Widok Biblioteka Jana Uphagena, patrycjusza i historyka gdańskiego XVIII wieku

BIBLIOTEKA JAMA UPHA&BMA

PATRYCJUSZA I HISTORYKA GDAŃSKIEGO X V III WIEKU1

Wśród sz c z e g ó ło w y c h problem ów badaw czych n a u k i o k s i ą ż c e , d y s ­ c y p lin y zajm ujące«) s i ę b adaniem w i e l o r a k i c h i z ło ż o n y c h f u n k c j i , j a k i e s p e ł n i a k s i ą ż k a w s p o ł e c z e ń s t w i e , ważne m ie js o e p rz y p a d a r e f l e k s j i n a d h i s t o r i ą b i b l i o t e k . K sięg o zn aw cza a n a l i z a b i b l i o t e ­ k i z m ie r z a m . i n . do o k r e ś l e n i a warunków, w j a k i c h k o l e k c j a pow­

s ta w a ła i f u n k c jo n o w a ła , komu s ł u ż y ł a , j a k i b y ł z a s i ę g j e j s p o ­ łe c z n e g o o d d z ia ły w a n ia , czy i w ja k im s t o p n i u u c z e s t n i c z y ł a w pro­

pagow aniu i u t r w a l a n i u o k r e ś lo n y c h t r e ś c i i n t e l e k t u a l n y c h i k u l­

tu ro w y c h s w o je j e p o k i . T a k ie p o s ta w ie n ie p ro b lem u w iąże b a d a n ia nad k s i ę g o z b i o r a m i z dwiema szczegółow ym i d y s c y p lin a m i k się g o - znaw stw a: b ib lio te k o z n a w s tw e m i h i s t o r i ą c z y t e l n i c t w a .

W n in i e j s z y m a r t y k u l e p rz e d sta w im y n i e w i e l k i fra g m e n t k u l t u r y k s i ą ż k i g d a ń s k i e j doby O ś w ie c e n ia , zw iązany z pryw atnym z b i e r a ­

ctwem k s i ą ż e k , sze rzą cy m s i ę w śród m iejsco w y ch u cz o n y ch i p a t r y - c j a t u m i e j s k i e g o . Do n a j b a r d z i e j znanych k o l e k c j i b i b l i o t e c z n y c h G dańska X V III w ie k u , z a l i c z a s i ę b i b l i o t e k i : J . K i d a l k e , W .S ch lie f-

f a , J .T . K l e i n a , H ^ io s e n b e rg a i J a n a Uphagena . 2 Y/Łększość ty c h k s ię g o z b io ró w g d a ń s k ic h u l e g ł o r o z p r o s z e n i u , n i e l i c z n e d ro g ą z a ­ kupów lu b darów z o s t a ł y w łąc zo n e do B i b l i o t e k i Rady M i e j s k i e j .

P rze d m io tem n a s z y c h badań b y ł a b i b l i o t e k a J a n a U phagena, n a l e ­ żą c a do n i e l i c z n y c h z b io ró w o sie m n a s to w ie c z n y c h , zachow anych n i e ­ m al w c a ł o ś c i do d n ia d z i s i e j s z e g o . K o le k c ja t a , l i c z ą c a ponad p i ę t n a ś c i e t y s i ę c y wolum inów, p rz e k a z a n a p r z e z r o d z in ę Uphagenów B i b l i o t e c e R ady M i e j s k i e j w 1879 r o k u , z a ch o w a ła do d n ia d z i s i e j ­

sze g o o so b n ą p r o w e n ie n c ję , zg o d n ą z pierw otnym układem nadanym j e j p r z e z w ł a ś c i c i e l a .

K w e s ti o n a r i u s z badaw ozy, j a k i z a sto s o w a liś m y do i n t e r p r e t a c j i

b i b l i o t e k i U p h ag en a, z m i e r z a ł do o k r e ś l e n i a : w ielk o ści k s i ę g o z b i o ­

r u , z a s a d je g o p o rz ą d k o w a n ia , l i c z e b n o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h d z ia łó w ,

s t r u k t u r y t e m a t y c z n e j , ję z y k o w e j, c h r o n o lo g i c z n e j , g e o g r a f i i wy­

8 8

d a w n ic z e j z b i o r u , a w k o n s e k w e n c ji do u k a z a n ia f u n k c j i , j a k ą b i ­ b l i o t e k a p e ł n i ł a w s to s u n k u do w ł a ś c i c i e l a . Te e le m e n ty a n a l i z y b i b l i o t e k o z n a w c z e j k s i ę g o z b i o r u powinny b y ć , w m y śl z a ło ż e ń t e o r i i c z y t e l n i c t w a , o d z w ie r c ie d le n ie m in d y w id u a ln y eh c e c h o sobow ości c z y t e l n i k a - o r g a n i z a t o r a z b i o r u , j a k ró w n ie ż głó w n y ch t e n d e n c j i rozw ojow ych k u l t u r y um ysłow ej e p o k i , w k t ó r e j b i b l i o t e k a b y ła o rg a n iz o w a n a i u ż y tk o w a n a .

0 s t o p n i u i z a k r e s i e r e a l i z a c j i p e łn e g o k w e s t i o n a r i u s z a badaw­

c z e g o , fo rm u ło w an eg o p r z e z h i s t o r y k a k s i ą ż k i , d e c y d u je p rz e d e w szy stk im z a p l e c z e ź r ó d ło w e . P rzy p o m n ijm y , że w b a d a n ia c h nad h i ­ s t o r i ą b i b l i o t e k k się g o z n a w c a ma do d y s p o z y c ji dw ie podstaw ow e g ru p y ź r ó d e ł : zachow ane k s i ę g o z b i o r y lu b n a l e ż ą c e do g ru p y a r o h i - w aliów i n w e n t a r z e czy k a t a l o g i . N ie k ie d y z d a r z a s i ę , że b a d a c z d y s p o n u je obydwoma r o d z a ja m i ź r ó d e ł : k s ię g o z b io r e m i je g o inw en­

t a r z e m , co m ia ło m ie js c e w p rz y p a d k u i n t e r e s u j ą c e j n a s b i b l i o t e k i J a n a U p h a g e n a . Ze w zględu na f a k t , że t y l k o n i e l i c z n e z zachow a­

nych k s ię g o z b io r ó w r e p r e z e n t u j ą c a ło ś ć h i s t o r y c z n i e n a r a s t a j ą c y c h z b io ró w , b a d a c z e d e c y d u ją s i ę n a j c z ę ś c i e j na w ybór t r u d n i e j s z e g o w i n t e r p r e t a c j i ź r ó d ła - i n w e n t a r z a b i b l i o t e c z n e g o .

P odstaw ow a w a rto ś ć i n w e n t a r z a ja k o ź r ó d ł a b ib l i o l o g i c z n e go po­

le g a na ty m , że j e s t on z g o d n ie z z a s a d ą w y p ły w a ją c ą z t e o r e t y c z ­ ny ch p o d sta w k się g o z n a w stw a ^ o d z w ie r c ie d le n ie m s t r u k t u r y zb io ró w b i b l i o t e c z n y c h , a s t r u k t u r a z b io ró w b i b l i o t e c z n y c h j e s t wyrazem o k r e ś lo n e g o m od elu m y ś le n ia w p o s z c z e g ó ln y c h e p o k a c h h i s t o r y c z ­ nych i fo r m a c ja c h s p o ł e c z n y c h . I n w e n ta r z czy drukow any k a t a l o g b i b l i o t e c z n y r e p r e z e n t u j ą c a ł o ś ć b i b l i o t e k i , c z e g o n i e można po­

w ie d z ie ć o z b i o r z e , i n w e n ta r z j e s t b a r d z i e j o p e ra ty w n y , p o zw ala w niknąć w z a w a r to ś ć k s i ę g o z b i o r u , o c e n ić j e g o s t a n i l o ś c i o w y , o k r e ś l i ć k i e r u n e k z a in t e r e s o w a ń w ł a ś c i c i e l a - o r g a n i z a t o r a z b i o ­ ró w , wpływ e p o k i na i c h k s z t a ł t o w a n i e i t d . S tą d p o s t u l a t wysuwany p r z e z cz o ło w y ch te o r e ty k ó w k s ię g o z n a w s tw a , ab y in w e n ta r z e daw­

nych b i b l i o t e k u c z y n ić p rz e d m io te m s z c z e g ó ln e j t r o s k i , p o z o s t a j e w c ią ż a k t u a l n y . P o d ajm y , że w a r to ś ć źró d ło w a i n w e n t a r z a j e s t w d u ż e j m ie rz e uw arunkow ana m e to d ą o p is u k s i ą ż e k . Z b i b l i o g r a f i c z ­ nego p u n k tu w id z e n ia e le m e n ta m i t a k i m i s ą : a u t o r , t y t u ł d z i e ł a , m i e j s c e i r o k w y d a n ia . W p rz y p a d k u in w e n ta r z a b i b l i o t e k i Uphage­

n a , s p is a n e g o w 1803 r.^ w r o k po ś m i e r c i w ł a ś c i c i e l a , e le m e n ty t e

w y s tę p u ją , a l e n i e zaw sze w k o m p le o ie . Tw órca I n w e n ta r z a d o ść

c z ę s t o p o m i j a ł a u to ró w , m i e j s c e , r o k w y d a n ia , n i e u m i e j ę t n i e s k r a ­

c a ł t y t u ł y , a je d n o c z e ś n i e p o d aw ał s k r u p u l a t n i e z a w a r to ś ć klocków

i n t r o l i g a t o r s k i c h czy c z ę ś c i sk ład o w e wydań z b io ro w y c h . P o n ie w aż I n w e n ta r z m ia ł dokum entować z a w a rto ś ć z b io r u z a m k n ię te g o , stw o ­ rz o n e g o p r z e z J a n a U p h a g en a, s t ą d s p i s t e n o d z w ie r c i e d l a h i s t o ­ ry c z n y u k ła d k o l e k c j i , n adany j e j p r z e z w ł a ś c i c i e l a 0 .

J a k j u ż w spom niano, w s z y s tk ie e le m e n ty b i b l i o l o g i c z n e j a n a l i z y k s i ę g o z b i o r u n a le ż y i n t e r p r e t o w a ć w ś c i s ł e j ł ą c z n o ś c i z in d y w i­

d u aln y m i cech am i o so b o w o ści c z y t e l n i k a - o r g a n i z a t o r a z b i o r u , ja k ró w n ie ż z głów nym i n u r ta m i rozw ojow ym i e p o k i . Kim zatem b y ł J a n U phagen, w ł a ś c i c i e l j e d n e j z w ię k sz y c h k o l e k c j i b i b l i o t e c z n y c h G dańska e p o k i O św ie c e n ia ?

J a n U phagen, h i s t o r y k , p r a w n ik , b i b l i o f i l i r a j c a m i e j s k i n a­

l e ż a ł do c z w a rte g o p o k o l e n i a r o d z in y Uphagenów, p r z y b y łe j do g r o ­ du nad M otław ą w końcu XVI w iek u z N id e rla n d ó w . P r o t o p l a s t ą i n ­ t e r e s u j ą c e j n a s l i n i i r o d z in y b y ł A rn o ld I , p o ch o d z ący z o k o l i c Y p re s ? . W o siem n asty m w iek u r o d z i n a Uphagenów n a l e ż a ł a do n a j b a r ­ d z i e j z n a n y c h i wpływowych r o d z i n p a t r y c j u s z o w s k i c h G d ań sk a.

J a n U phagen u r o d z i ł s i ę 9 I I 1731 r . w G d a ń sk u . J e g o o j c i e c P i o t r U p h ag en , k u p ie c i r a j c a m i e j s k i , u trzy m y w a ł r o z l e g ł e s t o ­

su n k i han d lo w e z N id e r la n d a m i, A n g lią , F r a n c j ą , N iem cam i. N a s tę p ­ cą i k o n ty n u a to re m t r a d y c j i r o d z in n y c h m i a ł byćj z g o d n ie z p a n u ­ jącym zw y czajem , n a j s t a r s z y syn J a n . Po u k o ń c z e n iu n a u k i , ro z p o ­ c z ą ł p r a k ty k ę w p r z e d s i ę b i o r s t w i e o j c a . Zachowane ź r ó d ła n ie mó­

w ią o n a u c e J a n a U phagena w m iejscow ym Gimnazjum A kadem ickim . Je g o n a z w isk o n ie z o s t a ł o odnotow ane w k s ię d z e wpisów, cc nie ozna­

c z a , że s z k o ł y t e j n ie u k o ń c z y ł. W Gimnazjum p an o w ał zw yczaj w pi­

sy w an ia u cz n ió w p ie r w s z e j k l a s y , n a to m ia s t ro z p o c z y n a ją c y c h naukę

w k l a s a c h s t a r s z y c h , j a k 1 absolw entów n ie notow ano .

D w u le tn ia p r a k ty k a U phagena w p r z e d s i ę b i o r s t w i e o jc a w ykaza­

ła z u p e łn y b r a k p r e d y s p o z y c j i i z a in te re s o w a ń p r z y s z ł e g o h i s t o r y ­ ka zawodem k u p ie c k im . O jc ie o U phagena, po z a s i ę g n i ę c i u o p i n i i swych p r z y j a c i ó ł , w tym i czołow ego h i s t o r y k a i p ra w n ik a g d a ń s­

k ie g o G .L e n g n ic h a , z e z w o l i ł synow i na p o d j ę c i e s tu d ió w u n iw e rs y ­

t e c k i c h . Za namową Ł e n g n ic h a w y b ra ł Uphagen G etyngę ja k o m ie js c e

d a l s z e j e d u k c j i . P o p r z e d z i ł j ą p ó ł t o r a r o c z n y k u r s p rzy g o to w aw czy ,

o b ejm u jący in te n sy w n y k u r s g r e k i , ł a c i n y , f i l o z o f i i , zakończony

egzam inam i w 1751 r . 9 . W m aju te g o ro k u p r z y b y ł Uphagen do G e ty n ­

g i i z o s t a ł w łąc zo n y do t a m t e j s z e j s p o ł e c z n o ś c i a k a d e m i c k i e j . J e ­

go n a z w isk o w i d n i e j e pod numerem 151 w k s ię d z e im m a tr y k u ła c y jn e j

u c z e l n i 1 0 . P rze d m io tem je g o s tu d ió w b y ło praw o i h i s t o r i a , u c z ę s z ­

c z a ł ró w n ie ż n a w ykłady prow adzone na w y d z ia le f i l o z o f i i • Do g r o —

90 -

na je g o p r o f e s o r ó w n a l e ż e l i m . i n . A ch en w al, K B le r, M osheim . P r z y - pom nijm y, że u n i w e r s y t e t w G e ty n d z e , z a li c z a n y do p rz o d u ją c y c h ośrodków m y ś l i o św ie c e n io w e j w N iem cz ech , z o s t a ł z a ło ż o n y w 1737 r . p r z e z b a r o n a M hnchhausena pod a u s p i c j a m i e l e k t o r a H anow eru, k r ó ­ l a a n g i e l s k i e g o J e r z e g o I I l i . Z a ł o ż e n i e t e g o u n i w e r s y t e t u uw aża s i ę za p u n k t zw ro tn i' w d z i e j a c h u c z e l n i e u r o p e j s k i c h . G etynga i n i e c o w c z e ś n i e j pow ołany u n i w e r s y t e t w H a l l e / 1 6 9 4 / d a ły p o c z ą te k g ł ę b o k i e j , z a s a d n i c z e j r e f o r m i e s z k o l n i c t w a a k a d e m ic k ie g o w E u ro ­ p i e . T u t a j po r a z p ie rw s z y w prow adzono z a sa d y w o ln o ś c i m y ś li " l i ­ b e r t a s p h i l o s o p h a n d i " , nowe z e s p o lo n e fu n k c je n a u c z a n ia z samo­

d z i e l n ą p r a c ą b a d a w c z ą , czym w ią z a n o u n i w e r s y t e t z rozw ojem n a u - k i 12 . N a s t a w i e n i e n a u c z a n ia na o g ó ln ą k u l t u r ę i w y k s z t a łc e n i e

ś w ia to w e , p o d n i e s i e n i e ję z y k a narodow ego do r a n g i j ę z y k a w y k ład o ­ w ego, w prow adzenie^ w m i e j s c e kom entow ania p r z e z p r o f e s o ró w t r a k ­ t a tó w f i l o z o f i c z n y c h lu b naukow ych, s a m o d z ie ln e g o , z w ię z łe g o cyk­

l u wykładów o g a r n i a j ą c y c h c a ło ś ć p r z e d m i o tu , s t a n o w i ł o m agnes p r z y c i ą g a j ą c y m ło d z ie ż z c a ł e j E u ro p y , w tym r ó w n ie ż i z P o ls k i" ^ .

W k l i m a c i e akadem ickim G e ty n g i k s z t a ł t o w a ł a s i ę 1 d o jr z e w a ła o r i e n t a c j a i n t e l e k t u a l n a J a n a U phagena o ra z k r y s t a l i z o w a ł y s i ę je g o z a i n t e r e s o w a n i a b a d a w c z e . Po s t u d i a c h t r w a ją c y o h t r z y l a t a /1 7 5 1 - 1 7 5 4 / o d b y ł Uphagen p o d ró ż " k s z ta ło e n io w ą " po E u ro p ie Za­

c h o d n i e j , oo b y ło wówczas o g ó l n i e p r z y ję ty m zw yczajem w b o g a ty c h s f e r a c h m i e s z c z a ń s k i c h . T r a s a p o d ró ż y w io d ła p r z e z N iem cy, H o la n ­ d i ę , ¡ F r a n c j ę , ponow nie Niemcy do G d a ń sk a . P rz e d m io te m s z c z e g ó ln e ­ go z a i n t e r e s o w a n i a U phagena b y ł y , poza z a b y tk a m i, b i b l i o t e k i i k s i ę g a r n i e . W k s i ę g a r n i a c h A m sterdam u i P a ry ż a d okonyw ał l i c z n y c h zakupów do p r z y s z ł e j b i b l i o t e k i . E l a ro z w o ju i n t e l e k t u a l n e g o Upha­

g en a s z c z e g ó l n i e pom yślny b y ł p o b y t w P a r y ż u . N a w ią z a ł tam kon­

t a k t y z lu d ź m i n a u k i , m . i n . ze znanym fiz y k ie m Heamurem, 1 opatem B a r th e le m y , h i s t o r y k i e m i a r c h e o lo g ie m . U c z e s t n i c z y ł ró w n ie ż w o tw arty m p o s i e d z e n i u A cadém ie S o y a le d e s S c i e n c e s , pośw ięconym p a m ię c i f i l o z o f a n ie m ie c k ie g o i je g o m i s t r z a duchow ego, C h r i s t i a ­ na 'J o l f f a . D łu g ie g o d zin y s p ę d z a ł w b i b l i o t e k a c h p a r y s k ic h : k r ó ­

le w s k i e j i opao tw a S .G e n e v ie v e .

Po p o w ro c ie do G d a ń sk a , p r z y s t ą p i ł Uphagen do o rg a n iz o w a n ia

p r z y s z ł e g o w a r s z t a t u p ra c y n a u k o w e j, b i b l i o t e k i . N i e z a le ż n o ś ć f i ­

nansow a u m o ż liw ia ła mu zakupy n o w o ści w yd aw n iczy ch , j a k t e ż u d z ia ł

w a u k c ja c h k s i ą ż e k o rg a n iz o w a n y c h w G d a ń sk u . J a n U phagen mógł

u c z e s t n i c z y ć w t r z y d z i e s t u je d e n a u k c ja c h o d b y w a ją c y c h s i ę w

d r u g i e j p o ło w ie o s ie m n a s te g o s t u l e c i a , o rg a n iz o w a n y c h k o l e j n o

p r z e z J .G . B a r t h e l s e n a , S .G . F i s c h e r a , C .G .D in n ie s a 12*'. A naliza k s i ę ­ g o z b io r u U phagena w y k a zała w nim ob ecn o ść k s i ą ż e k z e k s l i b r i s a m i : J . F l d a l k e 1 ^ D .k a d e 1 ^, J .T .K l e i n a 1 ? , H » R o sen b erg a1®, c z y l i pocho­

d z ą c y c h z b i b l i o t e k s p rz e d a n y c h na k o le jn y c h a u k c j a c h .

K asze o b s e r w a c je w y k a z a ły , że n a j b a r d z i e j in te n sy w n y o k re s za­

kupów k s i ą ż e k do b i b l i o t e k i e r u d y ty g d a ń s k ie g o , p r z y p a d ł na l a t a p i ę ć d z i e s i ą t e i s z e ś ć d z i e s i ą t e X V III w ie k u . W ynikiem zabiegów ko­

l e k c j o n e r s k i c h b y ło z g ro m a d z e n ie w s p a n ia łe j b i b l i o t e k i l i c z ą c e j 10 463 d z i e ł a

15 209 w o lu m in a c h , w tym 280 rę k o p is ó w o ra z 165 map i s z ty o h ó w . B i b l i o t e k a s ł u ż y ł a Uphagenowi ja k o w a r s z t a t ba­

daw czy. P ie r w s z ą , n ie u d a n ą p r ó b ą naukową U phagena b y ł u d z i a ł w k o n k u r s ie J ó z e f a A .J a b ło n o w s k ie g o , organizow anym p r z e z G d a ń sk ie T ow arzystw o P r z y r o d n i c z e . U phagen z g ł o s i ł p r a c ę w d z i e d z i n i e h i ­ s t o r i i P o l s k i , l e c z n i e z o s t a ł a ona n a g r o d z o n a . W 1774 ro k u u k a­

z a ła s i ę p ie r w s z a p r a c a h i s t o r y c z n a U phagena, " E h r e n r e t tu n g d e r ä l t e r e n p o l n i s c h e n G e s c h i c h t s c h r e i b e r , gegen d i e n e u l i c h im Bruoke e r s c h i e n e n e : G rü n d lic h e H a c h r ic h t von den H e rz o g e n von Pommern B a n z ig e r L i n i e . . . " , b ęd ą o a o d p o w ie d z ią n a p r a c ę P .W .G erck en ą uczo­

nego b e r l i ń s k i e g o , k w e s tio n u ją c e g o praw o P o l s k i do P om orza. Z no­

t a t e k a u t o r a w y n ik a , że d z i e ł o t o o p u b lik o w a ł u J o b s t a H .P lö rk e g o , k s i ę g a r z a i wydawcy g d a ń s k ie g o , d z i a ł a j ą c e g o t u t a j w l a t a c h 1770- -1 7 8 7 « P r a c a t a u j a w n i ł a b o g a te z a p le c z e źró d ło w e b i b l i o t e k i Upha­

gena i je g o e r u d y c j ę .

Głównym d z ie łe m U ph ag en a, k tó rem u p o ś w i ę c i ł d w a d z ie ś c ia l a t w y tę ż o n e j p r a c y , b y ły " P a r e r g a h i s t ó r i c a " , k r o n i k a św iata od stw o ­ r z e n i a po r o k 997 n e . To studium ^ s i ę g a j ą c e do n a jd a w n ie js z y c h epok ś w i a t a , z a w ie r a m .i n . wywody o p r a p o c z ą tk a c h h i s t o r i i i s t o ­ sunków s t a r o p r u s k o —p o l s k i c h 1^ . O publikow ane z o s t a ł o w ta je m n ic y w 1782 ro k u u wdowy po M ftlle rz e z powodu "sw o b o d n ej w ypow iedzi p rz e c iw k o n i e p r z y j a c i o ł o m m i a s t a o j c z y s t e g o , t z n . P ru sak o m ", ja k

20 '

z a z n a c z y ł U phagen w z a p is k a c h . Zapewne z t y c h sam ych w zględów , d z i e ł o t o n i e b y ło w łączo n e do o b ie g u k s i ę g a r s k i e g o , co sk a z y w a ło j e na z a p o m n ie n ie j u ż u p ro g u p o w s ta n ia . A u to r o s o b i ś c i e ro z s y ła ł e g z e m p la rz e k s i ą ż k i do p r z y j a c i ó ł i a k a d em ii naukow ych w E u ro ­ p i e 2 1 . W o d p o w ie d z i o trz y m a ł s z e r e g z a s z c z y tó w : z ł o t e m e d a le , h o ł­

dow nicze p ism a z w yrazam i u z n a n ia , a co n a j w a ż n i e j s z e z o s t a ł

c z ło n k ie m T o w a rzy stw a B adań S t a r o ż y t n o ś c i w L o n d y n ie , a

1786

ro k u z o s t a ł c z ło n k ie m -k o re s p o n d e n te m k ró le w s k ie g o Towarzystwa Hau-

kowego w G e ty n d z e 22 .

92 -

P r a c ą naukow ą ł ą c z y ł U phagen z w y p e łn ia n ie m r o z l i c z n y c h fu n k ­ c j i p u b l i c z n y c h ; b y ł w z a r z ą d z i e 3 z p i t a l i pod wezwaniem Sw.Ducha i S w .B l ż b i e t y , b y ł ła w n ik ie m , a w 1792 r o k u z o s t a ł r a j c ą m i e j s ­ k im . Ze s ta n o w is k a t e g o z re z y g n o w a ł na z n a k p r o t e s t u p rz e c iw z a - j ę c i u G dańska p r z e z P ru s y 2 l . Z m arł 17 l i s t o p a d a 1802 ro k u w G d ań sk u .

0 trw a ły m m i e j s c u U phagena w h i s t o r i i k u l t u r y g d a ń s k i e j z a d e ­ cydow ała n i e je g o p r a c a naukow a, a l e b i b l i o t e k a , owoc w i e l o l e t ­ n ic h z a b ie g ó w , w w yniku j a k i c h p o w s ta ł j e d e n z n a jw a r to ś c io w ­ s z y c h w a r s z ta tó w badaw czyoh G dańska e p o k i O ś w ie c e n ia .

B i b l i o t e k a U phagena z o s t a ł a u p o rząd k o w an a w e d łu g dwóch k r y ­ t e r i ó w : fo rm a ln e g o i rz e c z o w e g o . K ry te riu m fo r m a ln e n aw ią zy w a ło do w i e l k o ś c i , fo r m a tu k s i ą ż k i i d z i e l i ł o z b i o r y na c z t e r y duże g ru p y : d z i e ł a w fo rm ie f o l i o , ą u a r t o / 4 ° / , o c ta v o / 8 ° / , d u o d é c i­

mo / l 2 ° / . K ażdy z form atów ma sw ój num er b i e ż ą c y , będ ący je d n o ­ c z e ś n i e s y g n a t u r ą k s i ą ż k i , n p . U p h .f .1 5 , Q . . . , D . . . , A u to r inw en­

t a r z a o z n a c z a ł k o le jn y m numerem n i e d z i e ł a , l e c z w o lu m in y . L i­

c z e b n o ść t y c h podstaw ow ych g ru p fo rm a ln y c h o b r a z u j e p o n iż s z e z e ­ s t a w i e n i e , s p o rz ą d z o n e na p o d s ta w ie in w e n ta r z a b i b l i o t e k i :

F o rm at L ic z b a d z i e ł L ic z b a woluminów

F o l i o 1 354 1 732

Q u a rto 2 720 3 324

0 c ta v o 4 865 7 855

D uodecim o 853 1 522

W ynika z n i e g o , że ponad po ło w a k s i ę g o z b i o r u p rz y p a d a na m ały p o rę c z n y f o r m a t, ósemką i d w u n a stk ę , typowe d l a k s i ą ż k i o ś w ie c e ­ n i o w e j . D ość duży o d s e te k s t a n o w i ą f o l i a ł y , r e p r e z e n t u j ą c e głów ­ n i e d r u k i XV— i X V I-w ie c z n e .

W o b r ę b ie form atów obow iązy w ał u k ła d rz e c z o w y , t r z y d z i e ś c i p i ę ć g ru p te m a ty c z n y c h , o z n a c z o n y c h dużym i J i t e r a m i a l f a b e t u ł a c i ń s k i e g o od A do I I .

S t r u k t u r a i l i c z e b n o ś ć d z ia łó w rz ecz o w y ch b i b l i o t e k i Ja n a

U phagena w y g ląd a n a s t ę p u j ą c o 2^:

D z i a ł L ic z b a d z i e ł L ic z b a woluminów

A - l i t e r a t u r a t e o l o g i c z n a 613 671

B - l i t e r a t u r a p ra w n ic z a 98 86

C - w ydaw nictw a e n c y k lo p e d y o z -

n o ~ sło w n iko w e

44 84

D - l i t e r a t u r a k la s y c z n a g r e c -

k a 1 ł a c i ń s k a 166 219

3 - z b i o r y d z i e ł 49 113

3 - l i t e r a t u r a b i b l i o g r a f i c z n a 982 1 827

G - e p i s t o l o g r a f i a 257 325

H - c h r o n o lo g i a i h i s t o r i a

u n i w e r s a l n a 112 338

I - h i s t o r i a ś w i ę t a i żydow ska 146 194

K - h i s t o r i a K o ś c io ła 363 539

L - h i s t o r i a i a r c h i t e k t u r a

s t a r o ż y t n e j G r e c j i i Rzymu 277 323

M - num izm atyka 75 96

K - h i s t o r i a B izan o ju m 8 14

0 - h i s t o r i a I t a l i i i now si

h i s t o r y c y Rzymu 192 285

P - h i s t o r i a H i s z p a n i i i P o r -

t u g a l i i 117 176

Q - h i s t o r i a F r a n c j i 550 886

R - h i s t o r i a S z w a j c a r i i 84 139

S - h i s t o r i a N iem iec 1328 1601

T - h i s t o r i a N id e rla n d ó w 305 399

U - h i s t o r i a A n g l i i 242 288

V - h i s t o r i a D a n ii 124 136

V/ - h i s t o r i a S z w e c ji 122 140

X - h i s t o r i a R o s j i , K u r l a n d i i 152 181

X - h i s t o r i a W ęgier 102 141

Z - h i s t o r i a P r u s 218 231

AA - - h i s t o r i a G dańska 153 199

BB - h i s t o r i a P o l s k i 387 407

CC - h i s t o r i a T u r c j i , A z ji 259 313

DD - h i s t o r i a A f r y k i 88 118

BB - h i s t o r i a A m eryki 117 176

33 - o p is y p o d r ó ż y , p rz e w o d n ik i

po B u r o p ie i ś w ie c ie 215 429

94 -

D z i a ł L ic z b a d z i e ł L ic z b a woluminów

GG - l i t e r a t u r a p o l i t y c z n o -

p ra w n i c z a / f o r m a t P , Q/ 131 222

HH - d z i e ł a ró ż n e - v a r i a 1609 2359

I I - f i l o l o g i a / f o r m a t o c t a v o / 82 714

S chem at k l a s y f i k a c j i b i b l i o t e k i U phagena n i e p o zw ala na je d n o ­ z n a c z n e o k r e ś l e n i e z a ło ż e ń lo g ic z n y c h le ż ą c y c h u j e j p o d staw i w sk a z a n ie j e d n e j cechy n a d r z ę d n e j , w a ru n k u ją c e j poprawność p o d zia­

ł u . Można n a t o m i a s t zauw ażyć d z i a ł y o nierów nym z a k r e s i e , ł ą c z ą ­ ce w s o b ie duży o b s z a r w iedzy / n p . P , X, CC/ obok d z ia łó w b a rd z o s z c z e g ó ło w y c h /AA, BB, Z / , j a k t e ż z ja w is k o k rz y ż o w a n ia s i ę za­

k re s ó w , c z y l i b r a k r o z ł ą c z n o ś c i p o d z i a ł u . S ystem p o rz ą d k o w a n ia z b io ró w d o p u s z c z a ł ró w n ie ż p o z a tr e ś c io w e k r y t e r i a p o d z i a ł u , ja k form a p i ś m ie n n ic z a czy w ydaw nicza / C , B, P , G, B P /. W ewnątrz d z i a ­ łów t r u d n o d o s z u k a ć s i ę j a k i c h k o l w i e k z a s a d p o rz ą d k o w a n ia , n a j ­ p ra w d o p o d o b n ie j decy d o w ała k o l e j n o ś ć z a k u p u .

U k ła d b i b l i o t e k i ^ p o z o s t a w ia j ą c y w ie le do ż y c z e n i a z p u n k tu wi­

d z e n ia t e o r i i k l a s y f i k a c j i , w y k a zu je d a l e k o id ą c e a n a l o g i e do s t r u k t u r y g łó w n eg o d z i e ł a U phagena " P a r e r g a h i s t ó r i c a " . D z ie ło t o s k ła d a s i ę z t r z e c h c z ę ś c i : p ie r w s z a j e s t h i s t o r i ą b i b l i j n ą koń­

c z ą c ą s i ę pow rotem Żydów do J u d e i za p an o w an ia C y ru s a , druga t r a k ­ t u j e o lu d a c h a z j a t y c k i c h i e u r o p e j s k i c h do k o ń ca e p o k i C y ru s a , t r z e c i a z a jm u je s i ę wędrówkami ludów g e rm a ń s k ic h i s ł o w i a ń s k i c h .

Podobnem u p o rz ąd k o w i o dpow iada n a s tę p s tw o d z i e w i ę t n a s t u z t r z y ­ d z i e s t u p i ę c i u d z ia łó w rz e c z o w y c h w b i b l i o t e c e U phagena, p o św ię­

conych h i s t o r i i p o s z c z e g ó ln y c h k r a jó w . O tw ie ra j e h i s t o r i a b i ­ b l i j n a , n a s t ę p n i e h i s t o r i a s t a r o ż y t n e j G r e c j i i Rzymu, B iz a n c ju m , g r u p a p a ń s tw z a c h o d n i o e u r o p e j s k i c h , w tym i g e r m a ń s k ie , k ra je s ł o ­ w i a ń s k i e , a z j a t y c k i e , a f r y k a ń s k i e i Ameryka z a m y k a ją sc h e m a t, z g o d n ie z powszechnym j e s z c z e w O św ie c e n iu euro p o cen try zm em . Zbież­

n o ś ć s t r u k t u r w a r s z t a t u b a d a w c z e g o , b i b l i o t e k i i d z i e ł a s ta n o w i n a j w a ż n i e j s z y arg u m en t p rz e m a w ia ją c y z a i n s t r u m e n t a l n ą , w a r s z ta ­ tow ą f u n k c j ą b i b l i o t e k i U p h a g e n a .

W n ik liw a a n a l i z a z a w a r t o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h d z ia łó w b i b l i o t e k i

p o z w o li ł a na w y o d rę b n ie n ie w m e c h a n ic z n ie uszeregow anym p iś m ie n ­

n i c t w i e p o w ta r z a ją c y c h s i ę n ie m a l w każdym d z i a l e g ru p te m a ty c z ­

n y c h , j a k : ź r ó d ł a i o p ra c o w a n ia h i s t o r y c z n e , n a u k i pom ocnicze h i -

s t o r i i . l i t e r a t u r a prawno—p o l i t y c z n a , d z i e ł a r e p r e z e n t u j ą c e po­

s z c z e g ó ln e d z i e d z i n y h u m a n is ty c z n e i m a te m a ty c z n o - p r z y r o d n ic z e . U chw ycenie t e j p ra w id ło w o ś c i d a ł o nam k lu c z do u k a z a n ia zaw ar­

t o ś c i b i b l i o t e k i U phagena p rz y zach o w an iu u k ła d u h i s t o r y c z n e g o . O d w o łu jąc s i ę do p r z e d s ta w io n e g o z e s t a w i e n i a t e m a t y c z n o - i l o ś - cio w eg o , n a le ż y s t w i e r d z i ć , że ponad połow a z b i o r u U phagena m ie ś­

c i s i ę w ośm iu n a j l i c z n i e j s z y c h d z i a ł a c h do k t ó r y c h n a le ż y rów­

n i e ż h i s t o r i o g r a f i a p o l s k a . Te n a j l i c z n i e j s z e d z i a ł y n a l e ż a ł y do w a r s z ta to w y c h , s ł u ż y ł y bowiem Uphagenowi w p ra c y nad h i s t o r i ą ś w i a t a , n a t o m i a s t w ydaw nictw a b i b l i o g r a f i c z n e s p e ł n i a ł y f u n k c ję in f o r m a c y j n ą , u m o ż liw ia ły e r u d y c i e gdań sk iem u swobodne p o r u s z a n ie s i ę po i n t e r e s u j ą c y m go o b s z a r z e w ie d z y .

W n i n i e j s z y m a r t y k u l e z a p re z e n tu je m y z a w a rto ś ć n a j l i c z n i e j ­ s z y c h , w a rs z ta to w y c h d z ia łó w b i b l i o t e k i U phagena, za ch o w u jąc ko­

l e j n o ś ć zg odną z in w e n ta rz e m , a w ię c układem h is to r y c z n y m .

A - L i t e r a t u r a t e o l o g i c z n a

J e s t on pierw szy m i zarazem jednym z n a j l i c z n i e j s z y c h d z ia łó w w b i b l i o t e c e U p h ag en a, o b ejm u je 613 d z i e ł w 671 w o lu m in ach . S t o i on pod znakiem l i c z n y c h wydań B i b l i i w ró ż n y c h ję z y k a c h , u z u ­ p e ł n i a j ą j e k o m e n ta rz e , s t u d i a f i l o l o g i c z n e i s ło w n ik i s ł u ż ą c e do j e j i n t e r p r e t a c j i . W d z i a l e tym w y s tą p iły ponad to d z ie ła ojców k o ś c i o ł a , ś w i ę t y c h , p a p i e ż y , zako n n ik ó w , d y sp u ty t e o l o g i c z n e i ro z w a ż a n ia f i l o z o f i c z n e na te m a t i s t o t y w ia ry c h r z e ś c i j a ń s k i e j , l i s t y , k a z a n i a i pism a r e f o r m a c y jn e .

W w yniku a n a l i z y in w e n ta r z a u s t a l o n o o b ec n o ść c z t e r d z i e s t u s z e ś c i u wydań B i b l i i

p rz y p a d a na e d y c je w i e l o j ę z y c z n e , c z t e r n a ś c i e na w e r s ję n ie m ie c k ą ^ s z e ś ć w ję z y k u f r a n c u s k i m , p ię ć w h o le n d e r s k im , po t r z y w ję z y k u ł a c i ń ­ skim i p o ls k im , po dwie w s y r y j s k i m , a n g i e l s k i m , h is z p a ń s k im o ra z p o je d y n c z e egzem plarze P ism a św. w in n y c h ję z y k a c h , j a k : l i t e w s k i , r o s y j s k i , w ę g i e r s k i , w ł o s k i . O dnotow aliśm y ró w n ie ż o b ecność l i c z ­ nych wydań Psalm ów D aw ida o r a z p o s z c z e g ó ln y c h E w a n g e l i i.

W g r u p i e B i b l i i w ie lo ję z y c z n y c h zw raca uwagę w e r s ja d w u n a sto -

ję z y c z n a Mowego T e s ta m e n tu , w o p ra c o w a n iu E . H u t t e r a , re n e sa n so w e ­

go o r i e n t a l i s t y , ,lEovum Testamentum D [omia^ i l i o s tr i Jesu C h r is ti, s y —

r l o e , e b r a i c e , g r a e c e , l a t i n e , g e rm a n ic e , b o h e m ic e , i t a l i c e , h i s ­

p a n i c e , g a l l i c e , a n g l l c e , d a n i c e , p o lo n ic e " /K o rim b e rg a 1 5 9 9 / i

96 -

c z t e r o j ę z y c z n a e d y c ja S ta r e g o i Nowego T e s ta m e n tu , h e b r a j s k o - - g r e c k o - ł a c i ń s k o - n i e m i e c k a .

W śród wydań n ie m ie c k ic h P ism a św . wysuwa s i ę na c z o ło B i b l i a w t ł u m a c z e n iu M a rc in a L u t r a o r a z o s ie m n a s to w ie c z n a w p r z e k ł a d z i e czołow ego o r i e n t a l i s t y G e ty n g i, J.D .M i c h a e l i s a .

P o ls k ie w ersje B i b l i i r e p r e z e n t u j ą : B i b l i a N a d z iw iłło w s k a ,

" B i b l i a Ś w ię ta t o i e s t X i ę g i S ta r e g o y Nowego Z akonu, w ła ś n ie z ż y d o w sk ie g o , g r e c k ie g o y ł a c i ń s k i e g o nowo na p o l s k i ję z y k z p i l n o ś c i ą y w i e r n i e w y ło żo n a" / B r z e ś ć L i t e w s k i 1 5 6 3 /, t r z e c i e w ydanie B i b l i i S c h a r f f e n b e r g e r o w s k i e j /K raków 1 5 7 7 / i B i b l i a g d a ń sk a z 1632 r a k u , k tó r a , j a k wiadom o, b y ł a z m ie n io n ą w e r s j ą B i b l i i R a d z i w i ł ł o w s k i e j 2 '1.

Tak duże n a s y c e n i e k s i ę g o z b i o r u narodowym i e d y c ja m i B i b l i i b y ło m ożliw e g łó w n ie w śro d o w is k u p r o t e s t a n c k i m , do j a k i e g o na­

l e ż a ł U p h a g en . D odajm y, że B i b l i a s ta n o w i p u n k t w y j ś c i a k r o n i k i ś w i a t a J .U p h a g e n a " P a r e r g a h i s t ó r i c a " , na t o ź r ó d ło h i s t o r y c z n e po w o ły w ał s i ę a ż 61 r a z y .

W g r u p i e k o m e n ta rz y P ism a św . z w r a c a ją uwagę ro z w a ż a n ia M.Lu­

t r a nad k s ię g a m i M ojżeszow ym i, "D eu tero n o m io n Mose" /W i t te n b e r g a 1 5 2 5 /, w sp ó łp ra w n e z "De s e r v o a r b i t r i o ad DJSrasmum R o te rd a in i"

/ta m ż e 1 5 2 9 /, I z a a k a V o s iu s a , "De S e p t u a g i n t a i n t e r p r e t i b u s e t c . d i s s e r t a t i o n e s " /H ag a 1 6 1 1 /, J . P i s c a t o r a "C o m m en tariu s i n S e n e - s i s " /H e r b o r n 1 6 1 1 /, C h.A .Heumanna " E r k lä r u n g d e s N eues T e s t a ­ m ents" /H a n o v e r 1 7 6 3 /.

Z t w ó r c z o ś c i w y b itn y c h p i s a r z y k o ś c i e l n y c h z n a jd u je m y w b i ­ b l i o t e c e U phagena d z i e ł a w s z y s t k i e K lem ensa z A l e k s a n d r i i , św . I r e n e u s z a , ś w .D io n iz e g o A r e o p a g i t y , H ra b a n u sa M a u ru sa , opata Pu 1- d y , o r a z E p i p h a n i u s a .

Za p r o t e s t a n c k ą o r i e n t a c j ą U phagena przem aw ia ró w n ie ż obecność w jeg o z b i o r a c h l i c z n y c h pism r e f o rm a c y jn y eh: l u t e r a ń s k i c h , k a l ­ w iń s k ic h i a r i a ń s k i c h . P oza głównym d z ie łe m L u t r a " B i b l i ą " , h i ­ s t o r y k g d a ń s k i p o s i a d a ł w yd an ie o p e r a omnia t e g o tw ó rc y r e f o r ­ m a c j i , "D .M a r t i n L u t h e r s s ä m t l i c h e d e u ts c h e S c h r i f t e n und W erke"

/ T h . 1 - 1 2 , L e i p z i g 1 7 2 9 / i o so b n ą e d y c ję je g o mów. O dnotow aliśm y ró w n ie ż o b e c n o ść h i s t o r i i k o ś c i o ł a l u t e r a ń s k i e g o , o p racow aną w K V III w ie k u . L i t e r a t u r ę k a lw iń s k ą r e p r e z e n t u j ą m . i n . głów ne dzie­

ło J a n a K a lw in a " I n s t i t u t i o R e l i g i o n i s c h r e s t i a n a e " /G en ev 1554/, s t u d i a o tym o d łam ie r e l l g i i p i ó r a J . G a u l t i e r a " L ’ a n a to m ie du C a lv in is m e " /L y o n 1 6 6 2 /, M aim oburga " H i s t o i r e d u c a lv in is m e "

/ P a r i s 1 6 8 2 /, j a k t e ż k i l k a b i o g r a f i i t e g o d z i a ł a c z a r e f o r m a c y j-

n e g o .

Na l i t e r a t u r ę r e f o r m a e y jn ą w z b io r a c h U phagena z ł o ż y ł y s i ę ró w n ie ż p ism a p o le m ic z n e czołow ych d z i a ł a c z y a r i a ń s k i c h , ¿jak n p . J . S c h l i c h t i n g a , w y b itn e g o przyw ódcy z b o ru o r a z a u t o r y t e t u w k w e s tia c h f i l o z o f i c z n y c h 1 t e o l o g i c z n y c h 2^ , "De S S . T r i n i t a t e de m o r a llb u s N ovi e t v e t e r i s T e s ta m e n t! d i s p u t a t i o a d v e r s u s B J H e is - nerum" /Raków 1 6 2 6 /, J .S teg m an n a S t . m atem atyka i r e k t o r a Gim­

nazjum R a k o w sk ie g o , p o le m ik a z J .B o ts a o k ie m , p ro f e s o re m ję z y k a h e b r a j s k i e g o , r e k to r e m G d a ń sk ie g o Gimnazjum A k ad em ick ieg o i zd e­

cydowanym p rz e c iw n ik ie m k a lw in iz m u , j a k i s o c y n ia n iz m u 2 7 , "P rób d e r e i n f e l t i g e n Warnung f t i r d e r n e u e r P h o t i n i a n i s c h e n o d e r A r i a ­ n i e chen L e h re von Jo an n e B o t s a c c i o " /Raków 1 6 3 3 /, J . C r e i l a , p r o ­ f e s o r a i r e k t o r a A kadem ii R a k o w sk ie j w ykład t e o l o g i i sy stem a­

t y c z n e j , "De uno d eo P a t r e " /Raków 1 6 3 1 /, j a k i w spom nianego po­

w yżej a d w e r s a r z a J . S te g m an n a, obro ń cy lu t e r a n iz m u J .B o ts a c k a

" A n ti-S te g m a n n u s" /G d ań sk 1 6 3 5 /.

O becność w b i b l i o t e c e U phagena t a k l i c z n e j r e p r e z e n t a c j i pism r e f o r m a c y jn y c h j e s t o d b ic ie m je g o postaw y r e l i g i j n e j , k t ó r a poz­

w ala nam z a l i c z y ć go do p r o t e s t a n c k i e j c z ę ś c i s p o łe c z e ń s tw a o s ie m n a s to w ie c z n e g o G d a ń sk a . Nasuwa s i ę ró w n ie ż p r z y p u s z c z e n i e , że z a i n t e r e s o w a n i e U phagena k w e s tia m i te o lo g ic z n y m i z o s t a ł o r o z ­ budzone lu b p o g łę b io n e w o z a s ie s tu d ió w u n i w e r s y te c k i c h w G e ty n ­ d z e , g d z i e s ł u c h a ł wykładów z h i s t o r i i prow adzonych p rz e z J . L . M osheim a, h i s t o r y k a k o ś c i o ł a , p ra g m a ty k a , e p ig o n a k a r te z ja n iz m u i e p o k i e r u d y c j i . S tą d w b i b l i o t e c e Uphagena w s p ó ł i s t n i a ł y d z i e ­ ł a czo ło w y ch p r z e d s t a w i c i e l i t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j z pism am i re fo rm a to ró w k o ś c i o ł a . W om aw ianej g r u p ie k s i ą ż e k z a z n a c z y ła s i ę i s t o t n a p rz e w a g a p iś m ie n n ic tw a w ję z y k u ł a o iń s k im , 226 ty tu łó w wobec 187 w ję z y k u n ie m ie c k im , 137 w f r a n c u s k im , 36 w h o l e n d e r s ­ kim , 11 w h i s z p a ń s k im .

N - B i b l i o g r a f i a . B i o g r a f i a . H i s t o r i a p iś m ie n n ic tw a

T en r o d z a j p iś m ie n n ic tw a re p re z e n to w a n y p r z e z 997 d z i e ł w

1842 w olu m in ach b y ł , j a k siQ z d a j e , obok l i t e r a t u r y h i s t o r y c z ­

n e j p rz e d m io te m s z c z e g ó ln e j t r o s k i J a n a U p h a g en a. Z g ro m a d z ił w

sw o je j b i b l i o t e c e z e s p ó ł k s i ą g , k t ó r e d a j ą w sum ie św iadectw o

ro z w o ju i n t e l e k t u a l n e g o o z ło w ie k a , u trw a lo n e g o i p rz e k a z a n e g o za

p o śre d n ic tw e m k s i ą ż k i . D orobek t e n skondensow any w fo r m ie sp isó w

b i b l i o g r a f i c z n y c h , b i b l i o t e c z n y c h , r e t r o s p e k o j i ro z w o ju p o s z c z ę -

- 98

g ó ln y c h d y s c y p l i n naukow ych u ł a t w i a ł z pew nością. Uphagenow i p o ru ­ s z a n ie s i ę po in t e r e s u j ą c y m go o b s z a r z e w ied zy l u d z k i e j .

Wśród s p is ó w b i b l i o g r a f i c z n y c h z a s łu g u j e na uwagę p ie r w s z a no­

w ożytna b i b l i o g r a f i a u n i w e r s a l n a , K .G e sn e ra “B i b l i o t h e c a u n i v e r ­ s a l i s . . . " / T i g u r i 1 5 4 5 -1 5 5 5 /, s i ę g a j ą c a r e e d y c ja m i i u z u p e ł n i e n i a ­ mi po w iek X V I I I . B i b l i o f i l g d a ń s k i z g r o m a d z ił l i c z n ą g ru p ę b i ­ b l i o g r a f i i s p e c j a l n y c h , t a k d l a nauk h u m a n is ty c z n y c h , j a k i m a te ­ m a t y c z n o - p r z y r o d n ic z y c h , co b y ł o zgodne z duchem e p o k i O św iec en ie, w k t ó r e j ż y ł .

W t e j g r u p i e p iś m ie n n ic tw a n a le ż y w ym ienić: b i b l i o g r a f i ę p i ś ­ m ie n n ic tw a k l a s y c z n e g o zn an eg o f i l o l o g a J . A . F a b r i c i u s a , w znaw ianą

j e s z c z e w w iek u d z ie w ię tn a s ty m , o podobnym z a k r e s i e d zieło G .B ra- uda " B i b l i o t h e c a c l a s s i c a " / F r a n k f u r t 1 6 2 5 /, b i b l i o g r a f i ę p o l i ­ t y k i G .K aude, czołow ego b i b l i o t e k a r z a i b i b l i o g r a f a f r a n o u s k ie g o s ie d e m n a s te g o s t u l e c i a . J e g o " B i b l i o g r a p h i a p o l i t i o a " w y s tę p u je w z b i o r a c h U phagena a ż w t r z e c h ró ż n y c h w y d a n ia c h : W itte n b e r g a 1641, F r a n k f u r t 1672, L ip s k 1 7 1 2 . Wśród a u to ró w b i b l i o g r a f i i wi­

dzim y p ie r w s z e g o "zawodowego" b i b l i o g r a f a C. v a n Beughema i je g o t r z y z d z i e s i ę c i u d z i e ł : " A p p a r a tu s ad h i s t o r i a m l i t t e r a r i u m "

A m sterdam 1 6 8 9 /, " B i b l i o g r a p h i a m a th e m a tio a e t a r t l f i c i o s a "

/A m sterdam 1 6 8 8 / i " B i b l i o g r a p h i a m ed ica e t p h y s l c a " /A m sterdam 1 6 7 1 /. B oża ty m , w y s tą p iły ró w n ie ż s p i s y b i b l i o g r a f i c z n e z z a k r e ­ s u p ra w a , t e o l o g i i , f i l o z o f i i , n a u k i o l i t e r a t u r z e , a ta k ż e b i ­ b l i o g r a f i a a s t r o n o m i i p i ó r a J .F . W e i d l e r a i m edyczna Ch .G .K e s tn e - r a .

O sobną g ru p ę w śród sp isó w b i b l i o g r a f i c z n y c h s ta n o w ią b i b l i o ­ g r a f i e b i b l i o f i l s k i e i k s ię g o z n a w c z e , r o z w i j a j ą c e s i ę z w ła s z c z a w o sie m n a sty m w ie k u . J a n U phagen w łą c z y ł do sw o ic h z b io ró w , m .in ., b i b l i o g r a f i ę in k u n ab u łó w M J t t a i t t a i r e ’ a " A n n a le s t y p o g r a p h i c ! ab a r t i s i n v e n t a e ad a n . MB", k o n ty n u o w an ą n a s t ę p n i e p r z e z G .W .Pan- z e r a , J .C h .W o lf f a "Monumenta t y p o g r a p h i e s " , z n a n ą b i b l i o g r a f i ę b i b l i o f i l s k ą A I B a i l l e t a "Ju g e m en s d e s s a v a n t s s u r l e p r i n c i p a u x o u v ra g e s d e s a u t e u r s " , J .V o g ta " C a ta lo g u s l i b r o r u m r a r io r u m " ozy J . J . B a u e r a " B i b l i o t h e c a l i b r o r u m r a r i o r u m u n i v e r s a l i s " . Te dwie o s t a t n i e p r a c e p o j a w i a j ą s i ę d o ś ć c z ę s t o na k a r t a c h in w e n ta r z a b i b l i o t e k i U p h ag en a, d l a z a z n a c z e n i a d z i e ł w y r ó ż n ia ją c y c h s i ę wa­

lo ra m i b i b l i o f i l s k i m i . U phagen p o s i a d a ł t a k ż e o p ra c o w a n ia z z a ­

k r e s u h i s t o r i i k s i ą ż k i , n p . H .M eerm anna " O r i g i n e s t y p o g r a p h i c a e " .

C h .G .S ch w arza "Be o rn a m e n tis l i b r o r u m " , B . M a l l i n c k r o t a "Le o r t u

e t p r o g r e s s u a r t i s t y p o g r a p h i c a e czy " T h e s a u ru s b i b l i o t h e c a r i u s " •

Wśród s p is ó w k s i ą ż e k o d n o to w aliśm y o b ec n o ść j e s z c z e in n e j f o r ­ my, a m ia n o w ic ie in d e k s u k s i ą g z a k a z a n y c h , n p . " I n d e x lib ro ru m p r o h i b i t o r u m e t expurgandorum n o v is s im u s " /M a d rid 1 6 6 7 / o ra z b i ­ b l i o g r a f i ę anonimów i pseudonim ów , p i ó r a J . C h . M a i l i .

Obok b i b l i o g r a f i i i k a ta lo g ó w b i b l i o t e k w y s tę p u je w a n a l i z o ­ w anej g r u p ie p iś m ie n n ic tw a b a r d z o rozbudow ana l i t e r a t u r a b i o g r a ­ f i c z n a , n a k t ó r ą p rz y p a d a b e z m ała 400 ty tu łó w z o g ó ln e j l i c z b y 997 d z i e ł tw o rz ą c y c h t e n d z i a ł .

Z d o k o n a n e j a n a l i z y w y n ik a , że Uphagen p o s i a d a ł podstawowe s ło w n ik i b i o g r a f i c z n e , n p . C h .G .JÖ c h e ra " A llg e m e in e s G e le h r t e n - L ex ik o n " i d o p e ł n i a j ą c y go J .C h .A d e lu n g a " F o r t s e tz u n g und E rg ä n ­ z u n g e n " . P o s i a d a ł ró w n ie ż b i o g r a f i e te o lo g ó w , praw ników , f i l o z o ­ fów, p i s a r z y i p o e tó w , l e k a r z y , mężów s t a n u , że wymienimy t y l k o : J .C h . R tA dlgera " V ita e c la r is s lm o r u m i n r e l i t e r a r i a v ir o r u m , d a s i s t L e b e n b e s c h r e ib u n g e n " , J .L .J a n o c k ie g o " L e x ik o n d e r e r i t z l e b e n - den G e l e h r t e n i n P o h le n " , " J a n o c ia n a s i v e c la ro ru m Poloniae a u c t o - rum , m ece n atu m q u e, m em oriae m i s c e l l a e " , o g ra n ic z o n e do tw órców n a u k i i k u l t u r y p o l s k i e j , p o n a d to zn a jd u je m y b i o g r a f i e u czonych z G e ty n g i, a k a d e m ii f r a n c u s k i e j p i ó r a I . B u l l a r t a "A cadem ie d e s S c ie n c e s e t d e s A r ts " z w ielom a m ied zio ry to w y m i p o d o b izn am i s ła w ­ nych mężów.

W l i c z n i e r e p r e z e n to w a n e j b i o g r a f i s t y c e in d y w id u a ln e j n a le ż y odnotow ać n a j w y b i t n i e j s z y c h p r z e d s t a w i c i e l i n a u k i od R e n e sa n su po O ś w ie c e n ie , n p . p i ę ć b i o g r a f i i P .M e la n c h to n a , b i o g r a f i ę M .C ervan- t e s a , czo ło w eg o p i s a r z a h i s z p a ń s k i e g o , a stro n o m a d u ń s k ie g o Tycho B ra h e , k a r d y n a ła R i c h e l i e u , u cz o n eg o f i l o l o g a i d r u k a r z a w enec­

k ie g o A ld u s a P i u s a M a n u tiu s a , S .H o z ju s z a , t r z y ż y c io r y s y M .L u tra , j a k t e ż J .K a l w i n a . Z n ac zn ie m n i e j s z ą r e p r e z e n t a c j ę m ają b i o g r a f i e l u d z i e p o k i B a ro k u . W t e j g r u p i e z a s ł u g u j ą na uwagę ż y c io r y s y dwóch w y b itn y c h f i lo z o f ó w e p o k i: K a r t e z j u s z a i S p in o z y . J e s t rów­

n i e ż s z k i c b i o g r a f i c z n y p o św ięco n y M o lie ro w i, twórcy t e a t r u f r a n ­ c u s k ie g o . n a j l i c z n i e j s z ą g ru p ę tw o rz ą w k o l e k c j i U phagena b i o g r a ­ f i e l u d z i e p o k i O ś w ie c e n ia , c z y l i w sp ó łc z e sn y c h h is to r y k o w i g d a ń - skem u. W idzimy w śród n ic h tw órców nowego p r ą d u : W o lte r a , d ’Alem - b e r t a , J . A . H a l l e r a , p r z y r o d n ik a d z i a ł a j ą o e g o w G ety n d ze i z a ło ż y ­

c i e l a t a m t e j s z e g o to w a rz y s tw a p r z y r o d n ic z e g o , G .LJESuffona, p r z y ­

ro d n ik a i f i l o z o f a a n g i e l s k i e g o , J .C o o k a , ż e g l a r z a i p o d ró ż n ik a

a n g i e l s k i e g o , J . S w i f t a , znanego p i s a r z a czy f r a n c u s k i e g o muzyka

J .P Jćiameau.

- 1 0 0 -

A n a li z a l i t e r a t u r y b i o g r a f i c z n e , ] z b i b l i o t e k i U phagena p o tw ier­

dza r o z l e g ł e z a i n t e r e s o w a n i a u c z o n e g o g d a ń s k ie g o . K ie o g r a n i c z a ł swych h o ry z o n tó w do k rę g u te m a t y k i w y zn aczo n ej p r z e z d y s c y p l i n ę , j a k ą u p r a w i a ł , l e c z ś l e d z i ł ro z w ó j c z ło w ie k a w ró ż n y c h s f e r a c h je g o d z i a ł a l n o ś c i ą od f i l o z o f i i p r z e z n a u k i h u m a n is ty c z n e i s z t u k ę po n a u k i m a te m a ty c z n o - p r z y r o d n ic z e .

Zgodną z ty m i s z e r o k im i z a in t e r e s o w a n ia m i U phagena p o z o s t a j e o s t a t n i a g ru p a te m a ty c z n a om awianego d z i a ł u , h i s t o r i a p i ś m ie n n i ­ ctw a / h i s t o r i a l i t t e r a r i a / . Obok l i c z n y c h opraco w ań naukoznaw - czych d l a t r a d y c y j n y c h d y s c y p l i n h u m a n is ty c z n y c h w y s t ą p i ł y dw ie h i s t o r i o g r a f i e m edycyny o r a z a s t r o n o m i i w o p ra c o w a n iu J .E .W e id l e - r a .

O c e n i a j ą c t e n d r u g i co do w i e l k o ś c i d z i a ł p i ś m ie n n ic tw a b i b l io ­ t e k i U p h a g e n a , można p r z y p u s z c z a ć , że o d g ry w a ł on i s t o t n ą r o l ę w p ra c y naukow ej h i s t o r y k a g d a ń s k i e g o . S p is y b i b l i o g r a f i c z n e umoż­

l i w i a ł y mu o r i e n t a c j ę w p i ś m ie n n ic t w i e i pom agały w j e g o w yborze o ra z k o m p le to w a n iu . I n f o r m a t o r y i o p ra c o w a n ia b i o g r a f i c z n e o ra z kom pendia n aukoznaw cze u ł a t w i a ł y r e c e p c j ę i o c e n ę tw ó r c z o ś c i po­

s z c z e g ó ln y c h a u to ró w o ra z ś l e d z e n i e k ie ru n k ó w ro z w o ju p o s z c z e g ó l­

ny ch d y s c y p l i n naukow ych w k o l e j n y c h e p o k a c h .

K - H i s t o r i a K o ś c io ła

Ł ączy s i ę za k re se m z omówionym d z ia łe m A - t e o l o g i ą . Na h i s t o ­ r i o g r a f i ę Kościoła przypadają w k o le k c ji U phagena 353 d z i e ł a w 539 w o lu m in ach . Wśród n ic h w y s tę p u ją o b s z e rn e s y n te z y d z ie jó w K o ś c io ­ ł a , r o c z n i k i k o ś c i e l n e , m a t e r i a ł y so b o ro w e , o p ra o o w a n ia d z ie jó w p o s z c z e g ó ln y c h zgrom adzeń z a k o n n y c h , s z k i c e o r e f o r m a c j i , in k w i­

z y c j i , m i s t e r i a c h , e w a n g e l i z a c j i w p o s z c z e g ó ln y c h c z ę ś c i a c h św ia ­ t a , l i s t y p a p i e ż y , i c h b i o g r a f i e , żyw oty ś w ię ty c h i m ęczenników , in f o r m a t o r y b i o g r a f i c z n e t y p u "de v i r i s i l l u s t r i b u s " .

Z w i e l u p o s ia d a n y c h p r z e z U phagena s y n t e z d z ie jó w K o ś c io ła wy­

m ie n ić n a l e ż y : " H i s t o r i a e e c c l e s i a s t i c a e s c r i p t o r e s G r a e c i: E u se ­

b i u s P a m p h ilu s , S o c r a t e s S c h o l a s t i c u s , H e r n i a s S o zom enus, T heodo-

r i c u s E p is o o p u s C y ri e t B v a g r iu s S c h o l a s t i c u s " /A m sterdam 1 6 9 5 /

w o p ra c o w a n iu i z kom entarzem H . V a l e s i u s a ; P .O r o s i u s a "A d v ersu s

p a g a n o s h i s t o r i a r u m l i b r i V I I " ; C .B a r o n iu s a , k a r d y n a ł a i b i b l i o ­

t e k a r z a w a ty k a ń s k ie g o " A n n a le s e c c l e s i a s t i c i " i k o n ty n u a c je t e g o

d z i e ł a A .B z o w sk ie g o , O .H a y n a ld ie g o i H .S p o n d a n iu s a ; N ic e p h o ra

" ï ï c c l e s i a s t i c a e h i s t o r i a e l l b r i X V III g ra e c e e t l a t i n e ” czy pierw ­ s z e g o n a u c z y c i e l a h i s t o r i i U p h a g en a, J.L .M o sh eim a " D i s s e r t â t io n e s ad h i s t o r i a m e c c l e s l a s t i c a m " i " H i s t o r i a e C h r i s t l a n a e compendium".

U phagen w łą o z y ł do s w o je j k o l e k c j i k i l k a opracow ań soborów, n p . t r y d e n c k i e g o / p i ó r a P .V e n e t u s a , uczonego w ł o s k i e g o / , s o b o ru w K o n s ta n ty n o p o lu i w P i z i e ,

W a n a liz o w a n e j g r u p i e k s i ą ż e k w y s t ą p i ł y ró w n ie ż o p ra c o w a n ia r u c h u r e f o r m a c y jn e go: l u t e r a n i z m u , k a lw in iz m u , a r ia n i z m u , h u s y - ty zm u , o b ec n e t e ż w d z i a l e A - l i t e r a t u r a t e o l o g i c z n a , a także l i c z ­ ne p r a c e d o t y c z ą c e ró ż n y c h zgrom adzeń z a k o n n y c h , j a k j e z u i t ó w , kanoników r e g u l a r n y c h , k a r m e litó w , c y s te r s ó w , benedyktynów i i n ­ n y c h .

L i t e r a t u r a t e o l o g i c z n a u m ie sz o z o n a p r z e z U phagena w t r z e c h d z i a ł a c h : A - t e o l o g i a , I - h i s t o r i a b i b l i j n a , K - h i s t o r i a Koś­

c i o ł a tw o rz y pokaźny o d s e te k c a łe g o k s i ę g o z b i o r u . P rz y p a d a n a n i ą .1120 t y t u ł ó w , c z y l i 10# o g ó łu z b i o r u . W g r u p i e t e j ? c h a r a k t e r y z u ­

j ą c e j s i ę d u ż ą r ó ż n o r o d n o ś c i ą te m a ty c z n ą , z n a l a z ł y s i ę podstawowe d z i e ł a o zo ło w y ch h is to r y k ó w K o ś c i o ł a w s z y s tk ic h e p o k , od s t a r o ­ ż y t n o ś c i po O ś w ie c e n ie . W p o ró w n a n iu z l i c z e b n o ś c i ą , s t o p i e ń wy­

k o r z y s t a n i a t e j l i t e r a t u r y w p ra o y naukow ej U phagena b y ł n i e w i e l ­ k i , bowiem t y l k o 33 t y t u ł y w e sz ły do kanonu ź ró d ło w eg o " P a r e r g a h i s t o r i c a " .

L - S t a r o ż y t n o ś c i g r e c k i e i rz y m sk ie w raz z a r c h e o l o g i ą Ten fra g m e n t k o l e k c j i b i b l i o t e c z n e j J a n a U phagena pośw ięcony zabytkom k u l t u r y i s z t u k i a n ty o z n e j l i c z y 277 t y t u łó w w 323 wo­

lu m in a c h . T w o rzą one z e s p ó ł o d u ż e j r ó ż n o r o d n o ś c i t e m a t y c z n e j . Obok o b s z e r n y c h s y n t e z d o ty c z ą o y c h s t a r o ż y t n o ś c i , w y s tę p u ją pub­

l i k a c j e om aw iająo e z a b y t k i a r c h i t e k t u r y , m a la r s tw a , a n ty o z n y t e a t r g r e c k i , w y ro c zn ie o ra z w ie r z e n ia r e l i g i j n e Greków i Rzymian, ja k t e ż p o r u s z a j ą c e z a g a d n ie n ia ż y c ia c o d z ie n n e g o s t a r o ż y tn y c h , np.

z a o p a t r z e n i e w wodS i budowę akw eduktów , h a n d e l i ż e g lu g ę , s z tu k ę w o je n n ą , a t a k ż e s t u d i a z z a k r e s u p ań stw a i p ra w a , o g ra n ic z o n e t u ­ t a j do ro z w a ż a ń n ad k s z ta łto w a n ie m s i ę p o s z c z e g ó ln y c h form u s t r o ­ jow ych G r e c j i i fizymu.

Z o b s z e rn y c h s y n t e z u jm u ją c y c h s t a r o ż y t n o ś ć ja k o epokę z

w s z y s tk im i j e j p rz e ja w a m i, w y b ra liśm y d l a i l u s t r a c j i : C .R o l l i n a ,

f i l o l o g a f r a n c u s k i e g o , r e k t o r a u n iw e r s y te tu p a r y s k ie g o i c z ło n k a

102

z 28

Académ ie d e s I n s c r i p t i o n s e t B e l l e s - L e t t r e s , " H i s t o i r e a n c ie n n e d e s E g y p t i e n s j d e s C a r t h a g i n o i s , d e s A s s y r i e n s " , B .M o n tfa u co n a

" L ’A n t i q u i t é e x p l i q u é e " , J.W in c k e lm a n n a , n ie m ie c k ie g o b a d a c z a i h i s t o r y k a s z t u k i s t a r o ż y t n e j , " G e s c h lc h te d e r K u n st d e s ALfcertums", k t ó r e t o d z i e ł o z a p o c z ą tk o w a ło a r c h e o l o g i ę k l a s y c z n ą i h i s t o r i ę s z t u k i .

H i s t o r i ę s z t u k i g r e c k i e j r e p r e z e n t u j ą w z b i o r a c h Uphagena m .i n .

" A n t i q u i t a t e s h o m e rlc a e " B . P e i t h a , s z e s n a s to w ie c z n e g o h u m a n is ty , J .M e u r s i e g o , h o l e n d e r s k ie g o f i l o l o g a i p r o f e s o r a h i s t o r i i i g r e ­ k i w L e j d z ie " C r e t a , C y p ru s, E h o d u s " , p r a c a z b io ro w a E .C h a n d le r a , N . R a v e t t a , W .P a rs e a " I o n i a n A n t i q u i t i e s " z w ielo m a p ięk n y m i i l u s t r a c j a m i m ie d z io ry to w y m i o r a z M.Le R oy’ a , a r c h i t e k t a f r a n c u s ­ k ie g o "L es r u i n e s d e s p l u s b e a u x Monuments de l a G r è c e " ,

W a n a li z o w a n e j g r u p i e p iś m ie n n ic tw a w y s t ą p i ł a w yraźn a p rz ew ag a p u b l i k a c j i d o ty c z ą c y c h a n ty k u rz y m s k ie g o , Z b o g a te g o k a t a l o g u d z i e ł z a s ł u g u j ą na uwagę: A , H .S a l l e n g r e , j e z u i t y h o l e n d e r s k ie g o

"Novus T h e s a u ru s A n tiq u ita tu m Rom anarum ", J . G r u t e r a , p o e ty I k r y ­ ty k a b e l g i j s k i e g o , p r o f e s o r a h i s t o r i i w W i t t e n b e r d z e , " T h e s a u ru s

s i v e C orpus i n s c r i p t i o n u m a n tiq u a r u m t o t i u s o r b i s R o m an i", dwa d z i e ł a p o św ię c o n e s z t u c e E tru s k ó w , J . B . P a s s e r u s a , s ie d e m n a s to ­ w iec zn eg o w ło s k ie g o m a la r z a , p o e t y , muzyka i a r c h i t e k t a 2^ , " P i c - t u r a e E tru s c o r u m i n V a s c u l i s n u n c primum i n unum c o l l e c t a e e x p l i - c a t i o n i b u s e t d i s s e r t â t i o n i b u s i l l u s t r a t a e . . . " o ra z A .P .G o r i i

"Museum B tru s c u m , e x h ib e n s i n s i g n i a v e te ru m E tru s c o r u m m onum enta, a e r i s t a b u l l s n unc primum é d i t a e t i l l u s t r a t a . . . " . W alory p o z­

nawcze I e s t e t y c z n e obydwu d z i e ł p o d n o sz ą p ię k n e i l u s t r a c j e m ie­

d z i o r y t o w e , Do c ie k a w sz y c h t y t u ł ó w n a l e ż ą p o n a d to : " H i s t o r i a P o r i R om ani" p i ó r a P . P o l e t t a , re n e sa n so w e g o b a d a c z a a n t y k u , "De tem plo e t b i b l i o t h e c a A p o l l i n i s P a l a t i n i " S .L l i r s e n i u s a , "De a m p h ith e a - t r o " J . L i p s i u s a , zn a k o m ite g o h u m a n is ty , znawcy k u l t u r y i l i t e r a ­ t u r y r z y m s k i e j . S ą ró w n ie ż p r z y k ła d y z a in te r e s o w a ń U phagena w ie­

r z e n i a m i a n ty c z n y c h Greków i R zym ian, że wymienimy N.Com esa hu­

m a n is ty w e n e c k ie g o " M y th o lo g ia e l i b r i X ", L .G .G y r a ld u s a , w ło s k ie ­ go znawcy s t a r o ż y t n o ś c i ą "O p era o m n ia ", na k t ó r e z ł o ż y ł y s i ę m .i n .

" H i s t o r i a deorum g e n t i l i u m e t p o e ta ru m g ra e c o ru m e t la t i n o r u m " ,

"Syntagm a de M u s is " , " H i s t o r i a H e r c u l i s " , s z k i c o k a le n d a rz u g r e c ­

kim i rz y m sk im , " L ib e r de a n n i s , m e n s ib u s , c a e t e r i s q u e temporum

p a r t i b u s oum c a l e n d a r i o rom ano g r a e o o q u e " , j a k t e ż c ie k a w a r o z ­

praw a z w ią z a n a z e s z t u k ą s c e n i c z n ą s t a r o ż y t n e j G r e o j i "De l a r v i s

s c e n i c i s e t f i g u r i s c o m ic is " P . P i c o r o n i i .

D z i a ł " S t a r o ż y t n o ś c i g r e c k i e i rz y m sk ie " c h a r a k t e r y z u j e s i ę ogromnym z ró ż n ic o w a n ie m te m a ty c z n y m , u n ie m o ż liv /ia ją c y m b a r d z i e j s z c z e g ó ło w ą k a t e g o r y z a c j ę . P oza wskazanym i g ru p a m i p iś m ie n n ic tw a , w y s tą p iły w tym z e s p o le k s i ą ż e k ro z p raw y na t e m a t l i t e r a t u r y an ­ t y c z n e j , h i s t o r i i ję z y k a ł a c i ń s k i e g o , n i e l i c z n e k o m e n ta rz e f i l o ­ logów s i e d e m n a s t o - i o sie m n a s to w ie c z n y c h d o ty c z ą c e s p u ś c iz n y l i ­ t e r a c k i e j i naukowe’j s t a r o ż y t n y c h , k i l k a b i o g r a f i i , np<> E p i k u r a , P l i n i u s z a M ło d sz e g o . Z godnie z rozw ojem z a in te r e s o w a ń sp o łecz eń stw now ożytnych a n ty k ie m , zauw ażono w t e j c z ę ś c i k o l e k c j i U phagena n a j l i c z n i e j s z y u d z i a ł l i t e r a t u r y re n e s a n s o w e j i o ś w ie c e n io w e j.

Q - h i s t o r i a F r a n c j i

J e s t r e p re z e n to w a n a w k o l e k c j i U phagena 550 t y t u ł a m i w 886 wo­

lu m in a c h . W z b i o r z e tym w y s tę p u je s z e r e g p u b l i k a c j i źró d ło w y ch 1 opracow ań o d n o sz ą c y c h s i ę do d z ie jó w F r a n c j i . Z w ie lu ty tu łó w n a­

le ż y odnotow ać k r o n ik ę P .A e m illu s a "De re b u s g e s t i s F rancorum l i - b r i X ", w ydaną w 1601 ro k u w B a z y l e i , razem z trz e m a j e j k o n ty n u a ­ c ja m i p i ó r a A . F e r r o n i , J . du T i l l e t a i J . H e n ri c e p t r i u s a , k t ó r y d o p ro w a d z ił k r o n i k ę A e m iliu s a do 1601 r o k u . W g r u p i e wydawnictw źró d ło w y c h z n a j d u j e s i ę z b i ó r k i l k u p u b l i k a c j i o wspólnym t y t u l e

" A n n a le s e t C h ro n iq u e s de F ra n c e . . . " , F .B .P e g u i l i o n a "Rerum O a l- lic a r u m c o m m e n ta rii ab A .C h . 1461 ad Annum 1 5 8 0 " , czy G .B .G ram on- da " H i s t o r ia r u m G a lia e ab e x c e s s u H e n r i c i IV l i b r i X V I II" . H i­

s t o r y k g d a ń s k i z g r o m a d z ił ró w n ie ż p o k aźn ą l i c z b ę p u b l i k a c j i g e ­ n e a lo g i c z n y c h , spraw o zd ań z m i s j i d y p lo m a ty c z n y c h , k o r e s p o n d e n c ji U rz ęd o w e j, opracow ań n u m izm aty czn y c h .

H i s t o r i o g r a f i a F r a n c j i w z b i o r a c h U phagena c h a r a k t e r y z u j e s i ę w yraźn ą p rz e w a g ą opraoow ań ty p u o p iso w eg o . S ą w śró d n ic h np. l i c z ­ ne ro z p ra w y d o ty c z ą c e okresów p an ow ania k o le jn y c h k ró ló w , ioh b i o ­ g r a f i e , p r a c e o czołow ych p o l i t y k a c h f r a n c u s k i c h , ż e wymienimy t y l k o k a r d y n a łó w , R i c h e l i e u , M a z a rin a , C o l b e r t a . L i c z n ie r e p r e ­

zen tow ana j e s t p o n a d to h i s t o r i a r e g i o n a l n a . Sw oje o p ra co w an ia h i ­ s to r y c z n e m a ją m .i n . A l z a c j a , A k w ita n ia , B r e t a n i a , N orm andia o r a z n i e k t ó r e m i a s t a f r a n c u s k i e .

W om aw ianej g r u p i e p iś m ie n n ic tw a odnotow aliśm y o b ecn o ść w ie lu

wydawnictw b i b l i o g r a f i c z n y c h , że wymienimy t y l k o F . de La C ro ix

du M aine "La B i b l i o t h è q u e f r a n ç a i s e " , A .du V e r d i e r " l a B i b l i o ­

th è q u e f r a n f a i s e " , uważane p r z e z h i s t o r i ę b i b l i o g r a f i i za p ierw sze

104 -

f r a n c u s k i e b i b l i o g r a f i e narodow e r e tr o s p e k t y w n e , czy je d n ą z p ie rw s z y c h w E u r o p ie b i b l i o g r a f i ą d o ty c z ą c ą h i s t o r i i n a r o d o w e j, J . Le L onga " B i b l i o t h è q u e h i s t o r i q u e e t l a B ra n c e w k t ó r e j a u t o r o p i s a ł o k o ło 18 t y s i ę c y p r a c h i s t o r y c z n y c h 30 •

A n a li z a p iś m ie n n ic tw a s k ł a d a j ą c e g o s i ę na d z i a ł " H i s t o r i a B r a n c ji " w y k a z a ła w nim o b e c n o ść n i e t y l k o ro z p ra w h is to ry c z n y c h , a l e ró w n ie ż i s t o t n y u d z i a ł druków z in n y c h d z i e d z i n w ie d z y , j a k n p . p o l i t y k a , ek o n o m ia, ż e g lu g a , d e m o g r a f ia , n au k o z n aw stw o , n a u ­ ka o l i t e r a t u r z e , h i s t o r i a t e a t r u f r a n c u s k i e g o , czy k s ię g o z n a w - s tw o , g d z ie w y s t ą p i ł y p r a c e o d r u k a r s t w i e f r a n c u s k i m , np. A .C hevi- l l i e r a , d o k t o r a t e o l o g i i i b i b l i o t e k a r z a S o rb o n y , " L ’ o r i g i n e de 1 ’ im p r im e r ie de B a r i s " i o b i b l i o t e k a c h .

L i t e r a t u r a sk o m p leto w an a p r z e z U phagena w tym d z i a l e u k a z u je d o ro b e k s p o łe c z e ń s tw a f r a n c u s k i e g o w z a k r e s i e ż y c ia p o l i t y c z n e ­ g o , s p o ł e c z n e g o , naukow ego, k u l t u r a l n e g o . T e n d e n c je t e w y s t ą p i ł y n i e t y l k o w ty m , a l e i we w s z y s t k i c h p o z o s t a ł y c h g ru p a c h te m a ­ ty c z n y c h , o d n o s z ą c y c h s i ę do d z ie jó w p o s z c z e g ó ln y c h p a ń stw ozy re g io n ó w ś w i a t a .

S - H i s t o r i a N iem ieo

P iś m ie n n ic tw o o te m a ty c e n i e m i e c k i e j n a le ż y do j e d n e j z n a j ­ z a s o b n i e j s z y c h g ru p w b i b l i o t e c e U p h ag en a, l i c z y 1328 d z i e ł w 1601 w o lu m in a c h . Ten z e s p ó ł k s i ą ż e k c e c h u je duże z ró ż n ic o w a n ie t e m a t y c z n e .

P odstaw ow y z r ą b omawianego d z i a ł u tw o rz ą p u b l i k a c j e źró d ło w e

i o p ra c o w a n ia h i s t o r y c z n e R z e s z y , j e j re g io n ó w ozy p o s z c ż e g ó l -

n y ch m i a s t . W g r u p i e w ydaw nictw ź ró d ło w y c h z w r a c a ją uwagę k r o n i ­

k i o r a z r o c z n i k i ś r e d n io w ie c z n e i p ó ź n i e j s z e , z a w a r te w l i c z ­

n y ch z b i o r a c h o c h a r a k te r y s ty c z n y m t y t u l e "Rerum G erm anlcorum

s c r i p t o r e s " . J a n U phagen z d o ł a ł p o z y s k a ć do s w o je j b i b l i o t e k i

k i l k a n a ś c i e z b io ró w , w y d o b y ty ch i wydanych s t a r a n i e m u c z o n y c h

s z e s n a s t o - i s ie d e m n a s to w ie c z n y c h , w śród k t ó r y c h widzimy: S^ichan-

d i u s a , J . P i s t o r i u s a , J .R e u b e r a , G .Y /.L e ib n iz a , M .G o ld a s ta i i n ­

n y c h . W t e j g r u p i e p u b l i k a c j i w ym ienić n a l e ż y t a k ż e J . G . von

E c c a r d a , h i s t o r i o g r a f a , r a d c y i b i b l i o t e k a r z a na dw orze hanow ers-

k im , "C o rp u s h i s t o r i c u m m e d ii a e v i " , V .B .d e G u d e n u sa "Codex d l -

p l o m a t ic u s e x h ib e n s a n e c d o ta ab anno 881 ad 13OO m o g u n tia c a " ,

M .G .Ch. K r e y s ig a " D ip lo m a ta r ia e t s c r i p t o r e s h i s t o r i a e g e rm a -