Aspiracje mocarstwowe w polityce zagranicznej Egiptu

1

UNIWERSYTET WARSZAWSKI

WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH I STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Jolanta Sierańska

Streszczenie pracy doktorskiej pt. „Aspiracje mocarstwowe w polityce zagranicznej Egiptu"

Napisanej pod kierunkiem naukowym dr. hab. Wiesława Lizaka

Warszawa 2019

2

Przedmiotem niniejszej rozprawy doktorskiej są aspiracje mocarstwowe w polityce zagranicznej Egiptu analizowane w aspekcie dążeń egipskich nacjonalistów do całkowitego wyzwolenia kraju spod brytyjskiej dominacji, jego rosnącego znaczenia w bliskowschodnim układzie sił i grze bliskowschodniej, jego roli i pozycji w świecie arabskim i w globalnym środowisku międzynarodowym.

Głównym celem dysertacji jest przedstawienie i analiza tychże aspiracji w polityce zagranicznej Egiptu, rozpatrywanych w kontekście potrzeb i celów tego państwa jako aktywnego uczestnika systemu stosunków międzynarodowych w regionie Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Jest nim także analiza wpływu i znaczenia przywództwa Gamala Abdela Nasera, ideologii panarabizmu i naseryzmu, jak również tożsamości międzynarodowej Egiptu dla narodzin i ewolucji tychże aspiracji. Celem pracy jest przyczynienie się do rozwoju badań w Polsce nad aspiracjami mocarstwowymi państw.

Temat rozprawy doktorskiej został wybrany przez autorkę z kilku powodów.

Głównym motywem jego wyboru jest to, aby rezultaty badawcze przyczyniły się do wypełnienia luki w dotychczasowych badaniach i pracach politologicznych w Polsce, poszerzyły obszar badań ze względu na brak kompleksowego opracowania, monografii nt.

aspiracji mocarstwowych w polityce zagranicznej Egiptu.

Stan przeprowadzonych przez autorkę badań przedstawia się następująco:

• Choć w rodzimym dyskursie naukowym pojawia się wiele prac poświęconych zarówno Bliskiemu Wschodowi, Egiptowi, jak i państwom rywalizującym z Egiptem o wpływy i aspirującym do odgrywania roli mocarstw regionalnych (Arabia Saudyjska, Iran, Turcja), oraz mimo faktu, że tematyka ta stanowi przedmiot badań i zainteresowań wielu badaczy, to jednak, wedle przeprowadzonej przez autorkę kwerendy, nie prowadzono ani na Uniwersytecie Warszawskim, ani też na innych polskich uczelniach badań, których rezultatem byłaby rozprawa ukazująca blisko siedemdziesięcioletnią ewolucję aspiracji mocarstwowych Egiptu. Proces ten zapoczątkowany został w roku 1952 przewrotem dokonanym przez grupę egipskich wojskowych w celu obalenia ostatniego rządzącego Egiptem monarchy Farouka I, podtrzymywanego i umacnianego przez

3

legitymizujące jego trwanie wpływy brytyjskie), i, po przejęciu władzy i ogłoszeniu Egiptu republiką w 1953 roku, trwa aż po dzień dzisiejszy. Afaf Lutfi As-Sajjid Marsot i Fred Halliday wskazują, iż rok 1952 jest kluczowy, gdyż po raz pierwszy od ponad dwóch tysięcy lat, od czasów faraonów, władzę w państwie przejęli Egipcjanie.

• W polskiej nauce/literaturze przedmiotu autorka dostrzega brak publikacji politologicznych nt. najnowszych dziejów Egiptu, jego polityki zagranicznej, a także kwestii mocarstwowości na Bliskim Wschodzie, a te które są dostępne, choć wartościowe i inspirujące, pisane są przez historyków/arabistów/islamistów/kulturoznawców, a zatem z historycznego, a nie politologicznego punktu widzenia (np.

publikacje Jerzego Zdanowskiego, Barbary Stępniewskiej-Holzer i Jerzego Holzera, Marka Dziekana, Janusza Daneckiego).

• Najwięcej publikacji naukowych dotyczy historii Bliskiego Wschodu, historii cywilizacji arabsko-muzułmańskiej, islamu klasycznego i współczesnego oraz literatury i poezji arabskiej.

• Jedyną pozycją książkową prezentującą historię Egiptu w szerokim ujęciu od podboju arabskiego w 639 roku, jego system polityczny i gospodarczy do 2005 roku, jest publikacja Afaf Lutfi as-Sajjid Marsot pt. Historia Egiptu. Od podboju arabskiego do czasów współczesnych, przetłumaczona z j. angielskiego, która ukazała się w Polsce w 2009 roku.

• Cennym źródłem informacji dla badacza są publikacje Jerzego Zdanowskiego pt. Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku oraz Barbary Stępniewskiej-Holzer i Jerzego Holzera pt. Egipt. Stulecie przemian, lecz są one także przede wszystkim pisane z historycznego, a nie politologicznego punktu widzenia.

• W czasie prowadzenia badań autorka dostrzegła również brak publikacji politologicznych w polskiej nauce dotyczących aspiracji mocarstwowych państwa. O ile istnieją publikacje odnoszące się do aspiracji mocarstwowych np. Chin, Brazylii, Iranu, Turcji czy też innych regionalnych potęg, o tyle nie ma publikacji traktujących o

4

aspiracjach mocarstwowych państwa w ujęciu ontologicznym i epistemologicznym. Brak jest również publikacji na ten temat w obcojęzycznej literaturze przedmiotu, a publikacją odnoszącą się pośrednio do aspiracji mocarstwowych państwa jest National Interest Josepha Frankela (publikacja z 1970 roku).

• Przeprowadzone badania wykazały także brak w polskiej literaturze przedmiotu kompleksowych opracowań nt. ideologii naseryzmu, która odegrała szczególną rolę w budowaniu potęgi Egiptu, realizowaniu jego aspiracji mocarstwowych oraz oddziaływaniu na świat arabski.

Brak jest ponadto definicji naseryzmu prezentujących tę ideologię/doktrynę w szerokim ujęciu oraz w rożnych podejściach badawczych. Publikacją anglojęzyczną prezentującą wiele różnych interpretacji naseryzmu jest monografia współredagowana przez dwóch izraelskich badaczy Podeha Elie i Onna Wincklera pt.

Rethinking Nasserism. Revolution and Historical Memory in Modern Egypt.

• W trakcie prowadzenia badań autorka dostrzegła również trudność, jaką napotyka początkujący badacz stosunków międzynarodowych, którą jest kwestia rozbieżności dat wydarzeń historycznych oraz ich nazewnictwa.

Wybór tematu rozprawy jest także wyrazem wieloletnich zainteresowań badawczo- naukowych autorki problematyką stosunków międzynarodowych, polityką zagraniczną państw (a szczególnie jej najważniejszym instrumentem, czyli zawieraniem sojuszy międzynarodowych) oraz ich aspiracjami mocarstwowymi. Kolejny powód wyboru tematu dysertacji jest wynikiem zainteresowań naukowych związanych z badaniami stosunków międzynarodowych w regionie Bliskiego Wschodu, a spośród państw regionu przede wszystkim Egiptem, który jest jego głównym aktorem. W badaniach nad Egiptem szczególne zainteresowania koncentrują się na problematyce jego polityki zagranicznej, znaczeniu w bliskowschodnim układzie sił i grze bliskowschodniej, jego roli, pozycji i aspiracji mocarstwowych w polityce zagranicznej. Istotne znaczenie w badaniach bliskowschodnich ma dla autorki również Izrael, jego polityka zagraniczna oraz implikacje egipsko-izraelskiego

5

traktatu pokojowego dla zmiany układu sił na Bliskim Wschodzie i dla bezpieczeństwa ontologicznego Izraela.

Wybór tematu rozprawy jest także związany z pracą zawodową autorki w służbie dyplomatycznej, z wiedzą i osobistymi doświadczeniami zdobytymi w bezpośrednim kontakcie z polityką i kulturą Egiptu, z jego przedstawicielami oraz dostępem do informacji z tzw. pierwszej ręki w czasie wieloletniej pracy na stanowisku tłumacza i de facto analityka w placówce dyplomatycznej tego państwa, jak również podczas studyjnego pobytu w Egipcie.

Odnośnie do cezur czasowych, badania, których rezultaty są zaprezentowane w dysertacji, obejmują swym zakresem kluczowy dla Egiptu i jego aspiracji mocarstwowych okres rozpoczynający się w 1952 roku, a kończący się na aktualnych wydarzeniach w polityce zagranicznej i ich implikacjach dla tych aspiracji. Ponadto, koniecznym było również przeprowadzenie badań uwarunkowań historycznych procesu narodzin państwowości Egiptu w latach 1805-1922, a także uwarunkowań politycznych, sytuacji społecznej i politycznej w Egipcie do roku 1952. Ten okres ma istotne znaczenie dla przedmiotu badań z dwóch powodów: wraz z przejęciem władzy w Egipcie przez Muhammada Alego w 1805 roku otworzyła się nowa karta w jego dziejach mająca wpływ na rodzenie się poczucia przywiązania do kraju poprzez egipcjanizację (obowiązkową służbę fellachów – egipskich chłopów w armii oraz zatrudnianie rdzennych Egipcjan w administracji), sens tożsamości oraz aspiracje mocarstwowe, a niektórzy z działających w późniejszym okresie w XIX i na początku XX wieku egipskich nacjonalistów i rewolucjonistów - Mustafa Kamil, Saad Zaghlul, Ahmed Urabi - stali się w 1952 roku inspiracją i wzorem do naśladowania dla Gamala Abdela Nasera, twórcy potęgi państwa. Wiek XIX jest także ważny dla przedmiotu badań ze względu na kształtowanie się nowoczesnej tożsamości etnicznej mieszkańców kraju.

W Egipcie zaczęto zdawać sobie sprawę z 5 tys. lat własnej cywilizacji i historii oraz z ich wkładu w cywilizację ludzką. Wszakże obok Mezopotamii i cywilizacji antycznej wkład starożytnego Egiptu w kształtowanie się cywilizacji europejskiej był największy.

Po drugie, dla badacza stosunków międzynarodowych w regionie Bliskiego Wschodu, Egipt jest intrygującym i interesującym państwem, gdyż w 1978 roku po podpisaniu egipsko- izraelskich porozumień pokojowych w Camp David i ich finalizacji podpisaniem w Waszyngtonie w 1979 roku traktatu pokojowego, został zmarginalizowany przez państwa arabskie za zdradę interesów arabskich i podpisanie „układu sprzecznego z zasadami Koranu”, częściowo utracił pozycję regionalnego lidera (choć posiadał atrybuty lidera i

6

państwa o aspiracjach mocarstwowych), a także był państwem liczącym się na arenie międzynarodowej.

Po trzecie, przedmiot badań/temat rozprawy jest istotny nie tylko ze względu na rolę Bliskiego Wschodu we współczesnych stosunkach międzynarodowych, w którym Egipt zajmuje szczególne miejsce, lecz także z uwagi na aktualną sytuację w stosunkach międzynarodowych, zagrożenia płynące z ekstremizmu ideologicznego i siłę dżihadu, i jak pisze jeden z najbardziej przenikliwych realistów politycznych Henry Kissinger w książce pt.

Porządek światowy, ze względu nie tylko na kontestowanie, lecz nawet kwestionowanie przez ekstremistyczne organizacje islamistyczne na Bliskim Wschodzie (tzw. Państwo Islamskie, Hamas, Hezbollah, ugrupowania dżihadystyczne działające na Synaju) porządku regionalnego i globalnego (choć zaznacza, że wspólnego porządku nie było i być nie mogło). Ugrupowania te dążą do przekształcania świata muzułmańskiego i zastąpienia go porządkiem opartym na ultrakonserwatywnych zasadach islamu. Egipt, w którym choć po „arabskiej wiośnie” doszło do rekonfiguracji rządów autorytarnych, ze swoim potencjałem militarnym (posiada 12. na świecie pod względem wielkości armię) oraz potencjałem ludnościowym (98 mln), prowadzi umiarkowaną politykę i może stać się „hamulcem” powstrzymującym działania ugrupowań islamistycznych w regionie. Mimo prób podjętych przez prezydenta Abd al-Fattaha as-Sisiego prowadzenia polityki balansowania (ang. balancing), częściowego uniezależnienia się od Stanów Zjednoczonych, Egipt jest nadal głównym sojusznikiem Zachodu na Bliskim Wschodzie (obok Arabii Saudyjskiej i Jordanii). Zatem autorka rozprawy podziela opinię Henry’ego Kissingera, który z oczywistych powodów zalicza Bliski Wschód do regionów, w których koncepcje porządku światowego w największym stopniu ukształtowały współczesną epokę i można by dodać, iż zapewne będą również wywierać wpływ na kształtowanie przyszłości ze względu na fakt, iż główną ideologią i doktryną ultrakonserwatywnych lub radykalnych państw bliskowschodnich jest upolityczniona forma islamu.

Po czwarte, Egipt jest państwem o ogromnym znaczeniu w bliskowschodnim układzie sił ze względu na następujące kwestie:

• Usytuowanie geopolityczne Egiptu w centrum świata arabskiego przesądza o odgrywaniu przez to państwo roli politycznego lidera wśród państw arabskich.

• Za percepcją Egiptu jako lidera świata arabskiego przemawiają także determinanty historyczne – dziedzictwo starożytnego Egiptu, tu rozwinęła się jedna z najstarszych cywilizacji świata („miękka potęga” - soft power).

7

• Oprócz znaczenia geopolitycznego, państwo to położone na styku Afryki i Azji, w pobliżu Europy Południowej, ma olbrzymie znaczenie geostrategiczne i handlowe ze względu na usytuowanie na skrzyżowaniu kluczowych szlaków transportowych.

• Geostrategiczne znaczenie Egiptu jest także związane z jego usytuowaniem w pobliżu obszarów roponośnych na Półwyspie Arabskim.

• Kanał Sueski – jeden z najważniejszych transkontynentalnych wodnych szlaków transportowych i handlowych na mapie świata, który Egipt kontroluje, łączy Wschód z Zachodem, Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym, skracając trasę żeglugową z Wielkiej Brytanii do Indii aż o blisko 7,5 tys.

kilometrów. Przez kanał przepływa 8% światowego transportu ropy i dostarczane jest 15% zapotrzebowania na ropę w Europie. Oddanie w 2015 roku Nowego Kanału Sueskiego zwiększa jego przepustowość.

• Pozycję stabilizatora równowagi bliskowschodniej ze względu na czynnik zagrożenia dla bezpieczeństwa Izraela (nieuznawanego przez większość państw arabskich) oraz głównego sojusznika Stanów Zjednoczonych/Zachodu na Bliskim Wschodzie w zwalczaniu międzynarodowego terroryzmu. Nie bez powodu zaczynając prezydenturę w 2009 roku Barack Obama wygłosił swoje pierwsze przemówienie do Arabów z Kairu.

• Egipt jest bardzo ważnym elementem strategii Stanów Zjednoczonych na Bliskim Wschodzie, a w niej gwarantem bezpieczeństwa ontologicznego Izraela. O geopolitycznym i geostrategicznym znaczeniu Egiptu był przekonany Henry Kissinger, współtwórca polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych w okresie prezydentury Richarda Nixona, który jako sekretarz stanu doprowadził 28 lutego 1974 roku do ponownego nawiązania amerykańsko-egipskich stosunków dyplomatycznych po okresie antagonizmów w latach 1952-1970, choć na ich wznowieniu zależało również Egiptowi.

• Mimo rekonfiguracji rządów autorytarnych, Egipt był i nadal pozostaje aliantem i strategicznym partnerem Stanów Zjednoczonych i Zachodu w regionie Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej ze względu na tożsamość interesów regionalnych - walkę z ekstremizmem i fundamentalizmem islamskim. Obecne władze są gwarantem, że Egiptem nie będą rządzić skrajnie

8

radykalni wyznawcy islamu, których jednym z celów mogłoby być zakwestionowanie traktatu pokojowego z Izraelem i doprowadzenie do destabilizacji całego regionu. Wart podkreślenia jest fakt, iż zarówno założyciele, jak i przywódcy Al-Kaidy pochodzą z Egiptu i Arabii Saudyjskiej.

• Egipt w dużej mierze wpływał i wszystko na to wskazuje, iż będzie nadal wpływał, na równowagę państw bliskowschodniej sceny politycznej ze względu na atrybuty „twardej potęgi” (hard power).

• Sytuacja w regionie Bliskiego Wschodu, którego Egipt jest głównym aktorem, od lat jest jedną z najpoważniejszych kwestii politycznych systemu stosunków międzynarodowych i stanowi również zagrożenie dla pokoju w regionie i w wymiarze globalnym ze względu na nierozwiązany od 1948 roku konflikt bliskowschodni, czyli izraelsko-palestyński i arabsko-izraelski, oraz intensyfikację nowego zjawiska, jakim jest proliferacja ugrupowań terrorystycznych na Bliskim Wschodzie. Centralne położenie Egiptu w regionie sprawia, że jego aktywność ma kluczowe znaczenie dla kontrolowania wyzwań i zagrożeń dla regionalnej stabilności.

• Choć w wyniku „arabskiej wiosny” Egipt, dla którego rozwiązywanie kwestii wewnętrznych stało się priorytetem, nie odgrywa już roli aktywnego inicjatora negocjacji i mediatora w konflikcie izraelsko-palestyńskim (a uznanie 6 grudnia 2017 roku Jerozolimy jako stolicy Izraela przez prezydenta Donalda Trumpa cofa te negocjacje do porozumień z Oslo w 1993 roku), stabilność regionu wymaga aktywnego udziału Egiptu w rozwiązaniu tego konfliktu.

Egipt ma istotne znaczenie ze względu na wspólną granicę z Autonomią Palestyńską – (przejście w Rafah), a tym samym ustabilizowanie sytuacji na Bliskim Wschodzie i osiągnięcie trwałego pokoju.

• Ze względu na bliskość geograficzną kontynentu europejskiego, Egipt, należący także do regionu śródziemnomorskiego, jest niezmiernie ważnym państwem we współpracy z Unią Europejską, zarówno w ramach MENA (Middle East and North Africa Initiative on Governance and Investment for Development, czyli Inicjatywy dot. Zarządzania i Inwestycji Rozwojowych na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej), Południowego Sąsiedztwa, jak i dla bilateralnych kontaktów.

9

• Międzynarodowa rola Egiptu jest także istotna w kontekście stabilizacji jego środowiska regionalnego po 2011 roku - kryzys w regionie i fakt, iż jest on otoczony państwami dysfunkcyjnymi takimi jak Libia, Sudan i państwa Maszreku, czyli Irak, Syria, Liban i Palestyna, oraz implikacji tego kryzysu dla stabilności i bezpieczeństwa wewnętrznego nie tylko Egiptu, regionu Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, lecz także Europy (kwestia uchodźców i migrantów ekonomicznych).

• Z uwagi na egipską dyplomację inicjatywną w stosunku do krajów Maghrebu, Rogu Afryki i Sudanu, a także całego kontynentu afrykańskiego. To w Kairze 2 czerwca 1995 roku podpisano traktat o denuklearyzacji Afryki. W związku z kwestią podziału wód Nilu i współpracą z Etiopią – ma to istotne znaczenie z punktu widzenia spraw gospodarczych.

• Państwo to działa jako „zapora” w powstrzymywaniu agresywnej polityki dwóch bliskowschodnich potężnych niearabskich państw muzułmańskich - Iranu i Turcji - przeciwko Izraelowi, jak również sprzeciwia się rozwijaniu programu nuklearnego przez Iran.

• Powstające w Egipcie wzorce polityczne, inicjatywy oraz poglądy środowisk egipskich intelektualistów wpływają na poglądy, na opinię publiczną i bieg wydarzeń w świecie arabskim i muzułmańskim. Przedstawiciel klasycznej szkoły realizmu Edward H. Carr potencjał wpływania państwa na poglądy innych aktorów stosunków międzynarodowych (ang. power over opinion) określił jako trzeci wymiar oddziaływania państwa, obok dwóch pierwszych tradycyjnych - potęgi militarnej i ekonomicznej.

• Atrakcyjność Egiptu dla świata arabskiego ze względu na „inteligentną potęgę”

(smart power), czyli wg Josepha Nye’a połączenie potęgi militarnej i tożsamości kulturowej/atrakcyjności kultury, jak również aktywności i jakości egipskiej dyplomacji.

Po piąte, mimo iż doszło do osłabienia ról regionalnych i pozycji międzynarodowych Egiptu w wyniku wydarzeń „arabskiej wiosny”, co wpłynęło na częściowe ograniczenie aspiracji mocarstwowych tego państwa, Egipt jest ważnym aktorem nie tylko bliskowschodniej sceny politycznej, lecz także liczy się w globalnym środowisku międzynarodowym.

10

Po szóste, ważność przedmiotu badań wynika również z faktu, iż to państwa o aspiracjach mocarstwowych, z których niektóre odnoszą sukcesy w budowaniu swojej potęgi i stają się mocarstwami, biorą udział w grze geopolitycznej, a jako liderzy danego regionu (jak ma to miejsce w przypadku Egiptu) wpływają na kształt regionalnego ładu. Choć jak zauważa Paul Kennedy w książce pt. Mocarstwa świata. Narodziny, rozkwit, upadek, nawet wielkie mocarstwa muszą mierzyć się z odwiecznymi dylematami bycia potęgą i chylenia się ku upadkowi, z nieuniknionymi zmianami mającymi miejsce na arenie międzynarodowej, powodującymi rekonfigurację ról zarówno w globalnym, jak i w regionalnych układach sił.

Po siódme, jednym z celów rozprawy jest również wykazanie aby, parafrazując tezę Edwarda Saida, mispercepcja nie definiowała dyskursu nt. Egiptu, państw arabskich i Bliskiego Wschodu. Aby widzieć nie tylko rządy autorytarne, konflikty, lecz także ich przyczyny i rolę czynnika zewnętrznego - mocarstw globalnych w przyczynianiu się ze względu na swoje interesy nie tylko do utrzymywania status quo, lecz nawet do destabilizacji regionu Bliskiego Wschodu.

Celem badań jest uzyskanie odpowiedzi na postawione pytania badawcze, przedstawienie i analiza aspiracji mocarstwowych Egiptu w stosunkach międzynarodowych, rozpatrywanych w kontekście potrzeb i celów w polityce zagranicznej realizowanych w regionie Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Celem badań jest także analiza ewolucji tychże aspiracji postrzeganych w kontekście sytuacji wewnętrznej i uwarunkowań międzynarodowych: zamachu przeprowadzonego przez Wolnych Oficerów i przejęcia przez nich władzy w 1952 roku, budowy potęgi Egiptu przez prezydenta Gamala Abdela Nasera, reorientacji i redefinicji założeń i kierunków egipskiej polityki zagranicznej w czasie rządów Anwara as-Sadata, redefinicji ról i pozycji międzynarodowych Egiptu, nawiązania, a następnie stopniowej normalizacji i intensyfikacji relacji z Izraelem, współpracy, a potem wypowiedzenia układu o przyjaźni i współpracy ze Związkiem Radzieckim w 1976 roku, przyjęcia zachodniego kierunku przez Egipt i jego zaangażowanie w relacje ze Stanami Zjednoczonymi oraz ich implikacje dla stosunków z państwami Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (zwłaszcza dla współpracy z Izraelem oraz państwami arabskimi). Analizie zostaną także poddane implikacje traktatu pokojowego Egiptu i Izraela podpisanego w 1979 roku w Waszyngtonie, a poprzedzonego osiągnięciem porozumień pokojowych w 1978 roku w Camp David, dla relacji i współpracy z państwami arabskimi, ze szczególnym uwzględnieniem jego znaczenia dla stosunków z Izraelem oraz dla konfliktu izraelsko-palestyńskiego i arabsko- izraelskiego, jak również dla sytuacji wynikającej ze zmiany ładu w stosunkach

11

międzynarodowych spowodowanej zakończeniem zimnej wojny i upadkiem bloku wschodniego. Ten traktat bowiem wywarł istotny wpływ na sytuację na Bliskim Wschodzie i na politykę zagraniczną Egiptu. W pracy przeprowadzona została również analiza porównawcza polityki i aspiracji mocarstwowych Egiptu realizowanych przez pięciu kolejnych egipskich prezydentów: Gamala Abdela Nasera, Anwara as-Sadata, Hosniego Mubaraka, Muhammada Mursiego i Abd al- Fattaha as-Sisiego. Jednym z celów badań jest także pokazanie kim byli/są egipscy przywódcy, jakie były źródła ich inspiracji, na jakich wzorcach Egipt się opierał w budowaniu silnego państwa i dążeniu do przewodzenia państwom arabskim, kto był inspiracją dla Nasera. Autorka pracy podjęła próbę zaprezentowania doświadczenia egipskich polityków i wiedzy przez nich wykorzystanej w budowaniu silnego państwa.

Celem badawczym dysertacji jest również uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania pomocnicze:

1. Czym są aspiracje mocarstwowe państwa? Jaka siła motoryczna spowodowała, że Egipt zaczął aspirować do odgrywania roli lidera świata arabskiego?

2. Czy nacjonalizm w czasie rządów Nasera był stricte panarabski, czy miał charakter lokalny (egipski)?

3. Czy aspiracje mocarstwowe Egiptu były realizowane nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale także w Afryce?

4. Czy czynniki/atrybuty aspiracji mocarstwowych Egiptu stanowią przewagę w porównaniu z czynnikami arabskich państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej?

5. W jaki sposób ewolucja (zmienność) wewnętrznych i międzynarodowych uwarunkowań wpływała na politykę zagraniczną Egiptu jako państwa o aspiracjach mocarstwowych?

6. Czy uległość polityczna, a nawet pewien serwilizm wobec Stanów Zjednoczonych były przeszkodą dla Egiptu w realizowaniu aspiracji mocarstwowych?

7. Czy aspiracje mocarstwowe Egiptu mogą doprowadzić do wyłonienia się tego państwa jako mocarstwa regionalnego i w jakiej perspektywie czasowej może to nastąpić?

Przedmiot badań, ich cele oraz przyjęte hipotezy badawcze dotyczą również następujących kwestii:

12

1. Określenia skali aspiracji mocarstwowych Egiptu, jak również ustalenia z czego wynikały. Jak aspiracje mocarstwowe tego państwa były realizowane w okresie rządów Nasera, as-Sadata, Mubaraka, Mursiego i obecnie pod rządami as-Sisiego i jaka była ich akceptacja w świecie arabskim i w globalnym środowisku międzynarodowym:

a) Gamal Abdel Naser – Egipt uzyskał status lidera świata arabskiego i aspirował do roli mocarstwa regionalnego przy akceptacji państw arabskich oraz wsparciu panarabizmu przez Związek Radziecki.

b) Anwar as-Sadat – marginalizacja aspiracji mocarstwowych oraz roli Egiptu jako lidera świata arabskiego w konsekwencji podpisania porozumień pokojowych z Izraelem w Camp David w 1978 roku i traktatu pokojowego w Waszyngtonie w 1979 roku. Z głównego wroga Izraela Egipt stał się jego sojusznikiem i „czarną owcą” w świecie arabskim.

c) Hosni Mubarak – przełamanie izolacji Egiptu poprzez ponowne nawiązanie stosunków dyplomatycznych z państwami arabskimi oraz odzyskanie statusu regionalnego lidera.

d) Muhammad Mursi – nastąpiła zmiana polityki Egiptu wobec świata arabskiego i wpływ Braci Muzułmanów na nią.

e) Abd al-Fattah as-Sisi – przejęcie władzy po „arabskiej wiośnie”, kryzys polityczno-gospodarczy i brak bezpieczeństwa wewnętrznego, spowodowany anarchizacją Synaju oraz ich konsekwencje dla ról regionalnych i pozycji międzynarodowych Egiptu oraz dla aspiracji mocarstwowych.

2. Mimo izolacji przez państwa arabskie, Egipt stał się czynnikiem wpływającym na stabilność ładu międzynarodowego.

3. Egipt - najpotężniejsze państwo na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej zagrażające Izraelowi znormalizowało z nim współpracę.

4. Nastąpiła ewolucja regionalnego ładu międzynarodowego w związku z osłabieniem bloku arabskiego.

5. Państwa arabskie ukarały Egipt, lecz bez jego udziału nie były w stanie podjąć działań kontestujących obecność Izraela.

6. W wymiarze politycznym po wykluczeniu Egipt został izolowany w świecie arabskim, ale dzięki współpracy ze Stanami Zjednoczonymi wzmocnił swoją pozycję ekonomiczną, a także swój potencjał militarny.

13

Założenia metodologiczne

• Za Johnem W. Creswellem, autorem podręcznika pt. Projektowanie badań naukowych. Metody jakościowe, ilościowe i mieszane w którym w szerokim ujęciu przedstawia on całościowy proces badawczy, autorka rozprawy przyjmuje, że szeroko pojmowana metodologia badań naukowych jest to pewien światopogląd, pewne podejście racjonalistyczne, które jest rozumiane jako zbiór podstawowych przekonań, również filozoficznych, kierujących postępowaniem w trakcie prowadzenia badań. Ten światopogląd przez innych badaczy nazywany jest paradygmatem. Prowadzone przez autorkę od października 2016 roku badania naukowe zostały przeprowadzone w ramach paradygmatu konstruktywistycznego w stosunkach międzynarodowych. W ograniczonym stopniu autorka zastosowała również paradygmat realistyczny.

• Paradygmat konstruktywistyczny – ma zastosowanie ze względu na wymiar kulturowy, tożsamość Egiptu w stosunkach międzynarodowych, siłę idei/ideologii, jak również sekurytyzację, czyli wprowadzenie różnych sfer/zagadnień w obszar bezpieczeństwa oraz zastosowanie nadzwyczajnych środków w imię bezpieczeństwa (skrajna wersja upolitycznienia).

Paradygmat zastosowano w odniesieniu do wymiaru kulturowego, zasobów i atrakcyjności egipskiej „miękkiej potęgi” (soft power), tożsamości międzynarodowej Egiptu wynikającej z jego wartości kulturowych (przede wszystkim z czasów starożytnych, gdyż na terenie Egiptu rozwinęła się jedna z najstarszych kultur świata), ale i współczesnych, i ich atrakcyjności dla społeczeństw arabskich. Egipt jest również atrakcyjny dla innych państw arabskich ze względu na swoją literaturę (Nadżib Mahfuz, laureat literackiej Nagrody Nobla – 1988, Taha Husajn, Tawfiq al-Hakim), muzykę (Sayed Darwish, Mohamed El Qasabgi, Yusef Greiss, Umm Kulthum), film (Youssef Chachine, Salah Abouseif, Hussein Kamal, Omar Sharif), uniwersytety (Kairski, Aleksandryjski, Amerykański, Al-Azhar, założony w 975 roku n.e., najstarsza i najbardziej znacząca teologiczna uczelnia muzułmańska (islamu sunnickiego), czyli według Josepha Nye’a atrakcyjne instrumenty „miękkiej potęgi” (soft power). Egipt jest intelektualnym i kulturalnym centrum świata arabskiego. Soft power może być także zdefiniowana jako siła ideologii/idei, postawy, przykładu oraz działania twórcy potęgi Egiptu Gamala Abdela

14

Nasera, poprzez które oddziaływał on na innych aktorów stosunków międzynarodowych w regionie Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej, jak również na państwa Południa. Konstruktywizm znajduje również swoje uzasadnienie w procesie badawczym w odniesieniu do analizy bezpieczeństwa, sekurytyzacji sytuacji wewnętrznej w Egipcie, zagrożonej ekstremizmem islamskim i terroryzmem. Ale sekurytyzacja jest także ogromnym obszarem do manipulacji. Począwszy od Gamala Abdela Nasera sekurytyzacja była wykorzystywana w Egipcie do zmniejszania wpływów przeciwników politycznych, jak również uniemożliwieniu dojścia do władzy sił fundamentalistycznych. Naser w sposób mistrzowski wykorzystał sekurytyzację sytuacji wewnętrznej w państwie do pozbycia się oponentów jego autorytarnych rządów, zdelegalizowania partii politycznych i Stowarzyszenia Braci Muzułmanów, osadzenia wielu jego członków w więzieniach oraz przekonania Egipcjan, że oddanie władzy cywilom byłoby zgubne dla bezpieczeństwa wewnętrznego Egiptu i budowania jego roli lidera świata arabskiego. Jego następca, Anwar as-Sadat, który w polityce zagranicznej dokonał zmiany sojuszy i przyjął kierunek prozachodni, posługiwał się sekurytyzacją sytuacji wewnętrznej do eliminowania partii lewicowych. Kolejny prezydent Egiptu Hosni Mubarak znakomicie wykorzystywał sekurytyzację sytuacji wewnętrznej w państwie do marginalizowania oponentów, rozprawiania się z opozycją nie tylko islamistyczną, utrzymywania się u władzy i rządzenia Egiptem w sposób autorytarny przez prawie trzydzieści lat. W pewnym sensie pozwoliło to legitymizować te rządy, utrzymywać stan wyjątkowy od 1981 roku i - jak zauważa Jerzy Zdanowski w książce pt. Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku - także lepiej kontrolować nastroje społeczne. Kwestia sekurytyzacji sytuacji wewnętrznej odegrała również kluczową rolę po „arabskiej wiośnie” w odsunięciu przez egipskich wojskowych od władzy demokratycznie wybranego prezydenta Muhammada Mursiego, który dążył do wprowadzenia restrykcyjnego prawa szariatu w Egipcie, a także w zdelegalizowaniu Stowarzyszenia Braci Muzułmanów, oskarżeniu ich o terroryzm i islamski ekstremizm oraz umieszczeniu tego ugrupowania na liście organizacji terrorystycznych, skazaniu w licznych procesach i uwięzieniu Mursiego oraz większości przywódców i członków Braci Muzułmanów. Sekurytyzacja

15

sytuacji wewnętrznej w Egipcie ma faktyczne uzasadnienie obecnie ze względu na dżihadyzm, ataki terrorystyczne na przedstawicieli władz, wojska i cywilów oraz prowadzoną od lat walkę władz egipskich ze zbrojnym ruchem islamskim na Synaju (do najkrwawszego zamachu w dziejach Egiptu doszło w meczecie Bir al-Abed na Synaju 24 listopada 2017 roku, w którym dżihadyści zamordowali 305 osób, a ponad 60 ranili). Jednym z celów sekurytyzacji sytuacji wewnętrznej w państwie jest także uniemożliwienie przejęcia władzy przez siły fundamentalistyczne. Prezydent Abd al-Fattah as-Sisi posługuje się również argumentem zagrożenia wewnętrznego i konieczności sekurytyzacji sytuacji wewnętrznej do marginalizowania oponentów i stosowania aparatu przymusu i przemocy.

• Paradygmat realistyczny – jest zastosowany w ograniczonym zakresie.

Światopogląd realistyczny ma zastosowanie w przeprowadzonych przez autorkę badaniach ze względu na usytuowanie geopolityczne Egiptu, wymiar wewnątrzregionalny – konflikt izraelsko-palestyński i arabsko-izraelski oraz rolę Egiptu jako mediatora w tym konflikcie, ekstremizm islamski, w walkę z którym Egipt jest czynnie zaangażowany, jak również ze względu na fakt, iż Egipt jest państwem autorytarnym. Autorka rozprawy podziela opinię Freda Halliday’a, który twierdzi, że gdy badamy państwa autorytarne, kwestie władzy, bezpieczeństwa i maksymalizacji siły mają pierwszorzędne znaczenie.

Współpraca z innymi państwami regionu i w globalnym środowisku międzynarodowym służy budowaniu potęgi państwa i realizowaniu aspiracji mocarstwowych. Ponadto Bliski Wschód, którego Egipt jest kluczowym aktorem, wpisuje się również w Hobbesowską wizję świata jako regionu chaosu, przemocy, rywalizacji między państwami i braku poczucia bezpieczeństwa. Do zastosowania realistycznej wizji przekonuje autorkę również Joseph Nye w książce pt. Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, który zauważa, że sytuacja w regionie Bliskiego Wschodu najbardziej odpowiada założeniom realistycznej wizji stosunków międzynarodowych, a przyczyn konfliktów na Bliskim Wschodzie należy upatrywać w nacjonalizmie, religii i polityce równowagi sił prowadzonej zarówno przez regionalnych, jak i globalnych aktorów.

16

• W trakcie prowadzenia badań zastosowano także następujące metody badawcze w zależności od hipotez i pytań pomocniczych: behawioralną, historyczną oraz analizy systemowej.

• Metoda behawioralna - została zastosowana do analizy działań/zachowań Egiptu na arenie międzynarodowej związanych z jego aspiracjami mocarstwowymi, a także do zbadania na ile dążenia Egiptu do realizacji aspiracji mocarstwowych generowały zachowania innych aktorów stosunków międzynarodowych potwierdzające bądź negujące te aspiracje.

• Metoda historyczna - została użyta do zbadania źródeł aspiracji mocarstwowych Egiptu, analizy zasobów jego „miękkiej potęgi” (soft power), wybranych procesów historycznych i następstw zmian w polityce zagranicznej Egiptu począwszy od 1952 roku do aktualnych wydarzeń ze wskazaniem na związki przyczynowo-skutkowe i ich implikacje dla aspiracji mocarstwowych w polityce zagranicznej tego państwa. Tej metody użyto również do analizy uwarunkowań historycznych w latach 1805-1922, a także sytuacji politycznej w Egipcie do roku 1952.

• Analiza systemowa – zastosowano ją do badania systemu politycznego w Egipcie poprzez badanie działań/decyzji podejmowanych przez kolejnych przywódców i rządy, współpracę z partiami politycznymi lub ich marginalizację, współpracę ze środowiskiem naukowym, mediami, współpracę z państwami Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, ich wpływu na siebie oraz na realizowanie założeń doktrynalnych w polityce zagranicznej Egiptu i realizowanie aspiracji mocarstwowych. Analiza systemowa posłużyła także do określenia roli i miejsca Egiptu w środowisku międzynarodowym, w którym aspiracje były/są realizowane.

• Ze względu na wykorzystanie w badaniach metod jakościowych, analizując dotychczasowe rezultaty badań w pracy doktorskiej autorka zastosowała również analizę i refleksję krytyczną nad przemówieniami i wywiadami prasowymi przywódców Egiptu (Nasera, as-Sadata, Mubaraka, Mursiego i as- Sisiego) oraz nad rezultatami dotychczasowych badań i literatury przedmiotu.

Struktura rozprawy, która jest studium politologicznym i mieści się w subdyscyplinie

„Stosunki Międzynarodowe”, została podzielona na wprowadzenie, sześć rozdziałów i

17

zakończenie. Celem wprowadzenia jest ukazanie uwarunkowań historycznych istotnych dla budowania tożsamości narodowej, która z czasem wpłynęła na proces rodzenia się aspiracji mocarstwowych Egiptu. W rozdziale pierwszym ukazano założenia doktrynalne egipskiej polityki zagranicznej oraz analizę jej interesów i celów oraz środków i metod począwszy od stosowanych przez przywódców egipskich od 1952 roku aż po wydarzenia aktualne. Rozdział drugi zawiera analizę głównych kierunków polityki zagranicznej Egiptu oraz wpływ współpracy z państwami Bliskiego Wschodu - krajami arabskimi, Izraelem, Iranem i Turcją, mocarstwami Zachodu - Wielką Brytanią, Stanami Zjednoczonymi i Francją, mocarstwem Wschodu - ZSRR/Rosją, jak również z Unią Europejską na budowanie pozycji Egiptu i rywalizację z nim na arenie międzynarodowej. Rozdział trzeci koncentruje się na determinantach polityki zagranicznej Egiptu - wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich implikacjach dla ewolucji aspiracji mocarstwowych. W rozdziale czwartym przeprowadzono diagnozę ról międzynarodowych Egiptu w stosunkach międzynarodowych, akcentując jego znaczenie w bliskowschodnim układzie sił, jego wpływ na równowagę sił w globalnej rywalizacji mocarstw oraz rolę przez niego pełnioną w konflikcie izraelsko-palestyńskim i arabsko-izraelskim. Rozdział piąty prezentuje charakterystykę aspiracji mocarstwowych państwa, analizę przyczyn narodzin aspiracji mocarstwowych Egiptu – ich podstawy materiale i ideowe, z ukazaniem ich charakterystyki, analizą cech osobowościowych i przywódczych „architekta” potęgi Egiptu – Gamala Abdela Nasera, jak również wpływu na nie ideologii panarabizmu i naseryzmu. Uwzględniono w nim także geopolityczne i geostrategiczne atuty i interesy Egiptu. Ostatni szósty rozdział rozprawy został poświęcony przedstawieniu aspiracji mocarstwowych Egiptu w kontekście jego tożsamości międzynarodowej, z diagnozą dążeń tego państwa do budowy potęgi militarnej, silnej gospodarki, realizacji strategicznych celów politycznych na arenie międzynarodowej, jak również wykorzystaniu „miękkiej potęgi” (soft power), czyli znaczenia starożytnej cywilizacji Egiptu, jak i współczesnych osiągnięć w dziedzinie kultury i nauki.

W trakcie prowadzenia badań i pisania rozprawy jej autorka korzystała z następujących źródeł:

1. pierwotnych: przemówienia, dokumenty strategiczno-polityczne, dane statystyczne, akty prawne, biuletyny informacyjne, wywiady, reportaże, analizy i artykuły prasowe oraz źródła internetowe.

18

2. wtórnych: monografie i prace zbiorowe, raporty, analizy i opracowania naukowców, badaczy oraz ekspertów akademickich zarówno polskich, jak i zagranicznych, zajmujących się Egiptem w szerokim ujęciu, ewolucją jego roli regionalnej oraz pozycji na arenie międzynarodowej, jak również Bliskim Wschodem, Afryką Północą i wpływem mocarstw globalnych na rozwój oraz przebieg sytuacji geopolitycznej w tym regionie świata.

Korzystano także z analiz i raportów ośrodków analitycznych (think-tanks).

Wersyfikując hipotezy i formułując wnioski w trakcie pisania rozprawy, jej autorka dołożyła starań, aby zachować obiektywizm badawczy i uczciwość intelektualną, aby nie zaburzyć bezstronności opinii zawartych w dysertacji.

Konkluzje

Sposób realizowania aspiracji mocarstwowych w polityce zagranicznej Egiptu był funkcją zarówno uwarunkowań wewnętrznych, jak i zewnętrznych (z istotną przewagą tych drugich), determinujących formułowanie celów w polityce zagranicznej państwa. Analiza aspiracji mocarstwowych Egiptu została podzielona na siedem etapów:

1. Rodzenie się aspiracji mocarstwowych (okres 1955-1956) jako rezultat prowadzonej polityki zagranicznej przez premiera Gamala Abdela Nasera, jego charyzmy oraz uzyskania renomy polityka formatu światowego po konferencji solidarności państw Afryki i Azji w Bandungu.

2. Realizacja aspiracji mocarstwowych (okres 1956-1970), niezależnie od przegranej wojny przeciwko Izraelowi w 1967 roku, jako konsekwencja nacjonalizacji Towarzystwa Kanału Sueskiego i triumfu prezydenta Gamala Abdela Nasera jako przywódcy Egiptu i bohatera świata arabskiego.

3. Realizacja aspiracji mocarstwowych przez prezydenta Anwara as-Sadata (okres 1970-1979).

4. Marginalizacja aspiracji mocarstwowych w okresie prezydentury Anwara as- Sadata (okres 1979-1981) jako wyraz izolacji Egiptu przez państwa arabskie w konsekwencji podpisania egipsko-izraelskiego traktatu pokojowego w Waszyngtonie w 1979 roku poprzedzonego osiągnięciem porozumień pokojowych w Camp David w 1978 roku.

19

5. Odbudowanie roli Egiptu jako lidera świata arabskiego (okres 1981-1995) przez prezydenta Hosniego Mubaraka dzięki zręcznej dyplomacji oraz restytucja aspiracji mocarstwowych w jego polityce zagranicznej przy politycznym wsparciu Stanów Zjednoczonych.

6. Implikacje decyzji podjętych w egipskiej polityce zagranicznej, w tym sojuszy międzynarodowych (okres 1996-2011) przez prezydenta Hosniego Mubaraka oraz wydarzeń „arabskiej wiosny” dla realizacji aspiracji mocarstwowych.

7. Rola prezydentury Muhammada Mursiego (okres 2012-2013) i Abd al-Fattaha as- Sisiego (okres 2014-2018, zakończenie badań przez autorkę ) w odbudowaniu ról i pozycji międzynarodowych Egiptu po „arabskiej wiośnie” oraz restytucji jego aspiracji mocarstwowych w polityce zagranicznej państwa.

Do poszczególnych etapów realizacji aspiracji mocarstwowych w polityce zagranicznej Egiptu odnoszą się przyjęte hipotezy (w tym pomocnicze) oraz pytania badawcze. W oparciu o szczegółowe wyniki badań zawarte w poszczególnych rozdziałach rozprawy, należy dokonać ostatecznej weryfikacji hipotez. Odpowiedzi na pytania badawcze postawione na początku procesu badawczego są zawarte w poszczególnych rozdziałach/podrozdziałach rozprawy.

Weryfikacja hipotez

Przyjęta hipoteza główna, którą jest założenie, iż aspiracje mocarstwowe Egiptu nie wynikały i nadal nie wynikają z jego inklinacji do imperializmu, z dążeń do utrzymywania w zależności politycznej słabszych państw regionu (czy jak pisze Jospeh Frankel w książce pt.

National Interest, ze skupiania swojej uwagi na zwiększaniu stanu posiadania), lecz z dążeń do przewodzenia państwom arabskim i ich reprezentowania, z przywództwa regionalnego tego państwa, została przez autorkę rozprawy zweryfikowana pozytywnie. Argumentacja dla wersyfikacji tej hipotezy wynika z uzasadnienia, iż przywództwo regionalne Egiptu było odzwierciedleniem następujących kwestii:

1. Brak jedności w świecie arabskim i potrzeba wybrania lidera, który przewodziłby państwom arabskim i byłby spiritus movens budowania jedności (choć Charles D. Cremeans, znawca determinantów zachowań Arabów w stosunkach międzynarodowych i kwestii arabskiego nacjonalizmu, który wiele lat spędził w Egipcie, w książce pt. The Arabs and the

20

World. Nasser’s Arab Nationalist Policy, wydanej w 1963 roku, słusznie twierdzi, że jedność arabska była raczej ideałem, do którego dążono, a nie programem).

2. Po powstaniu Izraela w 1948 roku, postrzeganego przez świat arabski jako zagrożenie, zrodziła się naturalna potrzeba silnego arabskiego lidera.

3. Dzięki swoim umiejętnościom politycznym Gamal Abdel Naser wykorzystał potrzebę przywództwa.

4. Zewnętrzne aspiracje mocarstwowe narodziły się z dwóch źródeł:

a) klęski militarnej i wizerunkowej w pierwszej wojnie arabsko-izraelskiej (1948- 1949), utraty terytoriów arabskich na rzecz Izraela, jak również współzależności Egiptu ze światem arabskim w sferze bezpieczeństwa (stąd poszukiwanie sojuszników, np. Syrii i Jordanii);

b) z pogłębiających się więzów współpracy z mocarstwami globalnymi.

5. Państwa arabskie widziały w Naserze naturalnego przywódcę i wyraziciela arabskiego nacjonalizmu, co w dużej mierze było determinowane jego cechami osobowościowymi.

6. Naser wyciągnął Egipt z „niebytu” politycznego dzięki czemu stał się bohaterem nie tylko dla Egipcjan, lecz także dla świata arabskiego.

7. Popularność Nasera wśród państw arabskich zwiększało także jego wrogie nastawienie wobec Izraela.

8. Dekolonizacja - sytuacja na arenie międzynarodowej, która powstała po zakończeniu epoki kolonializmu i dążeniu państw arabskich do niepodległości. Naser był symbolem zakończenia wpływów kolonialnych w Egipcie i niepodległości w świecie arabskim, gdyż całkowicie wyzwolił Egipt spod wpływów brytyjskich, a w czasie jego prezydentury Egipt stał się jednym z najsilniejszych państw rozwijających się. Władza ukształtowana po uzyskaniu niepodległości była najpierw postkolonialna, zależna od Zachodu, a Naser zaproponował nacjonalizm arabski (wspólna kultura, religia, język) jako bazę dla zbudowania nowej tożsamości państwa i narodu. Jednym z przejawów w wymiarze polityki zagranicznej było nawiązanie bliższych więzi z ZSRR.

21

9. Siła Nasera polegała na umiejętności symbolizowania arabskiego nacjonalizmu jako idei i siły praktycznej.

10. Oddziaływanie/atrakcyjność ideologii naseryzmu (osobowości, działań i wypowiedzi Nasera), jak również fakt, iż Naser stał się symbolem arabskiej „woli ludu", zainspirowały kilka arabskich rewolucji nacjonalistycznych z różnymi rezultatami, np. w Iraku w 1958 roku, w Syrii w1960 roku, powstanie algierskie w latach 1954-1962, zamach stanu w Sudanie w 1969 roku, zamach stanu w Libii w 1969 roku. Libijski przywódca Muammar al-Kaddafi inspirował się naseryzmem, a po śmierci Nasera aspirował do przewodzenia Arabom.

11. Naser odwoływał się do ummy arabskiej, czyli zarówno do całego narodu arabskiego, społeczności arabskiej, jak i w znaczeniu religijnym całej wspólnoty islamskiej.

12. Naser był „architektem” kursu politycznego swojego pokolenia, a jego charyzma i wpływ jaki wywierał, sprawiły, że, jak zauważa Adeed Dawisha w książce pt. Arab nationalism in the twentieth century. From Triumph to Despair, przywódcy państw arabskich za priorytet uważali budowanie dobrych relacji z Egiptem, aby dzięki nim znaleźć modus vivendi ze swoimi obywatelami i zyskać ich poparcie.

13. Egipt stał się wzorem dla innych państw arabskich ze względu na propagowane wartości polityczne i prowadzoną politykę zagraniczną.

14. Choć w oficjalnych źródłach znajduje się informacja, że do powstania w 1964 roku Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP) doszło z inicjatywy Ligi Państw Arabskich, faktycznie nastąpiło to z inicjatywy Nasera.

15. Ze względu na czynnik historyczny, schedę starożytnego Egiptu, dziedzictwo faraonów, pamięć o starożytnej wielkości tego państwa i o jego wkładzie w cywilizację.

Państwa arabskie były i nadal pozostają pod wrażeniem osiągnięć cywilizacji starożytnego Egiptu.

16. Ze względu na atrakcyjność tożsamości etnicznej (czynnika etnicznego) Egiptu, gdyż był on postrzegany zarówno jako kraj arabski i afrykański, jak i śródziemnomorski oraz pre-arabski - egipski ze względu na dziedzictwo starożytne.

22

17. Z uwagi na aspekt motywacyjny - atuty geopolityczne i geostrategiczne - kierownictwo polityczne Egiptu zdało sobie sprawę z tego jak funkcjonuje w środowisku międzynarodowym, jaka jest jego percepcja. Znakomicie ilustrują to słowa Nasera, które wypowiedział po nacjonalizacji Kanału Sueskiego: Geopolitycznie Egipt jest niezastąpiony i ma tego świadomość (Egypt is geopolitically indispensable, and it knows it).

18. Powstanie w Kairze w 1945 roku Ligi Państw Arabskich, panarabskiej organizacji regionalnej, której Egipt był nie tylko jednym z głównych inicjatorów, lecz także której przewodniczył (pod przewodnictwem premiera Egiptu 23 września 1944 roku zwołana została konferencja, w czasie której podpisano Protokół Aleksandryjski). Siedzibę Ligi zlokalizowano w Kairze, a jej kolejnymi sekretarzami generalnymi byli Egipcjanie (poza latami 1979-1990, kiedy siedziba Ligi została przeniesiona do Tunisu). Poprzez struktury Ligi Arabskiej (jest to interesujący przypadek z poznawczego punktu widzenia) już od początku jej istnienia, jeśli nadarzała się okazja, Egipt był gotów budować swoją pozycję. Świadczyło to o politycznych umiejętnościach wykorzystania sytuacji do swoich celów. Zatem nie polityka imperialna, ale przywództwo regionalne pozwalało Egiptowi budować swój prestiż i oddziaływać na inne państwa arabskie. Z tą kwestią wiąże się również pytanie badawcze: czy przed 1952 rokiem Egipt aspirował do roli mocarstwa regionalnego?

19. Zgoda wyrażona 1 stycznia 1956 roku przez Egipt na niepodległość Sudanu - decydujący był sam proces niepodległościowy w Sudanie. Fakt, że Egipt zgodził się na tę niepodległość świadczył już wówczas o jego politycznym przywództwie ze względu na samo wyrażenie tej zgody przez Egipt i nie kwestionowanie jej ani przez Sudan, ani też przez inne państwa, czy mocarstwa. Wyrażenie zgody świadczyło także o niehegemonistycznych tendencjach w polityce zagranicznej Egiptu.

20. Nacjonalizacja Kanału Sueskiego przez Nasera 26 lipca 1956 roku i kryzys sueski - inwazja Izraela, Francji i Wielkiej Brytanii na Egipt 29 października 1956 roku. Pomimo iż Naser poniósł klęskę militarną, to odniósł sukces polityczny. Państwa - agresorzy musieli się wycofać i utracili większość swoich wpływów w regionie, a Naser na tym wydarzeniu zbudował swoją legendę. Fred Halliday stwierdza w książce pt. Middle East in International Relations. Power, Politics and Ideology, iż kryzys sueski zmienił Egipt i reputację jego przywódcy - Nasera. Stał się niekwestionowanym przywódcą arabskiego nacjonalizmu.

Sukces polityczny był również związany z faktem, iż po stronie Egiptu opowiedziały się dwa najpotężniejsze mocarstwa – Stany Zjednoczone i Związek Radziecki. Egipt uzyskał na

23

forum ONZ ich poparcie, a Rada Bezpieczeństwa wypowiedziała się przeciwko inwazji Izraela, Francji i Wielkiej Brytanii na Egipt. Także państwa Afryki i Azji oraz większości świata udzieliły swojego poparcia Egiptowi. Kanał Sueski pozostał w jego rękach bez konieczności zobowiązania się do przepuszczania statków izraelskich. W konsekwencji wydarzeń z 1956 roku wielu cudzoziemców, głównie obywateli brytyjskich, francuskich i Żydów zostało deportowanych z Egiptu, a ich dobytek został skonfiskowany. Nastąpił wzrost uczuć narodowych, a Naser stał się niewątpliwym liderem świata arabskiego i bohaterem wszystkich społeczności arabskich. Kryzys sueski spowodował, że dwa mocarstwa kolonialne – Francja i Wielka Brytania – poniosły porażkę polityczną i dyplomatyczną. Jerzy Zdanowski stwierdza, że wydarzenia 1956 roku były triumfem Nasera. Wyszedł on z kryzysu jako bohater nie tylko Egiptu, ale i całego świata arabskiego, ponieważ przeciwstawił się byłym europejskim mocarstwom kolonialnym, upokorzył je i utrzymał kontrolę nad Kanałem Sueskim. Wizerunek Francji i Wielkiej Brytanii, byłych mocarstw kolonialnych, stał się w oczach mieszkańców Bliskiego Wschodu jeszcze bardziej negatywny.

21. Udział Nasera jeszcze jako premiera Egiptu w konferencji państw Azji i Afryki w Bandungu w kwietniu 1955 roku, w czasie której był jedną z głównych postaci, potępił kolonializm i obcą dominację. Jego sposób wypowiedzi, jak i charyzma sprawiły, iż wówczas z polityka regionalnego stał się politykiem formatu światowego. W czasie konferencji uhonorowali go tak uznani politycy azjatyccy jak Jawaharlal Nehru, Sukarno i Zhou Enlai.

Był to punkt zwrotny w jego karierze politycznej i w budowaniu aspiracji mocarstwowych Egiptu. Poprzez swoje działania i wypowiedzi oraz oddziaływanie na świat arabski Naser był nie tylko twórcą ideologii, którą był naseryzm, lecz również jednym z założycieli Ruchu Państw Niezaangażowanych (The Non-Aligned Movement) w 1961 roku w Belgradzie. Ruch ten wyrażał aspiracje polityczne wybijających się na niepodległość państw Trzeciego Świata, miał potwierdzać ich suwerenność oraz być „trzecią siłą” (czyli siłą niezależną, nie uczestniczącą w zimnowojennej rywalizacji między Wschodem a Zachodem) mającą wpływ na kształt stosunków międzynarodowych.

22. Ze względu na brak państwa palestyńskiego, Egipt musiał odgrywać w konflikcie izraelsko-palestyńskim i arabsko-izraelskim rolę istotną. Geopolityka Egiptu determinowała jego działania w regionie i rolę w tych konfliktach ze względu na wspólną granicę ze Strefą Gazy.

24

23. Powstanie kryzysu polegającego na kontestacji istniejącego porządku (ani kapitalizm, ani socjalizm), poszukiwano nowych inspiracji dla rozwiązań politycznych – islam ich dostarczał, zaczęli rosnąć w potęgę Bracia Muzułmanie, których Naser najpierw popierał, a potem surowo zwalczał.

Hipoteza druga, w której przyjęto, iż w czasie rządów Gamala Abdela Nasera, który był „architektem” potęgi Egiptu, aspiracje mocarstwowe wynikały z analizy środowiska międzynarodowego, która wpłynęła na formy jego aktywności politycznej (wnioski stąd wynikające determinowały formy aktywności politycznej państwa) została zweryfikowana przez autorkę pracy pozytywnie. Argumentacja dla wersyfikacji tej hipotezy wynika z uzasadnienia w oparciu o stwierdzenie Alexandra Wendta o określeniu i znajomości tożsamości państwa w stosunkach międzynarodowych. Jest to istotne w związku z narodzinami aspiracji mocarstwowych Egiptu po przejęciu władzy przez Wolnych Oficerów w 1952 roku i sukcesywnym budowaniu potęgi państwa oraz jego roli jako przywódcy świata arabskiego przez Gamala Abdela Nasera. Na powstanie aspiracji mocarstwowych Egiptu wpływ miała jego tożsamość międzynarodowa. Kierownictwo polityczne Egiptu zdało sobie sprawę jaka jest jego percepcja w regionalnych stosunkach międzynarodowych i w globalnym środowisku międzynarodowym, a na pozytywną percepcję wpływ miały następujące czynniki

„inteligentnej potęgi” (smart power), czyli połączenie potencjału politycznego, siły ideologii/idei, aktywności i jakości egipskiej dyplomacji, tożsamości kulturowej/atrakcyjności kultury oraz potencjału militarnego.

• Czynnik polityczny – w aspekcie aspiracji mocarstwowych Egiptu trzeba rozumieć jako potencjał/możliwość oddziaływania Egiptu na wydarzenia polityczne w regionie Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (a w okresie rządów Gamala Abdela Nasera także na państwa Południa). Ten czynnik został wymieniony na pierwszym miejscu z uwagi na fakt, iż to sytuacja polityczna w regionie Bliskiego Wschodu po powstaniu Państwa Izrael w 1948 roku i jego percepcja przez świat arabski jako zagrożenie dla bezpieczeństwa, spowodowała potrzebę posiadania lidera. Potrzeba ta była dodatkowo uzasadniona klęską militarną i wizerunkową poniesioną przez państwa arabskie w pierwszej arabsko-izraelskiej konfrontacji militarnej w latach 1948-1949. Po 1952 roku Naser potrafił znakomicie tę potrzebę przywództwa wykorzystać politycznie, a jego charyzma, retoryka

25

antyizraelska, antykolonialna i antyimperialistyczna powodowały, iż dla państw arabskich był on naturalnym przywódcą, jak również symbolem wyrażania arabskiego nacjonalizmu.

• Siła ideologii/idei, postawy, przykładu oraz działania Nasera, poprzez które oddziaływał on na innych aktorów stosunków międzynarodowych w regionie.

• Aktywność egipskiej dyplomacji – angażowanie się w rozwiązywanie konfliktu palestyńsko-izraelskiego i arabsko-izraelskiego, zabieganie o nie- ingerencję mocarstw światowych w wewnętrzne sprawy arabskich państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, współpraca z państwami Południa w ramach Ruchu Państw Niezaangażowanych.

• Czynnik kulturalny – w aspekcie mocarstwowości dotyczy on wpływu, jaki kultura Egiptu wnosiła do ówczesnego świata (i wnosi nadal) i w dużym stopniu oddziaływała na inne państwa arabskie.

• Czynnik militarny – już w okresie rządów Nasera Egipt był jedynym państwem arabskim posiadającym na tyle duży potencjał militarny, aby móc przeciwstawić się zarówno mocarstwom zachodnim, jak i Izraelowi przez nie wspieranemu.

Trzecia hipoteza, w której założono, że Stany Zjednoczone, których Egipt jest głównym sojusznikiem i filarem ich polityki na Bliskim Wschodzie od czasu prezydentury Anwara as- Sadata, jak również drugim po Izraelu największym biorcą pomocy militarnej i ekonomicznej, poprzez swoje wpływy polityczne i działania per procura, oraz dążąc do zabezpieczenia swoich interesów w tym regionie, wśród których najważniejszym jest kwestia bezpieczeństwa ontologicznego Izraela, przyczyniły się do rekonfiguracji autorytaryzmu w Egipcie, co wpłynęło na ewolucję zarówno jego ról i pozycji międzynarodowych, osłabienie inicjatywności na arenie międzynarodowej i w konsekwencji także na realizację aspiracji mocarstwowych, została zweryfikowana częściowo pozytywnie i częściowo negatywnie.

Argumentacja dla weryfikacji tej hipotezy wynika z uzasadnienia, iż kierownictwo polityczne Egiptu, a przede wszystkim prezydent Hosni Mubarak nie musiał wykazywać w stosunku do Stanów Zjednoczonych i ich przywódców tak daleko posuniętego serwilizmu. Prowadzenie przez Egipt bardziej suwerennej polityki zagranicznej, czy też pewne usztywnienie egipskiego stanowiska w kwestiach dotyczących polityki międzynarodowej nie wpłynęłoby na redukcję amerykańskiego wsparcia militarnego i ekonomicznego, ponieważ dla Stanów Zjednoczonych

26

Egipt, poprzez swoją politykę, pełnił rolę stabilizatora Bliskiego Wschodu. Na terytorium egipskim Stany Zjednoczone posiadają swoje bazy wojskowe. Korzystają w sposób uprzywilejowany z przestrzeni powietrznej Egiptu oraz tranzytu przez Kanał Sueski. Ponadto Egipt był i pozostaje ważnym elementem strategii Stanów Zjednoczonych na Bliskim Wschodzie, a w niej przede wszystkim gwarantem bezpieczeństwa ontologicznego Izraela.

Jednakże Mubarak wykorzystywał tę sytuację przede wszystkim do legitymizacji swoich autorytarnych rządów. Serwilizm Mubaraka w znacznym stopniu rzutował na silne nastroje antyprezydenckie, antyrządowe oraz antyamerykańskie w społeczeństwie egipskim, a także na pozycję Egiptu w świecie arabskim. Przyczynił się do zatrzymania realizacji aspiracji mocarstwowych w polityce zagranicznej tego państwa poprzez wydarzenia „arabskiej wiosny” i destabilizację sytuacji w państwie.

Przyjęte przez autorkę rozprawy hipotezy pomocnicze zostały zweryfikowane następująco:

1. Nacjonalizm arabski, którego symbolem jest Gamal Abdel Naser, był silnie oparty na ideach solidarności arabskiej i na wartościach religijnych.

Ta hipoteza pomocnicza została zweryfikowana pozytywnie. Argumentacja dla wersyfikacji tej hipotezy wynika z uzasadnienia, iż Naser był bezsprzecznie symbolem nacjonalizmu arabskiego, którego podstawą była jedność i solidarność arabska, a także wspólna religia. Trzeba także zaznaczyć, że choć w swych publicznych wystąpieniach Naser odwoływał się do ummy arabskiej, czyli zarówno do całego narodu arabskiego, społeczności arabskiej, które łączyła wspólnota języka, jak i w znaczeniu religijnym do wszystkich muzułmanów, do całej wspólnoty islamskiej, to opowiadał się za państwem świeckim (chociaż nie oznaczało to całkowitego oddzielenia religii od państwa lub ustanowienia świeckiej republiki). Warto także przytoczyć fakt, iż w kwietniu 1953 roku Wolni Oficerowie rozpoczęli kampanię na rzecz świeckiego państwa po hasłem „Religia dla Boga, państwo dla wszystkich”. Kampanię krytykowali Bracia Muzułmanie.

2. Aspiracje mocarstwowe Egiptu wynikają z jego tożsamości międzynarodowej, z pełnionych ról międzynarodowych tego państwa, które wpływają na jego pozycję w świecie arabskim i w globalnym środowisku międzynarodowym.

Ta hipoteza pomocnicza została zweryfikowana pozytywnie. Argumentacja dla wersyfikacji tej hipotezy wynika z uzasadnienia, iż Egipt jako państwo zaczął aspirować do

27

roli mocarstwa regionalnego po uświadomieniu sobie tożsamości w środowisku międzynarodowym, pełnionych ról i pozytywnej percepcji.

3. Kolejni prezydenci Egiptu Naser, as-Sadat, Mubarak, Mursi i aktualny as-Sisi dążyli do realizacji aspiracji mocarstwowych Egiptu (lub przewodzenia państwom arabskim), prowadząc jednak odmienną politykę zagraniczną. Zmianie uległy także środki i instrumenty będące w ich dyspozycji, jak również sytuacja geopolityczna w środowisku międzynarodowym Egiptu.

Ta hipoteza pomocnicza została zweryfikowana pozytywnie. Argumentacja dla wersyfikacji tej hipotezy wynika z uzasadnienia, iż wszyscy wymienieni przywódcy Egiptu (niezależnie od sukcesów i porażek w polityce zagranicznej, podobieństw lub różnic ideologicznych) dążyli do tego, aby Egipt był liderem świata arabskiego, a nawet mocarstwem regionalnym. W odniesieniu do Nasera, twórcy potęgi Egiptu, wszystkie determinanty polityki zagranicznej mogą być analizowane i oceniane, jednak końcowa ocena powinna uwzględniać jego cechy osobowościowe. Żaden z następców Nasera nie był/nie jest politykiem wybitnym, formatu międzynarodowego. Pomimo woli politycznej kolejnych prezydentów, sytuacja ta ma wpływ na realizowanie aspiracji mocarstwowych w polityce zagranicznej Egiptu.

4. Bez uwzględnienia aspiracji mocarstwowych Egiptu i udzielenia wsparcia temu państwu przez mocarstwa globalne i regionalne, niemożliwym będzie ustabilizowanie sytuacji na Bliskim Wschodzie.

Ta hipoteza pomocnicza została zweryfikowana częściowo pozytywnie i częściowo negatywnie. Argumentacja dla pozytywnej weryfikacji tej hipotezy wynika z uzasadnienia, iż Egipt pełni rolę stabilizatora równowagi bliskowschodniej ze względu na czynnik zagrożenia dla bezpieczeństwa Izraela (nieuznawanego przez większość państw arabskich). Jest głównym sojusznikiem Stanów Zjednoczonych/Zachodu na Bliskim Wschodzie w zwalczaniu ekstremizmu i fundamentalizmu islamskiego/międzynarodowego terroryzmu. Obecne władze Egiptu są gwarantem, że Egiptem nie będą rządzić skrajnie radykalni wyznawcy islamu, których jednym z celów mogłoby być zakwestionowanie traktatu pokojowego z Izraelem i doprowadzenie do destabilizacji całego regionu. Egipt w dużej mierze wpływał i wszystko na to wskazuje, iż będzie nadal wpływał, na równowagę państw na bliskowschodniej scenie politycznej ze względu na atrybuty „twardej potęgi” (hard power). Argumentacja dla

28

negatywnej weryfikacji tej hipotezy wynika z uzasadnienia, iż Egipt był i pozostaje państwem o słabym potencjale ekonomicznym, niezbędnym do realizowania aspiracji mocarstwowych.

Z uwagi na przedmiot badań i cele badawcze istotne jest także określenia skali aspiracji mocarstwowych Egiptu, jak również ocena jak aspiracje mocarstwowe tego państwa były realizowane w okresie rządów Nasera, as-Sadata, Mubaraka, Mursiego i obecnie pod rządami as-Sisiego i jaka była/jest ich akceptacja w świecie arabskim i w globalnym środowisku międzynarodowym.

• Gamal Abdel Naser – Egipt uzyskał status lidera świata arabskiego i aspirował do roli mocarstwa regionalnego, przy akceptacji państw arabskich oraz wsparciu panarabizmu przez Związek Radziecki.

• Anwar as-Sadat – marginalizacja aspiracji mocarstwowych oraz roli Egiptu jako lidera świecie arabskim będących konsekwencją podpisania porozumień pokojowych z Izraelem w Camp David w 1978 roku i traktatu pokojowego w Waszyngtonie w 1979 roku. Z głównego wroga Izraela Egipt stał się jego sojusznikiem i „czarną owcą” w świecie arabskim.

Mimo izolacji przez państwa arabskie, Egipt stał się czynnikiem wpływającym na stabilność ładu międzynarodowego. Egipt - najpotężniejsze państwo na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej zagrażające Izraelowi znormalizowało z nim współpracę. Nastąpiła ewolucja regionalnego ładu międzynarodowego w związku z osłabieniem bloku arabskiego. Państwa arabskie ukarały Egipt, lecz bez jego udziału nie były w stanie podjąć działań kontestujących obecność Izraela. W wymiarze politycznym po wykluczeniu Egipt został izolowany w świecie arabskim, ale dzięki współpracy ze Stanami Zjednoczonymi wzmocnił swoją pozycję ekonomiczną, a także swój potencjał militarny.

• Hosni Mubarak – przełamanie izolacji Egiptu poprzez ponowne nawiązanie stosunków dyplomatycznych z państwami arabskimi oraz odzyskanie statusu regionalnego lidera. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku Stany Zjednoczone życzyły sobie, aby Egipt był mocarstwem militarnym w regionie Bliskiego Wschodu. Serwilizm prezydenta Mubaraka w stosunku do Stanów Zjednoczonych przyczynił się do

29

zatrzymania realizacji aspiracji mocarstwowych w polityce zagranicznej tego państwa poprzez wydarzenia „arabskiej wiosny”.

• Muhammad Mursi – nastąpiła zmiana polityki Egiptu wobec świata arabskiego i wpływ Braci Muzułmanów na nią. Okres jego prezydentury był zbyt krótki, a jako prezydent nie posiadał zaplecza politycznego do realizowania choćby roli Egiptu jako lidera świata arabskiego. Niestabilna sytuacja w państwie powodowała, iż kwestie wewnętrzne były priorytetem.

• Abd al-Fattah as-Sisi – przejęcie władzy po „arabskiej wiośnie” i dokonanym zamachu stanu na demokratycznie wybranego prezydenta Muhammada Mursiego, kryzys polityczno-gospodarczy oraz brak bezpieczeństwa wewnętrznego, spowodowany anarchizacją Synaju wymagają priorytetowego traktowania i w konsekwencji wpływają na pełnione role regionalne i pozycję międzynarodową Egiptu. Rzutują na realizację aspiracji mocarstwowych w polityce zagranicznej Egiptu. Choć stopniowo Egipt powraca do roli głównego gracza w polityce zagranicznej Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej skutecznie prowadząc politykę balansowania.

Dla celu badawczego konieczne jest także porównanie czynników/atrybutów aspiracji mocarstwowych Egiptu z atrybutami arabskich państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, aby móc stwierdzić, czy to państwo jest predestynowane, aby przewodzić światu arabskiemu i być reprezentantem wspólnych celów i interesów politycznych oraz ekonomicznych na arenie międzynarodowej. Po dokonanym porównaniu czynników/atrybutów mocarstwowych Egiptu (geograficznego, demograficznego, ekonomicznego, militarnego, politycznego i kulturalnego) na tle arabskich państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej można stwierdzić, iż oprócz czynnika ekonomicznego (w porównaniu z państwami Zatoki Perskiej, GCC) atrybuty te stanowią przewagę.

W odróżnieniu od państw o hegemonistycznych aspiracjach mocarstwowych, Egipt nie korzystał i nadal nie korzysta z siłowego instrumentarium wpływania na arabskie kraje Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Egipt chce być postrzegany jako atrakcyjny lider nie tylko arabskich państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, lecz także pragnie odgrywać aktywną rolę pośród państw Afryki subsaharyjskiej (stąd wynika członkostwo i zaangażowanie w działalność Unii Afrykańskiej, choć niektóre państwa Afryki