załamaniem, konieczne stało się kosztowne wsparcie dla banków. Podobnie było w Hiszpanii, w której kołem zamachowym rozwoju były nieruchomości i budownictwo. Załamanie się tego rynku spowodowało kłopoty banków komunalnych kredytujących ten sek- tor. Kryzys finansowy uderzył też w turystykę, co dotknęło najmocniej kraje śródziemnomorskie. W przypadku Cypru, będącego duokulturą ekonomiczną, kryzys dotknął obie główne gałęzie gospodarki.
Warto prześledzić kształtowanie się wskaźnika długu publicznego, słusznie uznawanego za najważniejsze kryterium zarówno w pięciu krajach objętych programami ESM, jak i innych krajach strefy euro i poza nią (tab. 2).
Tabela 2. Kształtowanie się długu publicznego w wybranych krajach
Kraje 1997 2002 2007 2012 2016 1 2 3 4 5 6
A. Dług publiczny brutto (w % PKB)
Kraje z makroekonomicznymi programami dostosowawczymi
Grecja 99,5 104,9 103,1 159,6 181,3 Portugalia 53,7 52,9 68,4 126,2 130,3 Cypr 53,5 61,0 53,1 79,3 108,0 Irlandia 61,6 30,6 23,9 119,6 76,4
Inne kraje wspierane z ESM
Hiszpania 66,2 51,3 35,5 85,7 99,3 Słowenia 20,7 28,4 22,7 53,9 78,9
Wybrane pozostałe kraje strefy euro
Włochy 113,8 101,9 99,8 123,3 132,6 Belgia 123,2 104,7 87,0 104,1 105,5 Francja 61,1 60,2 64,3 89,5 96,6
Niemcy 58,7 59,4 63,7 79,9 67,6
Największe gospodarki rynkowe
Japonia 107,0 157,8 183,3 236,6 239,2
USA . 55,4 64,7 103,4 107,4
cd. tabeli 2
1 2 3 4 5 6 B. Zmiany poziomu długu w stosunku do okresu poprzedniego (w % PKB)
Kraje z makroekonomicznymi programami dostosowawczymi
Grecja X 5,4 –1,2 56,5 21,7
Portugalia X –0,8 15,5 57,8 4,1
Cypr X 7,5 –7,9 26,2 28,7
Irlandia X –31,0 –6,7 95,7 –43,2 Inne kraje wspierane z ESM
Hiszpania X –14,9 –15,8 50,2 13,6
Słowenia X 7,7 –5,7 31,2 25,0
Wybrane pozostałe kraje strefy euro
Włochy X –11,9 –2,1 23,5 9,3 Belgia X –18,5 –17,7 17,1 1,4
Francja X –0,9 4,1 25,2 7,1
Niemcy X 0,7 4,3 16,2 –12,3 Największe gospodarki rynkowe
Japonia X 50,8 25,5 53,3 2,6 USA X . 9,3 38,7 4,0 Nota: pogrubiono wskaźniki spełniające kryterium nominalne oraz ulegające zmniejszeniu.
„.” – brak danych.
Źródło: na podstawie: [www 1].
Widać wyraźnie, że światowy kryzys finansowy jest najważniejszym źró- dłem problemów fiskalnych wszystkich 12 państw. Najbardziej dotkliwe dla krajowego budżetu okazały się plany ratowania irlandzkich banków. Ale niektó- re kraje strefy euro powiększały zadłużenie jeszcze przed kryzysem, w warun- kach dobrej koniunktury gospodarczej i w konsekwencji przekroczyły ustalony poziom wskaźnika odniesienia. Było to niekiedy swoiste odreagowanie wcze- śniejszych działań oszczędnościowych, a brak sankcji pieniężnej wynikał z nie- wielkiego przekroczenia wskaźników przez liderów UE – Francję i Niemcy.
Niewątpliwie kryzys fiskalny osłabił pozycję euro jako światowej waluty rezerwowej, konkurującej z dolarem i jenem. Traci się w ten sposób korzyści z senioratu, a pozycja dolara ulega wzmocnieniu, pomimo olbrzymiego zadłuże- nia USA. Zewnętrzny popyt na walutę jest jednym z czynników określających różną dotkliwość podobnych poziomów zadłużenia. Czynnik ten nie ma jednak większego znaczenia wewnątrz strefy euro, gdzie korzyści płyną do silnych go- spodarek. Odwrotnie – stabilizującą funkcję pełni posiadanie długu w rodzimych przedsiębiorstwach, bankach i u obywateli. W krajach UE nie dotyczy to ban- ków centralnych, gdyż nie finansują one długu. Odwrotnie jest w Japonii, gdzie bank centralny finansuje blisko 90% zadłużenia, a reszta potężnego długu znaj- duje się głównie w krajowych rękach. W tabeli 2 ukazano dług brutto. Japoński dług netto (po odliczeniu złota monetarnego, SDR-ów, depozytów, pożyczek) jest dwukrotnie mniejszy (119,8% zamiast 239,2% PKB w 2016 r.). Natomiast
1
w k c n z e ł 3
k p n m ( p z [
m z t
R 16
w G ka.
cji, nab zad escu łyby 3. P
korz prew nion mał (um poś zest [ES
mag zow ty je
Rys Grec
Pog Po byw dłuż udo y zn
Pod W zys wen ne o ły j mow
red taw SM, H gał wan est
s. 1.
cji, głęb rtug wany eni o ni nac
dsta Wym stuje ncyj od
e c wy p dnią wien 20 Hiszp
on ie s sto
Ha W bia gali ymi a. N e zn zni
aw mien
e si yjny rea czte pod ą po niu 016,
pan ma sekt sun
armo łosz
to ii i i pr
Nal nala e n
ow nion ię in ych aliza ery dpis oży Sło , s.
nia akro tora nkow
ono zec
ska na zez leży
azły iższ
wa c no u nter
lin acji pań sano czk owe 42]
wy oek a ba wo
gram ch c
alę p Cy z po y z
yby zy p
cha upr rwe ii k i ma
ństw o i kę n enię ]. D yne kono
anko kró
m sp czy
pro yprz odm zauw y ty
poz
arak rzed encj kred akr wa:
są na d ę, k Dane egoc omi owe ótki
płat Fra oble
ze d miot
waż ylu n
ziom
kte dnio ji an dyto
oek Gr rea dok któr e o cjow iczn
ego i i w
t dłu E
ancj emu
dług ty z żyć, nab m za
erys o po ni n owy kon
recj aliz kapi ra u
um wał nyc o wy wyn
ugu Ewa
ji r u, a
g je inn , że byw
adłu
sty oten na r ych
om ja ( zow ital uzy mow ła n h d yno nosi
His a Pa
óżn jes est f nyc e ob wców uże
yka ncja rynk . G miczn
(neg wane izo yska wach najp dost osi 4
i 12
szpa ance
nica szcz fina ch p
blig w, w enia
pr alne ku Głów
nyc goc e).
owan ała h są pros toso 41 3 2,5 l
anii er-C
a w ze b anso pańs
gacj wal a.
rog e in
pie wny ch p cjacj Jed nie ws ą do stsz owa 333 lat.
i wo Cybu
ska bard
owa stw
je d luty
ram nstru erwo ym i prog cje t dno ba spar ostę zy p ań k 3 m
obec ulsk
aźni dzie any , co den y ul
mó um otny inst gram trw
pa ankó
rcie ępne prog kraj
ln e
c ES ka
ików ej w y pr o ba nom egły
w n ment
ym trum mó wają ańst ów.
e dl e na gram
u. Ł euro
SM w b wpły
rzed ardz mino yby
nap ty E m, an men w d ą), C two
. Zw la b a str m n Łąc o, a
brut ywa de w zo w owa y de
pra ESM
ni n ntem dos Cyp o –
wyk ban ron nap czne a śre
tto i a na wsz win ane epre
awc M. W
na r m s toso pr,
Hi kle nków nie E praw e po edn
i ne a to zyst nduj w ecja
czy W p rynk są p
owa Irla szp po w ESM wcz
ośre ni w
etto o fa tkim je k
dr acji
ych prak ku w poży
awc andi pani omij
w M [
y, g edn ważo
o jes akt, m ob kosz
rach i, a
ktyc wtó yczk czy ia, ia –
ja s inn ww gdy nie d ony
st n że blig zty hma kra
ce n órny ki, ych.
Por – uz się nym ww
yż n dok y cz
niew w G gacj
obs ach aje m
nie ym, uza Ot rtug zys
w m tr 2].
nie kapi as s
wiel Gre jam sług cz mia
wy , cz ależ trzy gali skał tym rybi
wy itali spła l- e- mi
gi zy a-
y- zy
ż- y- ia ło m ie
y- i- a-
p n
R
s M
R potr nom
Rys
stos MF
Rys Ir rzeb micz
s. 2.
C sunk FW.
s. 3.
rlan by k zny
Ha ypr kow Sp
Ha ndia
kre ym p
armo r je wo płaty
armo a sz
dyt pro
ono est wy y pr
ono zyb tow gra
gram na ysok
rzyp
gram bko we. W
ame
m sp koń ki i pad
m sp wy W r em o
płat ńcu wy dają
płat yszł rezu opie
t dłu u lis yno ą na
t dłu ła z ulta ewa
ugu sty osi a lat
ugu z kr acie a na
Irla ben 9 m ta 2
Cy ryzy
um a 17
andi nefi mld 2025
ypru ysu mow
7,7
ii w ficje eu 5-2
u wo i o wa p
mld
wobe entó uro
031
obec ogra
pod d eu
ec E ów
wo 1.
c ES anic dpis
uro
EFSF pom obec
SM czył sana do
F moc c E
ła s a z o spł
cy, SM
swo EF łaty
lec M or
oje SF y w
cz s raz
pie ws lat
stan 1 m
erwo par tach
n za mld
otni rta m h 20
adłu d eu
ie w mak 029
uże uro
więk kro
-20
nia wo
ksz eko 042.
jes obe ze o-
.
st ec
1
k
R
p k w n d g m 4
p k c r w n R 18
kred
Rys
prog kraj w 2 na k dyw gram mon 4. O
pod kos cyc runk wyd niej R. P
Po dyty
s. 4.
G gra je U 2015 kwo wan
mu nog
Ofi R dkre ztó h p kac dajn jszy Preb
ort y n
Ha Grec
m z UE
5 r.
otę ny d są gram
ary óżn eślaj w k part ch d
noś ych bisc
uga a po
armo cja
zam bez . z k 86 dla
nie m sp
y i b ne n ają e kom ner duż ci p . M ch.
alia ozio
ono na mkn z S kwo
ml III eco płat
ben nurt
efek mpa
rów żej
prac Mów Na
a re om
gram adal nięto łow otą ld e pro szy t ni
nef ty e kty araty w. Je
dys cy n wi o
ależ ealiz
ie 2
m sp pr o w wacj po euro
ogr ybsz
e je
ficj ekon
wo ywn edn spro
nas tym ży ta
zuje 27 m
płat row w 20
ji – życ o. Ś ram
ze i est j
enc nom olne
nyc nak opo stęp m t akż
e ba mld
t dłu wadz 012 – 52 czek Śred mu w
i w jesz
ci k mii
ego ch D
nie orcj puje teor że p
E
ardz d eu
ugu zi b 2 r.
2,9 k 15 dni wyn wyno zcze
kry ort o ryn
D. R ektó
i sk e jed ria r przy
Ewa
zo d uro.
Por bard kw ml 53,8
wa nosi oszą e us
yzys todo nku Ric óre kali dno rozw ywo
a Pa
dot Śre
rtug dzo wotą d e 8 m ażon i 32 ą od stal
su oksy u i card
szk i go okie
woj ołać
ance
tkliw edn
galii o tru
ą 73 euro mld ny o 2,5
d 1 lony
fisk yjn libe da w
koły osp erun
ju z ć R.
er-C
wy ni w
i wo udn 3 m o). D
eur okr
rok 0 d y.
kal ej b eral wsk y h poda
nko zale .M.
Cybu
pro ważo
obec ne n mld
Dru ro.
res ku, do 3
lne bazu lnej kazu heter arki owy
eżne W
ulsk
ogra ony
c EF neg
eur ugi Toc spła na 30 l
go ują
go uje rod i i y pr
ego Weav
ka
am y ok
FSF gocj ro ( pro czą at z atom lat.
na ospo na doks po rzep o, za vera
osz kres
F acj (MF ogra ą się zaró mias Sum
poj oda
ko syjn ozio
pływ a tw a or
zcz spł
e p FW am ę ne ówn st s mar
ojęc arki rzy ne p omu
w w wór raz
ędn łaty
poży W –
wo ego no d spła
ryc
iu h . K yści
pod u ro wart rcę k
I. W nośc y wy
ycz 20, obec ocja
dla aty
zny
hom Klasy ob dkre ozw tośc któ Wal
ciow yno
zkow ,1 m c E cje II, pie y os
mo o ycz bu w
eśla woju ci d órej ller
wy.
osi 2
we.
mld EFS III jak rws state
oec zna wsp ają, u o do k
jes stei
. U 20,
. Pi d eu F p I pro k i p szeg ecz
cono kon półp
że raz kraj st uw
ina, zys 8 la
ierw uro
przy ogr prz go zny
omi nce prac w ró jów waż , kt
skał at.
wsz ora yjęt ram ewi pro har
icus epcj cują wa óżni w sil żan
órz ła
zy az to mu
i- o- r-
s, ja ą- a- ic l- ny zy
się do niej odwoływali w swoich rozważaniach nad funkcjonowaniem gospodar- ki światowej i jej ewolucją. W odniesieniu do teorii centrum – peryferie [Waller- stein, 2004] należy podkreślić jej uniwersalizm, dzięki któremu można analizo- wać międzynarodowe stosunki gospodarcze i polityczne, oceniać skutki procesów globalizacji, czy tłumaczyć nierówności w poziomie rozwoju oraz podziale bogactwa jako wynik eksploatacji peryferii przez centrum. Istotą roz- woju zależnego jest bowiem podporządkowanie gospodarki państw peryferyj- nych potrzebom państw centralnych, czego wyrazem był podział świata z wyod- rębnioną grupą krajów trzeciego świata. Kategorie „centrum” i „peryferie”
można odnosić do procesów produkcyjnych, struktur gospodarczych, wyrobów przemysłowych, a także do takich abstraktów jak ład [Hryniewicz, 2010]. W tym ujęciu wspólna waluta ułatwia przenoszenie wartości do centrum (kapitałów, majątku, podatków, miejsc pracy), co można także wywieść z ułomnego, nie- zgodnego z koncepcją OOW wdrożenia wspólnej waluty.
W sytuacji programów sanacyjnych pomoc dla zagrożonych państw ma charakter zwrotny, a koszty obsługi pożyczek są kształtowane rynkowo. Pod koniec 2011 r., w obliczu realnego widma bankructwa, stopa dziesięcioletnich obligacji skarbowych Grecji miała niespotykany poziom 35%; w 2014 r. spadła do ok. 6%, aby w kolejnym roku ponownie osiągnąć poziom dwucyfrowy. Jest to główna przyczyna narastania greckiego długu po 2012 r. W mniejszej skali dotyczy to także Cypru i Hiszpanii. Natomiast zysk z obligacji niemieckich nie przekraczał 1%. Banki z Francji, Niemiec, a także np. Finlandii osiągały zyski, a ryzyko zostało zminimalizowane przez udzielenie gwarancji rządowych. Rządy stały się obrońcami komercyjnych krajowych instytucji finansowych. Istnienie tych gwarancji i głos opinii publicznej wymusza na politykach nieustępliwość wobec dłużników oraz rygoryzm oszczędnościowych programów makroekono- micznych, dławiących szanse na powrót na ścieżkę szybkiego rozwoju. Pragma- tyzm i uzasadnienia ekonomiczne schodzą na dalszy plan, a dyskurs publiczny przenosi się na płaszczyznę polityczną oraz aksjologiczną (odpowiedzialność, rozrzutność).
Z niewielkim rozgłosem spotkała się solidna analiza ekonometryczna wpływu greckiego kryzysu na gospodarkę niemiecką, bazująca na ocenie zmian cen obligacji niemieckich w wyniku kroków UE wobec Grecji. Skumulowany grecki dług wobec niemieckich podmiotów był szacowany na 90 mld euro, na- tomiast korzyści Niemiec płynące z Grecji w latach 2010-2015 wynosiły w za- leżności od estymowanego scenariusza 93-126 mld euro [Dany i in., 2015, s. 5].
Ewa Pancer-Cybulska 20
Podsumowanie
Ramy opracowania nie pozwalają na poszerzenie argumentacji. Rozumując w sposób bardzo uproszczony, zejście greckiego zadłużenia publicznego z po- ziomu 180% do 60% PKB, wymagałoby utrzymywania stabilnego, dobrego 2%
tempa rozwojowego przez okres 60 lat i przeznaczania całości efektów rozwo- jowych na spłaty (przy niższej dynamice wzrostu proces ten odpowiednio się wydłuża). W rzeczywistości taka egzemplifikacja nie jest metodycznie zasadna, ale przybliża skalę problemu. Ekonomiści nie powinni powtarzać poglądów polityków i ciekawostek medialnych, zapominając o pragmatyzmie, rachunku ekonomicznym oraz doświadczeniach historycznych. Warunkiem pełnego uzdrowienia sytuacji na południu Europy nie jest dławienie tych gospodarek ani kolejne przesunięcia spłat, ale umorzenie części zadłużenia. Nie uczyniono tego wobec czterech państw i nie ma woli politycznej, aby podjąć taką decyzję wobec Grecji. W rezultacie niedawne problemy jeszcze powrócą, bo lekcje z historii są jednoznaczne – państwa ogłaszają bankructwa i dochodzi do umorzenia części długów. W latach 80. i 90. XX wieku dotyczyło to m.in. Meksyku, Argentyny i Polski (Klub Paryski, Klub Londyński). Niemcy bankrutowały w swojej histo- rii kilkakrotnie. Bez umorzenia 55% długów w I połowie lat 50. nie byłby moż- liwy niemiecki „cud gospodarczy” i obecna pozycja mocarstwa UE. Z moralne- go punktu widzenia było to całkowicie nieuzasadnione, ale przyniosło korzystne skutki dla całej Europy. W głównej mierze od Niemiec zależały i nadal zależą rozwiązania wypracowane przez UE wobec pięciu państw z kryzysem fiskal- nym, objętych działaniami ESM. Problem powróci, bo nie są to ostatnie umowy podpisane z zadłużonymi państwami strefy euro.
Literatura
Barcz J. (2008), Przewodnik po Traktacie z Lizbony. Traktaty stanowiące Unię Europej- ską, LexisNexis, Warszawa.
Biała Księga w sprawie przyszłości Europy. Refleksje i scenariusze dotyczące przyszło- ści UE-27 do 2025 r. (2017), Komisja Europejska, Bruksela.
Dany G., Gropp R., Littke H., von Schweinitz G. (2015), Germany’s Benefit from the Greek Crises, “IWH Online”, No. 7, s. 1-16.
ESM (2016), Annual Report 2015, Publication Office of the EU, Luxembourg.
Hryniewicz J.T. (2010), Teoria „centrum-peryferie” w epoce globalizacji, „Studia Re- gionalne i Lokalne”, nr 2(40), s. 5-27.
Newsletter EFSF (2012), nr 4.
Przyborowska-Klimczak A., Skrzydło-Tefelska E. (2003), Dokumenty europejskie, t. IV, Verba, Lublin.
Wallerstein I. (2004), Koniec świata jaki znamy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, War- szawa.
[www 1] www.imf.org (dostęp: 31.05.2017).
[www 2] www.esm.europa.eu/assistance (dostęp: 15.05.2017).
ACTIONS OF THE EU TOWARDS COUNTRIES AFFECTED BY THE FISCAL CRISES
Summary: The article presents legal, organizational, economic and political framework of solving fiscal crisis in the eurozone countries. Then a critical assessment of the rigor- ous attitude of the EU leaders towards countries affected by the fiscal crisis which brings profits mainly to strong EU economies has been presented.
Keywords: euro, fiscal crises, adjustment programs.
