Charakterystyka zbioru numizmatycznego w Muzeum w Sandomierzu

Kamila Załuska

Charakterystyka zbioru

numizmatycznego w Muzeum w

Sandomierzu

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 10, 323-332

1977

R o c z n i k M u z e u m N a r o d o w e g o w K i e l c a c h T o m X . K r a k ó w 1977

K A M IL A Z A Ł U S K A

CHARAKTERYSTYKA ZBIORU NUMIZMATYCZNEGO

W MUZEUM W SANDOMIERZU

Gromadzenie zbiorów num izm atycznych znajdujących się w M uzeum w San­ domierzu zapoczątkowało Muzeum Ziemi Sandom ierskiej pow stałe w 1918 roku przy Polskim Tow arzystw ie Krajoznawczym, Oddział w Sandomierzu. Począt­ kowo była to niew ielka kolekcja, która system atycznie z roku na rok pow ięk­ szała się drogą darów.

Wśród zbiorów num izm atycznych z okresu m iędzyw ojennego znajdowały się dwa bardzo istotne skarby: skarb m onet X I-w iecznych pochodzący z Gnieszo- w ic w pow. sandom ierskim oraz skarb m onet X V II-w iecznych z Zawichostu w pow. sandom ierskim .

W czasie działań w ojennych część num izm atów zaginęła. Po odzyskaniu n ie­ podległości i otw arciu w 1956 roku M uzeum w Sandom ierzu zachowane, lecz bardzo uszczuplone skarby z G nieszowic i Zawichostu zostały przekazane wraz z innym i zbiorami nowo zorganizowanem u Muzeum, które ponow nie zajęło się grom adzeniem zbiorów num izm atycznych, zarówno polskich jak i obcych. Zbiór m onet i banknotów powiększa się drogą darów.

W dniu 30 marca 1973 roku Muzeum w Sandom ierzu posiadało 1155 num iz­ m atów, przeważnie polskich.

Muzeum w Sandom ierzu nie posiada zbioru m onet, które byłyby przeglądem chociażby najbardziej ogólnym i m ogły prezentować historię m onety polskiej. Muzeum dysponuje natom iast pięcioma zespołow ym i znaleziskam i m onet, tzw. skarbami, a w śród nich trzema charakterystycznym i skarbami — są to:

Zespół m onet rzym skich z Chm ielowa Piaskow ego w pow. opatowskim — jest to tylko fragm ent skarbu; w posiadaniu Muzeum w Sandomierzu znajduje się 8 denarów, 295 denarów jest w zbiorach Państw ow ego M uzeum Archeolo­ gicznego w W arszawie;

Skarb m onet w czesnośredniow iecznych z G nieszow ic w pow. sandom ierskim , który jest w ykładnikiem stosunków gospodarczych Polski w czesnopiastow skiej ; K olejnym jest skarb m onet polskich i zachodnioeuropejskich z XVII w ieku z Zawichostu w pow. sandom ierskim , stanow iący przyczynek do stosunków eko­ nom icznych doby Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Oprócz w yżej w ym ienionych w M uzeum znajduje się jeszcze skarb szelągów Jana Kazim ierza ze Skrzynna w pow. przysuskim; skarb m onet austriackich z okresu panow ania cesarza Franciszka I (1792— 1835); 155 m onet z daru ob.

Albina Kozła z W arszawy; 191 m onet Polski Ludowej oraz 203 m onety znale­ zione luźno, w w iększości nie posiadające m etryk. Ponadto w posiadaniu Mu­ zeum jest 51 banknotów polskich, em itow anych od pow stania kościuszkow skie­ go aż po okres m iędzyw ojenny, oraz 22 banknoty obce.

Przy charakterystyce zbiorów num izm atycznych M uzeum w Sandom ierzu om ów ione będą najpierw znaleziska zespołow e, tzw. skarby, następnie m onety znalezione luźno oraz m onety em itow ane w Polsce Ludowej. W końcowej czę­ ści om ów ione zostaną banknoty.

I. ZNALEZISK A ZESPOŁOWE, TZW. SK A R B Y

1. FRAGMENT SKARBU DENARÓW RZYMSKICH Z CHMIELOWA PIASKOWEGO W POW. OPATOWSKIM

Skarb ten został odkryty w roku 1927 przez m ieszkańca Chm ielowa, rolnika Jana S trojka, który pracując przy rozbijaniu skały na zboczu wzgórza, zw anego Byczyną, natrafił na schow ek z denarami. Pierw otna ilość m onet w skarbie nie jest znana. Obecnie 294 denary znajdują się w M uzeum A rcheologicznym w W arszaw ie1, 12 denarów w Muzeum w Ostrowcu Św iętokrzyskim 2 oraz 8 de­ narów w M uzeum w Sandom ierzu 3. Te ostatnie ofiarow ał w roku 1958 ob. M ie­ czysław W olski, m iejscow y działacz Polskiego Tow arzystw a Turystyczno-K rajo­ znawczego 4.

WYKAZ DENARÓW RZYMSKICH ZNAJDUJĄCYCH SIĘ W ZBIORACH MUZEUM W SANDOMIERZU

Lp. j Panowanie i chronologia m onety Ilość

1 Neron (64—68 r.n.e.) 1

2 Wespazjan (69— 79 r.n.e) 1 3 Trajan (101—110 r.n.e.) 2 4 Hadrian (125—128 r.n.e.) 1 5 Marek Aureliusz (164— 169 r.n.e.) 3

R a z e m 8

1 M. Iiaisig, H. Hołubowiczowa Skarb denarów rzym skich z Chmielowa Pia -

skowego, pow. Opatów, „Wiadomości A rcheologiczne”, t. XVIII, Warszawa

1951—52, s. 201.

2 T. Opozda Dalsza część skarbu denarów rzymskich o d kry tyc h w Chmielowie

P iaskow ym , pow. Opatów, „Wiadomości Num izm atyczne”, R. XIII, Warszawa

1969, z. 1, s. 19—23.

3 J. Kuczyński Nieznana denary rzy m sk ie ze skarbu w Chmielowie Piasko­

w y m , „Archeologia”, t. X, Warszawa 1958, s. 215.

C h arakterystyka zbioru numizmatycznego w Muzeum w Sandomierzu 325

2. SKARB DENARÓW Z X I WIEKU, TZW. KRZYŻÓWEK, Z GNIESZOWIC W POW. SANDOMIERSKIM

W zbiorach M uzeum znajdują się 132 denary krzyżowe, 2 połów ki oraz 1 de­ nar o nie określonej chronologii. Wśród w yżej w ym ienionych m onet znajdowały się m onety zachodnioeuropejskie, które ocalały ze znajdującego się w dawnym M uzeum Ziemi Sandom ierskiej Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego zespo­ łu, zawierającego 246 denarów krzyżowych, 3 m onety Ottona, 6 fragm entów monet, duży placek srebra oraz fragm enty naczynia 5.

Skarb składający się pierw otnie z 346 m onet i kilku placków srebra został znaleziony na piaszczystym pagórku na polu Stanisław a Focha w G nieszowi- cach w pow. sandom ierskim w 1934 roku i w tym sam ym roku przekazano część skarbu do Muzeum Ziemi Sandom ierskiej, gdzie po opracowaniu otrzym ał nu­ mer inw entarzow y 1002 6. Natom iast 34 m onety znalazły się w Muzeum Archeo­ logicznym w Krakowie. Pozostałe u legły rozproszeniu.

W czasie działań II w o jn y św iatow ej część m onet z posiadanego skarbu za­ ginęła, pozostałe w raz z innym i zbiorami zostały przekazane nowo organizują­ cemu się Muzeum w 1956 roku 7.

WYKAZ DENARÓW Z XI WIEKU, TZW. KRZYŻÓWEK, Z GNIESZOWIC W POW. SANDOMIERSKIM

Typ V j VI VII Połów ka krzyżówki

Denar

krzyżow y Razem

Ilość 87 29 16 2 1 135

3. SKARB SZELĄGÓW KORONNYCH I LITEWSKICH JANA KAZIMIERZA, ODKRYTY W 1960 ROKU W SKRZYNNIE W POW. PRZYSUSKIM

Skarb znaleziono w w ykopie pod fundam enty budynku m ieszkalnego. Mone­ ty znajdowały się prawdopodobnie w drewnianej skrzynce, która uległa całko­ w item u zniszczeniu. Skarb został przekazany do Muzeum w Sandom ierzu w 1960 roku przez inż. Tadeusza Sław ińskiego zam ieszkałego w Przysusze.

Skarb składał się z 235 szelągów koronnych i litew skich Jana Kazimierza. Stan zachowania m onet jest nie najlepszy. M onety są mocno skorodowane i w y­ magają zabiegów konserwatorskich. Duża część m onet jest bardzo słabo czy­ telna.

5 J. Gąssowski Materiały do osadnictwa wczesnośredniowiecznego Sando-

mierszczyzny, „Materiały W czesnośredniowieczne”, t. VI, Wrocław—Warsza­

w a—Kraków 1969, s. 392.

6 A kta Polskiego T ow a rz ystw a T urysty czno-Krajo znawczego w Sandomierzu.

SKARB SZELĄGÓW JANA KAZIMIERZA POCHODZĄCY ZE SKRZYNNA W, POW. PRZYSUSKIM Rok Szelągi koronne Szelągi litew sk ie Szelągi nie

zidentyfikow ane Razem

1660 1

_

_

__

4. SKARB MONET Z XVII WIEKU Z ZAWICHOSTU W POW. SANDOMIERSKIM

W nie znanych bliżej okolicznościach w okresie m iędzyw ojennym odkryto w Zawichoście skarb monet X V II-w iecznych i przekazano go do M uzeum Ziemi San d om iersk iej8. N ie w iadom o dokładnie, czy został przekazany cały skarb, czy tylko jego część. Obecnie w Muzeum znajduje się 135 m onet. N ależy sądzić, że Muzeum posiada jedynie część m onet zdaw kow ych z XVII w ieku z Zawi­ chostu. Są to dość dobrze zachow ane m onety polskie, szw edzkie, pruskie, austriackie oraz księstw a cieszyńskiego.

SKARB MONET XVII-WIECZNYCH Z ZAWICHOSTU W POW. SANDOMIERSKIM Panow anie Tro­

jak Trze­ ciak Półto­ rak Grosz S ze­

ląg Obol Inne Razem Zygmunt III Waza

(1587—1632) Polska 1 28 21 12 62 Gustaw Adolf (1611— 1632) Szwecja 4 1 15 20 Krystyna (1632— 1654) Szwecja 30 30 Karol Gustaw (1654—1660) Szwecja — — — — 1 — — 1

8 E. Krzystkowa W ystaw a numizmatyczna w Muzeum w Sandomierzu, „W ia­ domości Num izm atyczne”, R. IV, Warszawa 1960, z. 1—2, s. 125—126.

C h arakte rystyka zbioru numizm atycznego w Muzeum w Sandomierzu ₃₂₇

Panow anie Tro­ jak Trze­ ciak Półto­ rak Grosz S ze­ ląg

Obol Inne Razem

Ks. Jerzy Wilhelm (1619— 1640) Prusy 4 4 Fryderyk W ilhelm (1641—1657) Prusy 3 3 Ferdynand II (1619—1637) Ces.Rzym.-Niem. 1 3 4 Ferdynand III (1637—1657) Ces.Rzym.-Niem. 2 2 4 Rudolf II Ces.Rzym.-Niem. 1

_

_

_

_

_

_

_

3 "

5. SKARB MONET AUSTRIACKICH Z OKRESU PANOWANIA CESARZA FRANCISZKA I (1792— 1835)

Skarb znaleziono w 1968 roku w Rynku przy posesji 25/26 w Sandom ierzu w trakcie prac Przedsiębiorstwa Robót Górniczych z Bytom ia, które przekazało m onety do zbiorów Muzeum. W posiadaniu naszej placówki znajduje się 20 m onet: 10 m onet 6-krajcarowych i 10 m onet 3-krajcarowych z 1800 roku.

N ależy przypuszczać, że skarb składał się z w iększej ilości monet, ponieważ zamieszczona notatka w „Wiadomościach N um izm atycznych” w rubryce „zna­ leziska” podaje, że 10 egzem plarzy m onet z okresu panowania cesarza Francisz­ ka I znalezionych w tych sam ych okolicznościach i w tym samym roku trafiło do zbiorów ob. В. Patryna 9. Stąd należy wnioskow ać, że nie w szystkie m onety znalezione przez górników zostały przekazane do zbiorów Muzeum i nie w iado­ mo, ile m onet liczyło znalezisko.

Wśród m onet w zbiorach Muzeum znajduje się denar rzymski z okresu re­ publiki i cesarza Augusta, pochodzący ze skarbu w Połańcu, odkrytego w 1968

9 B. Patryn podaje wzm iankę w rubryce „znaleziska” w „Wiadomościach N u ­ m izm atycznych”, R. XII, Warszawa 1968, z. 3—4, s. 240.

roku i znajdującego się w Muzeum Św iętokrzyskim w K ielcach 10. M onetę po­ wyższą przekazał do zbiorów Muzeum ob. M ichał Sagan, zam. w Majdanie Zbydniowskim w pow. tarnobrzeskim. O pisywana m oneta jest denarem Luciu- sa Marciusa Censorinusa z ok. 82— 81 r. p.n.e.11

II. MONETY POCHODZĄCE ZE ZNALEZISK LUŹNYCH

Obok w ym ienionych skarbów dość liczną ilościow o grupę stanow ią m onety luźno znalezione. Są to m onety zarówno polskie, jak i obce. pochodzące z poje­ dynczych znalezisk na terenie Sandomierza i okolic, znalezione w różnych oko­ licznościach przez różne osoby i przekazane do zbiorów Muzeum.

Część m onet ze w zględu na brak m etryk, jak też ich powszechność n ie ma zbyt w ielkiego znaczenia do badań nad num izm atyką polską i regionem , w któ­ rym były znalezione.

MONETY POCHODZĄCE ZE ZNALEZISK LUŹNYCH

Lp. Okres Ilość

1 Monety starożytne (denary rzymskie) 7 2 Monety piastowskie wczesnośredniowieczne (okres

denarowy do końca XIII wieku) 4 3 Monety gotyckie okresu groszowego (XIV—XV

wiek) 2

4 Monety renesansowe okresu zlotowego (XVI wiek) 4 5 Monety późnorenesansowe Wazów (okres zlotowy

w 1. poł. wieku XVII) 3

6 Monety barokowe okresu zlotowego (od poł. w ieku

XVII do poł. wieku XVIII) 27

7 Monety okresu ośw iecenia (2. poł. wieku XVIII) 16 8 Monety porozbiiorowe (1795— 1918) 23 9 Monety okresu m iędzywojennego (1918— 1939) 22 10 Monety z okresu okupacji niem ieckiej (1939—

1945) 4

11 Monety Wolnego m. Gdańska 1

12 Monety obce 89

13 Monety nie określone 1

R a z e m 203

A. Kunisz Skarb rzymskich denarów z czasów republiki i cesarza Augusta

o d k r y ty w Połańcu, pow. Staszów, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, t. VI,

Kraków 1970, s. 103— 159.

11 A. Kunisz Dalszy denar republikański ze skarbu z Połańca, „Rocznik Muzeum Św iętokrzyskiego”, t. IX, Kraków 1973.

C h a ra k te rystyk a zbioru numizmatycznego w Muzeum w Sandomierzu 329

Z kolei należy om ów ić m onety przekazane przez ob. Albina Kozła, zam. w W arszawie, który w roku 1961 darował 155 m onet Muzeum w Sandom ie­ rzu. Z relacji ofiarodaw cy w ynika, że zostały one zakupione na Ziemiach Za­ chodnich. N ie w iadom o natom iast, czy pochodzą ze skarbu, czy zostały zakupione od przypadkowego kolekcjonera. Ze w zględu na dużą rozpiętość czasową — po­ niew aż najstarsza m oneta pochodzi z okresu panowania W ładysława Jagiełły, najmłodsza zaś em itow ana za panowania Jana Kazimierza — należy przypusz­ czać, że m onety zostały zakupione od przypadkowego zbieracza.

MONETY POCHODZĄCE Z DARU ALBINA KOZŁA £ Grosze Półgrosze Szelągi Panowanie S z ó st a k i k o r o n n e co >> u £ CT3 ’o_u H ko r o n n e 1 p r u sk ie k o r o n n e św id n ic k ie g d a ń sk ie k o r o n n e p r u sk ie R a z e m W ładysław Jagiełło (1386—1434) 4 4 Jan Olbracht (1492—1501)

_

_

_

__

_

_

_

_

_

_

_

e.

_

Zygmunt III Waza

(1587—1632)

_

_

_

_

_

_

III. M ONETY POLSKI LUDOWEJ

Oprócz m onet stanow iących w obecnej chw ili m ateriał historyczny Muzeum posiada zbiór m onet w ilości 191 egzemplarzy, em itow anych w Polsce Ludowej, przekazanych do Muzeum w Sandom ierzu przez Narodowy Bank Polski Skarbiec Em isyjny w Warszawie. Posiadane m onety PRL można podzielić na trzy podze­ społy:

1. M onety próbne z napisem ,,Próba”. Są to projekty monet nie włączonych do obiegu oraz pierw ow zory m onet obiegowych.

2. M onety obiegow e. Pierw sze m onety po w yzw oleniu w yk on yw an e były poza granicami kraju ze względu na zniszczenia w ojenne. Dopiero w roku 1953, po oddaniu nowo w ybudow anej M ennicy Państw ow ej w W arszawie, przystą­ piono do bicia m onet w kraju z datą 1949. Od 1957 roku m ennica zm ienia datę na stem plach równocześnie ze zmianą roku kalendarzowego 12.

3. M onety okolicznościowe i pam iątkow e będące w obiegu razem z innym i em isjam i Narodowego Banku Polskiego. Moneta taka ukazała się po raz pierw ­ szy po w yzw oleniu w 1964 roku w związku z uczczeniem 600-ej rocznicy założenia U niw ersytetu Jagiellońskiego. Była to moneta 10-złotowa, która za­ początkowała serię m onet pam iątkowych i okolicznościowych. Em itow anie mo­ net pam iątkowych jest kontynuow ane do dnia dzisiejszego.

IV. B ANK NO TY

Ostatnią grupą num izm atów są banknoty, których M uzeum posiada 73 egzem plarze. Wśród nich znajduje się 51 banknotów polskich i 22 obce.

Banknoty polskie to bilety skarbowe kościuszkowskie, em itow ane w 1794 ro­ ku, które były w obiegu zaledw ie kilka m iesięcy, ponieważ rozporządzeniem generalnego gubernatora zostały w ycofane w 1795 roku 13. B ilety Polskiej Kra­ jowej K asy Pożyczkowej em isji 1916 i 1917 roku. B ilety Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej z lat 1919— 1923. B ilety zdaw kow e z 1924 roku. B ilety Banku Polskiego z 1919 i 1932 roku. B ilety Banku Em isyjnego em isji 1940— 1941 roku z okresu okupacji niem ieckiej.

Z obcych Muzeum posiada banknoty rosyjskie, austro-w ęgierskie, niem iec­ kie i francuskie.

V. PODSUM OW ANIE

W szystkie m onety, również zespoły znajdujące się w Muzeum, pochodzą z przypadkowych odkryć i od przypadkowych ofiarodawców. Zbiory num izm a­ tyczne znajdują się w dziale historyczno-artystycznym .

Zarówno m onety, jak i banknoty są skatalogow ane i zinw entaryzow ane, część posiada dokum entację fotograficzną.

Stan zachowania m onet jest dostateczny z w yjątkiem skarbu m onet Jana Kazimierza, który w ym aga konserwacji, ponieważ m onety uległy korozji. Mu­ zeum nie przewiduje jednak w najbliższym czasie konserwacji m onet ze w zglę­ du na brak środków finansow ych i ważniejsze potrzeby w związku z now ym i ekspozycjam i w Zamku Sandom ierskim , gdzie w najbliższej przyszłości Muzeum znajdzie pomieszczenie.

12 W. Terlecki Mennica Warszawska 1765—1965, Wrocław—W arszawa—Kraków 1970, s. 210—212.

13 A. Piwowarczyk O kopiach „banknotów” kościuszkowskich, „Biuletyn N u ­ m izm atyczny” nr 27, Warszawa 1967, s. 497—499.

C h a ra k te rys tyk a zbioru numizmatycznego w Muzeum w Sandomierzu 331

N ależy rów nież poinformować, że Muzeum w Sandom ierzu zorganizowało w ystaw ę num izm atyczną, którą otw arto 21 maja 1960 r o k u 14. Na w ystaw ie eksponowano trzy zespołow e znaleziska monet: skarb denarów rzymskich z Chm ielowa Piaskow ego, skarb m onet X I-w iecznych z G nieszowic i skarb mo­ net X V II-w iecznych z Zawichostu.

Na zakończenie należy zaznaczyć, że zadaniem niniejszego artykułu nie była naukowa analiza poszczególnych zespołów czy luźnych znalezisk num izm atycz­ nych, lecz inform acja o stanie zbiorów num izm atycznych znajdujących się w Muzeum w Sandom ierzu i krótka ich charakterystyka.

14 K. Załuska Historia Muzeum w Sandomierzu, „Rocznik Muzeum Św iętokrzy­ skiego”, t. V, Kraków 1968, s. 9—28.

ХАРАКТЕРИСТИКА НУМИЗМАТИЧЕСКОЙ КОЛЛЕКЦИИ В САНДОМИРСКОМ МУЗЕЕ Музей Сандомирской земли, возникший в 1918 году при Польском К раевед­ ческом Товариществе — Отделение в Сандомире, начал собирать нумизмати­ ческую коллекцию. Во время военных действий II Мировой войны часть коллекции погибла. Уцелевшая, довольно поредевшая коллекция бывшего музея была передана в 1956 году во вновь организованный музей с Сандомире, который продолжает собирать нумизматику. В данный момент музей располагает пятью групповыми находками так на­ зываемыми кладами: 1) клад римских динариев из Хмелёва Пяскового, повет Опатув, 2) клад монет раннесредневековых, так наз. „крестовок” XI века, най­ денных в Гнешовицах, повет Сандомир, 3) клад шиллингов Яна Казимира из Скшынна, пов. Пшысуха, 4) клад разменной монеты XVII века из Завихоста, пов. Сандомир, 5) клад австрийских монет периода императора Франца I. Кроме вышеназванных музей располагает 155 монетами, относящимися ко времени от Владислава Ягеллы до Яна Казимира, 181 монетой.Народной Польши, 203 монетами разны х находок, кроме того в м узее имеются 51 польская банк­ нота эмиттированная от восстания Костьюшки и до меж вооенных эмисий, 22 банкноты иностранных. На день 30 марта 1973 года музей в Сандомире располагал 1155 нумизмати­ ческими позициями, в основном польскими.

DESCRIPTION OF THE NUMISMATIC COLLECTION AT THE SANDOMIERZ MUSEUM

The Sandomierz Museum, established in 1918 under the care of the Polish Country-Lovers Society — section at Sandomierz, initiated the numismatic collection. At the time of the Second World War a part of the collection perished. The survived collection, seriously diminished, was handed down in 1956 to the new ly organized Museum at Sandomierz which still carries on with the collection.

At present the Museum is in possession of five collective finds; so-called treasures, 1) the treasure containing Roman denarii from Chm ielów Piaskowy, the Opatów

district

2) the treasure containing early m edieval coins, so-called “crosses” from Gnie- szowice, the Sandomierz district, 11th century

3) the treasure containing old Polish coins from Skrzynno, Przysucha district, the time of king Jan Casimir’s reign

4) the treasure containing 17th century coins from Zawichost, the Sandomierz district

5) the treasure containing Austrian coins from the reign of emperor Franz I. Besides the coins above mentioned, the Museum possesses 155 coins covering the period from the reign of king W ładysław Jagiełło to Jan Casimir, 191 coins minted in People’s Poland, 203 coins from different finds. Also, the Museum has 51 Polish bank notes em itted from the time of Kościuszko Uprising until the period between the two World Wars, and 22 foreign bank notes.

On 30th March 1973 the Museum at Sandomierz w as in possession of 1155 numis­ matic items, m ainly Polish.