Formowanie się wielkiej własności w Prusach Książęcych w świetle akt podworskich

Różański, Stanisław

Formowanie się wielkiej własności w

Prusach Książęcych w świetle akt

podworskich

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 225-237

M A T E R I A Ł Y

FORMOWANIE SIĘ WIELKIEJ WŁASNOŚCI W PRUSACH

KSIĄŻĘCYCH W ŚWIETLE AKT PODWORSKICH

P o lsk a słu żba arch iw aln a oprócz ak t i fachow ych bibliotek podręcznych licznych urzędów u rato w ała fragm en ty zbiorów rękopiśm iennych, pochodzących z k a n c e larii i arch iw ów dw orów w schodniopruskich, które n azyw am y ak tam i podw orskim i. Po rozpoznaniu przynależn ości, scalen iu i uporządkow an iu tych ak t w A rch iw um olsztyń skim znalazło się 27 zbiorów różn ej objętości, od je d ­ nego do półtora ty siąca tomów, które rzeczowo lub p e r ty n e n c ją *) w zględn ie prow en ien cją 2) pow iązane są ze sobą. O trzym ały one w arch iw um napisy, n u ­ m ery, sp isy sp raw na k artk ac h inw en taryzacyjnych i arch iw aln ą sy gn atu rę 3). Z n iektórych dw orów p ozostał tylko jeden lub k ilk a poszytów , z innych k ilk a ­ set; za w ie ra ją one n ieraz przeszło 100.000 k art zapisan ych . W szystkie, n aw et n ajm n ie jsze fragm enty, p o sia d a ją ciekaw e, historycznie w ażne w iadom ości z życia dw orów, ich w si i folw arków , m ieszkańców , u stro ju społecznego, g o s­ p odarczego i praw nego, o p isu ją one stosun ki, które pan ow ały po m ajątk ach i w siach w schodniopruskich.

D w ory prow ad ziły zazw yczaj dw a, n ieraz w ięcej rodzajów ak t i arch iw ów : 1. Rodzinne (F am ilien arch ive) dotyczyły dziejów rodzin, które kolejn o dziedziczyły m a ją tk i n ależące do dworu. Z aw ierały one ich tytuły praw ne, do­ kum en ty lub uw ierzytelnione odpisy i n ad an ia lenne 4) i z nim zw iązane p rzy ­ w ileje, zapisy, um ow y ku p n a, sprzedaży, podziału, testam en ty, r e c e s y 5) n a j­ różn iejszych tra n sa k c ji m ajątkow ych, ja k zaciągn ięcie i sp łatę długów , oddan ie w za sta w ziem i (zafantow anie), opis i w arto ść poszczególnych obiektów m a ją t­ kowych, obciążen ia podatkow e, spory m ajątk o w e i w yroki, um ow y ślubne, leg aty itp.

A rch iw a rodzinne u w ażano za n ajw ażn iejsze. O ryginały oddaw an o zazw y­ czaj w depozyt arch iw um pań stw ow ego lub jak iego ś sąd u, a kopie i m n iej w ażne ak ta przechow yw ano w arch iw um rodzinnym , zazw yczaj w zam ku.

2. A rch iw a gospodarcze p o szczegó ln y ch 'm ajątk ó w , tzw. G u tsarch iv e, p rze­ chow yw ano zazw yczaj w arch iw um a d m in istracji głów nej. D otyczyły one w szystk ich sp raw i zarządu poszczególnych m ajątków , sp isu inw en tarza żyw e­ go i m artw ego, jego stan u i w artości, obrotów gotów kow ych i bankow ych, sp r a ­ w ozdaw czości i kontroli. Z aw ierały też um ow y z pracow nikam i, dostaw cam i odbiorcam i, listy płac, rach un ki, kw ity, które d zisiaj p rzed staw iają ciekaw e źródła historyczne.

3. A k ta pow stałe p rzy w ykonyw aniu fu n k cji zwierzchnich, odstąpionych lennikow i, p rzyw ilejów królew skich (regalia), jak praw o sądzen ia sw oich p

od-г) P e rty n e n cją = przynależn ość teryto rialn a łub rzeczow a akt.

2) P row en ien cja = p rzyn ależn ość k an c elary jn a, zespołow a, pochodzenie akt. 3) S y g n atu ra = cyfry i litery ozn aczające m iejsce przechow ania w archiw um . 4) Lenn o = ziem ia, u rząd, dochody, tytuły, n adane kom uś przez k sięcia za złożenie hołdu, ślu bu w ierności, p osłuszeń stw a i służby.

5) R ecesy = protokoły. S T A N IS Ł A W R Ó Ż A Ń SK I

danych, przech ow yw an e były osobno. Je ż e li w łaściciel m ajątk u był k ap itan em dziedzicznym u rzęd u k ró lew sk iego na w iększy obwód, p o siad ał rów nież p raw o sąd zen ia w olnych i drobn ej szlach ty, p raw o opieki (patron atu ) n ad kościołam i, szkołam i i in sty tu c ja m i ch ary taty w n y m i (dobroczynnym i), jak szp itale, sie ro ­ cińce, dom y dzieci i starców . A kta, które p o w stały w w yn iku tych czynności, tw orzyły zazw yczaj osobne arch iw um . Przech ow yw an o je w pom ieszczen iach sąd u p atrym on ialn ego, jeżeli ta k i był, lub razem z ak tam i rodzinnym i. U w a­ żano to arch iw um rów nież za w ażne, bo przech ow yw ało oprócz w yroków są d o ­ wych i ad m in istra c ji sąd o w ej obw odu też ak ta dotyczące sp raw m ajątk ow y ch m ieszkań ców tego obw odu sąd ow ego — testam en ty, um ow y, k tóre osadn icy od dali na przechow anie. B ard zo często te arch iw a się g a ją daw nych czasów , n a ­ w et czasów krzyżackich, zależnie od d aty p ierw szego n ad an ia m a ją tk u lub go sp o d arstw a.

W zbiorach podw orskich w okresie po roku 1300 n atra fia się w ak tach zach odn iej części P r u s W schodnich tylko jedn o n azw isko p ru sk ie na cztery chłopów niem ieckich. Od tego też czasu d a tu je się k rzyżacki sy stem rząd ze­ nia i podział lud n ości P ru s W schodnich na p an ów i sługi. W śród tych panów rozróżniano trzy stan y, zw ane N ähr-, W ehr- i L e h rstan d , tj. 1) stan ży­ w icieli — w łaścicie li ziem i czyli środków p rod u k cji, 2) stan obrońców now ego ładu, żołnierzy w szelkich stopn i, i 3) stan n au czający , tw orzący n adbudow ę i ideologię p ań stw a kolon ialnego, tj. duch ow ień stw o i nauczyciele, p rok u rato r, sędziow ie i ad m in istrato ro w ie czyli stan urzędników , łącznie z policją.

Zgodnie ze sw ym celow ym założeniem Z akon rozdzielał ziem ię z a b ra ­ ną P ru som bez różnicy stan u m iędzy w szystk ich przybyszów z Zachodu, zw abionych obietn icam i i żąd zą łupów , zależnie od ilości mężczyzn, p rzyw ie­ zionego m ienia ruchom ego i w aleczności. Ziem ię w ydzielan o n a flam an d zkie H ufen (kopyta) w zględn ie H acken (m otyka, radło, socha, p ierw otn y pług). S to ­ su n k u tych dwóch m iar do sieb ie nie w y raża dan in a, w yznaczona od nich. N ie­ raz, zap is w ym aga po jedn ym korcu (Sch effel) pszen icy i jedn ym ow sa od k a ż ­ dego obsian ego ,,H ack en ” , a po trzy korce tych dw óch ziem iopłodów od k a ż ­ dego „H u fen ” , co n ajcz ę ście j nie stan ow i żad n ej różnicy. C iężary nałożone są rów nom iernie z tą różnicą, że p rzy m n iejszych p rzy d ziałach dla chłopów , którzy może nie m ieli konia, m ów iono „H ac k e n ” , przy w iększych z nałożoną służbą ry c e rsk ą zn ajd u jem y określen ie „H u fen ” . Czy z tym była połączona d y sk ry m i­ n ac ja z m n iejszą jed n o stk ą m iary ziemi, nie w iadom o. W ięcej d aw an o pew nie Niem com , m n iej n aw róconym k o lab o racjo n isto m p ru sk im lu b osadnikom (Sassen ) bardzo licznie n ap ły w ający m z P olsk i, których los p rz e d sta w iają ak ta p odw orskie szczególnie w czasie, gdy P ru sy K siążęce były lennem P olski, a n a­ m iestn ik k róla p olskiego, ks. R ad ziw iłł, rezyd ow ał w K rólew cu. Może w skutek tego jeszcze w X V I i X V II w iek u odróżnia się w aktach rodu D ohna przy p o ­ działach m ajątk o w y ch łany duże czyli n iem ieckie od w łók m ałych, które zwano też polskim i, k tó re Dohnow ie w y k u p ili praw dopodobn ie od Polaków , którzy nie m ogli się na nich u trzym ać. K olon isto m zazw yczaj d aw an o też tzw. „ B e s a tz ” czyli in w en tarz żyw y i m artw y do n ad an e j ziemi, aby m ogli ją obrobić.

P rzyd ział ziem i jak o lenno ze ślu bow an iem w ierności, posłu szeń stw a i p od ­ d ań stw a w ładcy k r a ju pod sa n k c ją u traty te j ziem i i życia za zdradę, zobow ią­ zyw ał len nika do:

1) służby ry c e rsk ie j na k ażd e w ezw anie z ekw ipunkiem , ilością koni i ludzi d okładn ie określon ym i w ak cie n ad an ia,

2) burzenia stary c h p ruskich , a bu dow an ia nowych k rzyżackich fo rty fik ac ji, tzw. B u rgen d ien st,

3) oddan ia Z akonow i sym bolicznego fu n ta w osku i jednego fen iga ch ełm iń ­ sk iego lub 5 p ru sk ich na znak uznania jego w ładzy zw ierzchniej,

4) p rzesy łan ia na oznaczone w „ liśc ie ” m iejsce dla Zakonu p ew n ej ilości zboża i pieniędzy od każdego p łu ga czyli łanu lub korca zboża.

N a początku X V III stu lecia z p ow stan iem w o jsk a stałego, zaw odow ego z a­ m ieniono służbę ry ce rsk ą i fo rty fik ac y jn ą na drobne opłaty pieniężne, a roczne d an in y gotów ką i w n atu raliach na tzw. G e n e ralh u b e n sch o ss6), u chw alan y p rzez k om isje nie od rzeczyw istej, rynkow ej, w ięc zm iennej w arto ści gruntów, lecz znacznie niższej, ale sta łe j tak sy m ajątk ów . Stan ow iło to uprzyw ilejow an ie roln ictw a w stosun ku do innych podatników , którzy p łacili p odatki od rzeczy­ w iste j w arto ści m ienia i dochodów.

Z n ad an ym n a lenno m ajątk iem zw iązane były pew ne p rzyw ileje, ja k : 1) praw o p atro n atu czyli założenia kościoła, n adzoru i opieki n ad kościołam i, szkołam i, szpitalem , dostarczen ia do ich budow y m ateriałów oraz utrzym an ia ich o ile p atro n takie p osiadał, p raw o w yboru personelu, który opłacan o z dziesięcin czyli d ziesiątej części od zbiorów. 2) P raw o sąd u czyli ju s ju risd ictio n is i p obieran ia części, zw ykle jedn ej trzeciej, z n akładan ych k a r i kosztów sądow ych, podczas gd y dw ie trzecie p o b ie rała w ładza zw ierzchnia lu b in stan cja sąd ow a odw oław cza. 3) Do m ajątk u n ależała też p ew n a ilość lu ­ dzi niewolnych, którym pod k a rą nie wolno było m a ją tk u opuścić, zw anych g le b ae ad scrip ti (przypisańcy), którzy m u sieli d la p an a na roli pracow ać za drobną opłatę, depu taty, pom ieszczenie dla rodziny i trochę dobytku, od k tó ­ rego m usieli p łacić czynsz, „bo traw ę przydrożną sk u b a ł” .

A by zabezpieczyć się przed rokoszam i fe u d a łó w 7), nieraz m ożniejszych od su w eren a czyli p an a zw ierzchniego, Z akon sta ra ł się tak rozdzielić ziemię, aby drobna w łasn ość (chłopi i tzw. kleine F reien , drobni wolni obyw atele, póź­ n ie jsza drobna szlach ta) m iała ilościow ą p rzew agę n ad w ielk ą w łasn ością. Z asadn iczo szlach cie (w ielkiej w łasn ości) nie w olno było zm uszać drobnych w ol­ nych lub chłopów do sp rze d an ia je j ich ziemi, choćby była w en klaw ie czyli otoczona przez p osiad łości w ielkiego p an a, chyba że chłopi sam i o to p rosili, a to dlatego, aby drobnej w łasn ości nie ubyw ało, a w ielk iej przybyw ało, i tym sam ym bezrolnej lub m ałoroln ej biedoty. Zakon obaw iał się zach w ian ia rów now agi społecznej.

G dy 1525 r. A lbrech t B ran d e n b u rsk i zam ienił godność w ielkiego m istrza na k sięcia św ieckiego (Herzog) i rozw iązał Z akon w P ru sach W schodnich, p o­ d ział ad m in istracy jn y nie u legł w iększym zm ianom . W ójtostw a, prow izorów i podkom orzych pow oli przem ianow ano n a 8) dziedziczne lenne H au p täm ter z H au p tm an am i, Ä m ter z A m tm anam i.

A k ta podw orskie arch iw um olsztyń skiego r e je stru ją nietylko w szystkie te zm ian y u stro ju ad m in istracy jn ego i gospodarczego, ale p o zw alają też zapo­ znać się z zad an iam i i p racą tych poszczególnych urzędów i d a ją obraz życia na ich terenie.

P rz e g lą d a ją c choćby pobieżnie tylko re je str ak t arch iw um k ap itan a dzie­ dzicznego Iław y (X X V ) Ił (II N r 10), k tóry m u siał przechow yw ać także w szy st­ k ie p rio ra i an teriora sw ego u rz ę d u 9), stw ierdzam y, że dużo m iejsca w nich

®) Sch oss = p odatek; H ubensch oss = podatek od łanów gru n tu (Hüben). 7) Od germ ań skiego, staron iem ieckiego feod, później feudum = w ojna, więc w ojow nik, rycerz, lennik.

8) H au p tam t = u rząd głów ny; A m t— urząd.

9) P rio ra = a k ta pierw sze, n ajdaw n iejsze, an teriora = ak ta p oprzed zające w cześn iejsze, nowsze, tu czasy urzędow an ia tych k ap itan atów dziedzicznych, lennych.

z a jm u ją re gesty (w ypisy) dotyczące n ad ań ziem i i przyw ilejów (począw szy od p ierw szych czasów k rzy żack iego p ań stw a kolonialnego). O sadnikom m ieszczań ­ sk iego i ch łopskiego pochodzenia, którym jak o lokatorom i sołtysom , nie m a ją ­ cym jeszcze n azw isk a rodzinnego, zw ykle do im ien ia dodaw an o na ak cie n ad a ­ nia now ą nazw ę osady, k tórą m ieli założyć, lu b rzeki czy jeziora, n ad którym i m iała być położona. N a te j ziem i, p u ste j po w ygn an iu lu b w ym ordow an iu lu d ­ n ości pierw otn ej, K rzy żacy z a p isu ją osadn ikom w zględn ie m ałą ilość łanów tej p uszczy, od 2 do 10 n ajw y żej (tj. 60 — 300 m orgów m agd ebu rskich ). N ajc zę śc ie j n ad a n ia były n a p raw ie ch ełm ińskim na w łasn ość o sob istą, w ieczną i dzie­ dziczną. D aw an o prócz tego d alszy w iększy ob szar o łan ach czynszow ych, na k tó re osadn icy m ieli zw erbow ać dalszych kolon istów przybyłych z zachodu, z P o lsk i lub P rusów , którzy się p o d d ali i naw rócili. T ym zapisom kom turów krzyżackich, p óźn iej m arg rab ió w lub ich lenników p ośw ięca się w aktach w iele m iejsca. S p e c ja ln e poszyty lub całe rozd ziały w w olum inach zaw ierają także n ad an ia d la feu dałów . J e s t to w ynik r e je s tr a c ji przydziałów ziem i, praw i obow iązków . R e je str a c ja ta b y ła k ap itan o w i potrzebn a do obliczan ia p o d at­ ków , które m ieli o sad n icy płacić, d ale j w yzn aczała ona gran ice terytoriu m , nad k tórym k ap itan sp raw o w ał sądy. D okum enty, które osadn ikom z zap isem dorę­ czano, były szczególn ie n arażon e na zniszczenie. D latego k ap itan zapisyw ał k ró tk ą treść tych dokum entów , zw an ą regestem , do sw oich akt. C zęsto n otatki k a p itan a były jedyn ym ślad em a k tu n ad an ia, stąd z a k t k ap itan a tu k orzystał osadn ik, inne osoby zw racały się z k w e re n d a m i10). Na ich p o d staw ie sam k a p i­ tan w yb ierał sobie, co by przy n ad a rz a ją c e j się o k azji m ógł w ykupić i w cielić do sw ego laty fu n d iu m u ). D la ilu stra c ji p o w staw an ia p ru sk o -w sch o d n iej w iel­ k ie j w łasn ości w ym ienię tylko n iektóre tak ie p o siad ło ści w olnych chłopów lub w sie całe p o w stałe z takich zapisów danych osadn ikom , a które później K reu tzen ow ie lub F in cken stein ow ie w okolicach Iław y p rzyw łaszczyli sobie.

W olum in Ił/II/10 zaw iera 116 regestów zapisó w z la t 1315 — 1572 z k a p i­ tan ató w : Iław a, O lsztynek, O stróda, D ąbrów no i P rzezm ark, w których leżała w iększo ść dóbr K reu tzen ów i F in ck en stein ów z Iław y. Z roku 1324 je st regest zap isu 14 łanów dla kolon istów w olnych z K lein R adom (R adom ek, pow. suski) na p raw ie chełm ińskim , a dla so łty sa H an sa 2 dodatkow e łan y za służbę ry ce r­ sk ą. W 1315 r. H en ryk Turnerin otrzym ał dla w olnych z K asp e n d o rf 11 łanów z w olnym rybołów stw em w jez. Ł ab ę d ź, za co m a ją rozbierać stare, a budow ać now e dom y w arow n e — więc sz a rw a rk w ram ach B u rgen d ien st.

K o m tu r L u d e r von B ru n sw ig z a p isa ł już w 1324 r. Sch oltes A m t (urząd so ł­ ty sa) w N even dorf (N ow a W ieś, pod Iław ą), K on rad ow i z Fran ken h eyn i jego potom kom z trzecim fen igiem z sąd ów 12) w ieś o 40 łan ach na p raw ie chełm iń­ skim , z których 6 łan ów je st sołeckich czyli K o n rad a rodzinną dziedziczną w łasn ością, do tego rybołów stw o na m ałych łodziach w ędką w jez. Łabędź. W szyscy inni w łaściciele łanów jak o czynszow ych będ ą p łacić po 15 S c o t 13) i 2 fen. od łanu rocznie w dniu św. M arcina B isk u p a i p rzez jeden dzień w roku b ęd ą p racow ać dla Z ako n u na w ezw ania, a pleban ow i d aw ać na św . M arcina po V2 „sz e fla ” żyta i V2 „sz e fla ” ow sa od łana.

W 1350 r. d o sta je bezim ienny z R au d n itz (R udzienice, sus.) 5V2 „H ack en ”

i 3 m orgi łąk n ad D rw ęcą. W ro k u 1375 P ackm ohren v. R au d n itz (Rudzienice) 10) K w eren d a = zap y tan ie w archiw um , p ro śb a o in fo rm ację z akt.

n ) L aty fu n d iu m = w ielk a p o siad ło ść ziem ska u żytkow an a przez państw o, kościół, lub w ielkich feu dałów .

12) K ażd y trzeci fen ig z k ar i opłat sądow ych p rzy p ad ał jako dochód temu, którem u zap isan o u rząd sołecki n a lenno; jeden ta la r = 300 fen., 12 & = 1 grosz.

13) Sk ot lub scot = m oneta sreb rn a K rzy żak ów m iędzy 137C — 1410 r. około 13 łutów sreb ra, o w arto ści stale zn iżk u jącej, m a ją c coraz m n iej sre b ra w sobie, w p ierw 3 skóty na m ark ę, później sk aso w an o skoty.

(roznosiciel przesyłek pocztow ych), zw any A lbrechtem z R udzienic, otrzym uje zap is na 3V2 H acken w tych R udzienicach z w olnym rybołów stw em w jezio­

rach Ł ab ę d ź i K lein R ad en (Radom ek) na sw oją potrzebę, a Szym on z R u d zie­ nic, rów nież 1415 r., 5V2 H acken i wolne rybołów stw o w jez. Ł ab ędź za jedn ą

słu żbę ry cerską. W 1425 r. d o stał Zygm unt z Rudzienic 5 H acken i 5 m orgów łąk n ad D reben itz (Drw ęcą) z tym, aby stare dom y burzył, a nowe budow ał.

A nno 1481 Zakon z ap isu je sołectwm w si G ro ss Seeren (D ziarny, sus.) C h ristoffen [K rzysztofow i] za 5 łanów i 5 m orgów łąk n ad D rw ęcą z rybołów ­ stw em na jez. Iław a na potrzeby w łasn ego stołu, w szystko wolne, trzeci fenig od sądówr i jed n ą służbę ry cersk ą, w szystk o na p raw ie chełm ińskim . M iesz­ kań cy D ziarn m a ją p lebanow i w Iław ie oddaw ać na każdego M arcina od k a ż ­ dego obsian ego łanu po 1 szeflu żyta, jednym ow sa i 1 „P fird in g ” 14) m onetą. Ci z D ziarn ów ka (K lein Szeren , sus.) dad zą rów nież po 1 „P fird in g ” , tak że p le ­ ban będzie m iał 2 m ark i. Za to m a k siąd z dw a razy w tygodniu, w niedzielę i p iątek , odpraw iać m szę w kościele w Iław ie. W tym sam ym ro ku zapisan o jeszcze m łyn arce K otw ilt w Iław ie 4 łan y w D ziarnach.

W olum in Ił/II/31 zaw iera dziesiątk i dalszych takich m ałych zapisów d la; wolnych chłopów lub m ieszczan, które zapoczynały nowe w sie lub rozszerzały a re a ł m iasteczka, a k tóre potem w ielcy feudałow ie w yku pyw ali, u p rzy k rzając osadn ikom różnym i sp osobam i życie; procesam i granicznym i, pożyczkam i, k tó ­ rych nie m ogli sp łacić, aby „d obrow oln ie” sp rzed aw ali sw oje ziem ie, bo tylko pod w aru n kiem dobrow olnej sp rzedaży książę daw ał sw o ją zgodę na w ykup tzw. w olnych osiedleńców . W ten sposób oszukiw ano i u jarzm ian o chłopów, którzy sta w a li się w reszcie poddanym i lu b pańszczyźnianym i, a których zw a­ biono obietnicą otrzym an ia w oln ej ziem i na w ieczną w łasn ość za darm o, a ty l­ ko pod w aru n kiem sp ełn ian ia drobnych usług głow ie p ań stw a. T ylko w ciągu jedn ego roku 1321 w edług tych akt Zakon w ydał w sam ym k ap itan acie H ohenstein (Olsztynek) drobne zapisy d la wolnych na 1460 łanów , czyli 43.800 m orgów . M im o to w tym k ap itan acie około 1700 r. było już tylko 530 łanów w olnych i 364 łan y chłopskie, a k ap itan aty iław sk i i szym barski, gdzie rządzili w tedy Finckertsteinow ie jak o kapitan ow ie, już w ogóle nie m iały łanów w o l­ nych i chłopskich. K a p ita n a t D ąbrów no rów nież nie m iał już łanów chłopskich, a do końca X V III w. ilość takich k ap itan ató w bez w olnych łanów i gosp o d arstw sołtysich , m łynarzy, k arczm arzy i chłopów w olnych w zrastała nieustan nie.

K a rla u (K arłow o, sus.) otrzym ało pierw szy przyw ilej od K o n rad a v. Ju n - gingen na 7 łanów . M arg rab ia A lbrech t dał je Jan o w i zw anem u z K arło w a jak o m ająteczek czynszow y. Ten 1529 r. scedow ał burm istrzow i m iasta T o ru ­ nia, Jan o w i M arckw artow i. 1543 r. K arło w o zostało zap isan e razem z m a ją t­ kiem W indingk (W indyki sus.) z w olnym rybołów stw em w jeziorze Ł ab ęd ź za 1 służbę ry ce rsk ą i E u rgen d ien st Jak u b o w i K arpo w sk iem u, k tórego w vol. IITIMO zwie się Ja k u b e m K onow skim . Nowy kapitan , który zatw ierdzony zo­ sta ł w Iław ie 1559 r. W olf K reu tzen każe K arpo w sk iem u płacić P flu ggetre id e (1 szefel żyta i 1 szefel pszenicy od każdego płu ga, którym orał). N astęp cą K a r- pow skiego na K arło w ie był M arcin Siem n au, który sp rzedał je Sam u elow i T w ardo w skiem u. Ten m yślał, że to je st m ająte k szlach ecki — jak p isze E rn est F in ck en stein do k o m isji len n ej — gdyż był n iepiśm ienny i nie znał się na p r a ­ w ach m ajątk ow ych i lennych w P ru sach , podał go do k a tastru jak o szlachecki. Od roku 1701 p o siad ał K arło w o jego szw agier Sobiew olski, który oddał P ie ­ chockiem u w dzierżaw ę jak o zastaw de jure antechretico 15), aby otrzym ać no-14) P fird in g w X IV w ieku = ’/4 m ark i = 16 czeskich groszy = 4 łuty sreb ra. 15) p raw o pochodzące z czasów rzym skich, w edług którego w ierzyciel za

udzielenie pożyczki, zw ykle na 30 lat, otrzym yw ał m ająte k dłużnika w zastaw , z którego w m iejsce procentu od pożyczki m ógł ciągn ąć w szelkie dochody, ja k gdyby był jego w łasn ością (zarządzać nim, przeprow adzać potrzebne rem onty

w ą pożyczkę. 1772 r. p rz e ją ł ten za sta w k a p itan w o jsk ow y W ald em ar v. Sydow . Do K a rło w a i W indyk n ale żała ju ry sd y k c ja n ad w łasn ym i ludźm i, m ie sz k a ją ­ cym i w gran icacń W indyk i K arło w a. G ran iczyły one z R u dzien icam i, Tyn- w ałdem , K am ien iem i jeziorem Łabędź.

S te in (K am ień , sus.), który „fr a te r L u d e ru s, n atu s d u x B ru n sv ig e n sis” 16)), w r. 1335 z a p isa ł w edług jedn ego re gestu A lbheitzow i, w edług innego G eke- lonow i v. S te in (z K am ien ia) jak o bona d icta (dobra zw ane) L ab en tz, obejm o­ w ał 10 łan ów na p raw ie ch ełm ińskim za jed n ą służbę ry ce rsk ą z w olnym ry b o­ łów stw em na jeziorze Ł abędź. W roku 1645 otrzym ał to T om asz K siężop olsk i od elek to ra F ry d e ry k a W ilhelm a na w łasn ą prośbę, ja k w pierw szym zapisie 10 łanów , a d alsze 5 i 2 łany w K am ien iu (Stein) d o stało dw óch innych w ol­ nych. D alsze c e sje K am ien ia b yły w latac h 1651, 1668 i 1718 i w reszcie n ab ył je w raz z K arło w em A lbrech t K rzy szto f F in cken stein , k a p itan Iław y i Szy m b ark a.

1360 r. dzieci N ick elsa v. d. T ie n au otrzy m u ją 15 łanów A lb rech tau (O lbrach- towo, sus.) z w olnym rybołów stw em na w łasn ą potrzebę za 1 służbę ry cersk ą i burzenie, n ap raw ian ie i bu dow an ie domów. W r. 1420 N iels S p e rlin g d o sta je zapis n a 60 łanów n a zasied le n ie w M arw ald e (M arw ałd, ostr.) z sąd am i m a­ łym i i bez len na kościelnego, ale z 1 słu żbą ry ce rsk ą. Od każdego p łu ga opłata w w ysokości 1 szefel pszenicy, 1 szefel żyta, a jak o sym bol uznania p an ow an ia Z akonu 1 fun t w osku i 1 fen. ch ełm iński.

1466 r. w ielk i m istrz L u d w ik v. E rlich h au sen za to, że K rzy szto f B a rte lsd o rf „p ozostał w iernie przy Zakonie, gdy rycerstw o, w sie i m ia sta P ru s, z w y ją t­ kiem M alborka, Sztu m u i C u ritza 1454 r. od Z akon u się odw róciły i k ró la P o l­ ski za sw ego p an a o b rały i Z akonow i pozostałych nielicznych w iernych w M al­ borku oblegały i z nim i w ojnę p ro w ad ziły ” , za p isu je jem u i jego potom kom w ieś Sch o b en fo rst (później Sch ö n fo rst, Sch ö n w u rst zw ane) w iław sk iem , m a­ jące z łan am i k siężym i i sołeck im i 60 łanów , z w szy stk im i p raw am i, które Z akon do tego czasu sam p o sia d a ł — na p raw ie m agd eb u rsk im dzieci obojga płci z w y jątk ow ym u w zględnien iem dziedziczen ia tak przez linię m ęsk ą jak i żeń sk ą (praw o m ag d eb u rsk ie bow iem p rzew id u je tylko dziedziczenie po linii m ęsk iej). J a k o dow ód łask i zw aln ia go na całe życie od w szelkich ciężarów i służb, lecz jego sp ad k o b iercy b ęd ą zobow iązani do słu żby w zbroi na jednym ogierze, a na św. M arcin a co rok do p łacen ia jedn ego fu n ta w osku i jednego fen yga ch ełm iń skiego lu b 5 p ru sk ich jak o dow ód u zn aw an ia p an o w an ia Z a ­ konu. Ten p rzy w ilej zatw ierd ził 1639 r. m a rg ra b ia Je rz y W ilhelm. Z tego s a ­ m ego pow odu, z tym sam y m u zasad n ien iem i tym i sam em i p rzy w ilejam i otrzy­ m ał też H an s S to lle, k tóry K rzy żak om w k lęsce pozostał w ierny, w r. 1467 m a­ jątek Golm en, 61 łanów , od n ad m arsz ałk a Zakonu, b ra ta U lryka v. K y n ssb erg. 1503 r. M athes v. D ieben d o stał rybołów stw o na jeziorze Iław a, a B altzer v. D ieben połow ę w si Sch ön w orst (Sch ön forst ja k pow yżej), przy jeziorze p o­ łożone, aby o p łatam i z niego u trzym yw ać w ik a riu sz a przy kościele p arafialn y m w Iław ie.

1522 r. m argr. A lb rech t z a p isu je P aw ło w i F aso lt, k apitan ow i w Iław ie, w sie i m a ją tk i (G üter) w H erzogsw ald e (L aseczno, sus.), Strad o m (Stradom no), N ickelsheim , Ja n k e n d o rf (Jan k ow o, p as.), 6 łanów w H ey an esd orf (?) i Je sk e n - do rf (Jaśkow o, mor.) n a p raw ie m agd eb u rsk im , a W ilhelm ow i F aso lto w i Iław ę, gdy z ap łaci 2.000 M, ale z w y jątk iem L aseczn a, S trad o m n a, które otrzym ał i m elioracje), których koszty dłużnik m u siał sp łacić razem z re lu ic ją czyli w y­ kupem zastaw u , to je st sp łatą długu. P oniew aż te n ak ład y p ow iększały ren ­ tow ność m ajątk u , w ierzyciel s ta r a ł się p rzep row ad zać ty le rem ontów , i inw e­ sty cji, aby dłużnik nie był w stan ie w szy stk iego sp łacić w term inie, z pow odu czego m a ją te k przech odził na w łasn o ść w ierzyciela — użytkow nika.

P aw eł, i D ziarn a (Gr. Seehren, sus.). Rów nież w 1522 r. zapisan o G ergen au (G irgajn y , mor.) M elchiorow i K rey tz vel K reutzen. (W P rusach W schodnich n az­ w isko K reuz, a w form ie przym iotnikow ej, z przyrostkiem — „e n ” jak p o l­ sk ie „ sk i” — K reutzen , K rzyżow ski, w ym aw ia się przez a j zam iast oj). K reu - tzenow ie z okręgów k ap itan ató w S am b ii i N atan gii p rzerzu cają się też na Pogórze.

Anno 1547 Ja k u b v. Deben (Dieben) otrzym uje zapis na „U rząd ” D eutsch E y lau (Iław a, sus.) na czas sw ego życia. Ten za zgodą m argr. A lbrech ta S t a r ­ szego i za zgodą b raci sp rze d aje go jeszcze tego sam ego roku W olfow i v. K rey t- zen, k apitan ow i w O stródzie i M iłakow ie, za 19.000 M, licząc m ark ę po 40 d u ­ żych groszy. N astępn ie sp rze d aje też do tego urzędu n ależące m iasto i dw ór oraz w sie G räm ten (Grom oty, sus.), N euendorf (Nowa Wieś), p u sty W inkelsdorf (W ikielec, su ski), karczm ę w D ziarnach i 2 m łyny w Rosen. W tym czasie inni K reutzen ow ie zajm o w ali w ysokie stan ow isk a. K ry szto f v. K reu tzen był L an d - h ofm eistrem i najw yższym b u rgrab ią K rólew ca, J a n był kanclerzem . W 1550 r. C a sp a r F aso lt z Jäsch k e n d o rf (Jaśk o w o mor.) sp rzed ał W olfowi v. K reutzen, p an u na H eu ck sw ald e i Iław ie, sw ój dom, dwór, słodow nię i IV2 lan a w m ieście

Iław ie z w szelkim i w oln ościam i za 200 M, licząc m ark ę po 20 p ru sk ich groszy. 1557 r. n astęp u je ponow ny zapis urzędu Iław y i pod Iław ą leżących dóbr z D ziarn am i w dodatku na W olfa K reu tzen a, jak o też pustych m ajątk ó w G uł- bity, mor.) (G olbetin) i L ige w ald e czy T igew alde w raz z k arczm ą w Rosen. 1560 г. ma m iejsce trzeci zapis tego urzędu z m ajątk am i, ale na w yższej k w a li­ fik a c ji, bo na p raw ie m agd ebu rskim . O bejm u je on połów w ęgorzy w jeziorach Je z io ra k i Iław a, zapis w m iędzyczasie w ykupionych dużych i m ałych wolnych, dw óch m łynów (przed m iastem Iław ą i w D ziarnów ku) z przynależnym i łan am i oraz w sią L aseczn o w raz z jeziorem , m ajątk iem Stradem n o z jeziorem , d ale j P fa ffe n se e i Siim pe (B łotniki) m iędzy tym i jezioram i, które W olf K reu tzen k u p ił od M elchiora F aso lta. B y ł to tzw. G en eral P riv ileg K reutzen ów z sąd am i n ad drogam i, dużym i i m ałym i, lennem kościelnym „n a p raw ie m agd eb u rsk im z u r g e s a m t e n H a n d” . R ok 1565 przynosi W olfowi K reutzen dw a dalsze z a­ p isy m arg rab ie go A lbrech ta na Sten ck en dorf (Stańkow o, sus.), m a ją c e 28 łanów . W 1590 r. była Iław a ju ż w rękach H ilb ran d ta v. K reu tzen a, który za nią m iał staw iać trzy dobrze uzbrojon e konie, lecz do kontroli w tym roku stan ął z 8 końmi. Z w ykupionych w olnych łanów we w siach Sch alk en d o rf (Szałow o), m a ją c e j 23V2 1., z K lein R ad en (R adom ek, sus.) o 16 1., z C asp e rsd o rf o 9 1. i 4 1. z D ziarn przyprow adził dalsze 4 konie dla służby ry ce rsk iej. Poza tym K reutzen ow ie k u p ili całkiem w w ojnie sp u stoszoną w ieś R udzienice o 22 1.,

gdzie tylko so łty s pozostał, który p o siad ał 4 ł. N astępn ie L aseczn o 80 ł., S tra - dom no 60 ł., W ikielec 60 ł., D ziarny 50 ł.; N ajd y k i sus. 20 Ł, p u ste po zniszcze­ niach w ojennych, w ziął Fr. Götze w zastaw , a spadk obiercy po H övelu m a ją w zastaw ie dw ór na W erder (Ostrów) 8 ł., K asp ersd o rf, 20 ł., R other K ru g (?), Now ą W ieś 40 ł., za które H övel zap łacił 30.000 fl. w roku 1642.

P ierw szy p rzy w ilej na obsadzenie (B esatz) w oln ej w si K asp en d o rf, zwianej n ajp ie rw P ersch en lub Peczen, dał G ünth er v. H ohenstein w roku 1350 na 9 łanów H enrykow i Thum er, za które m iał do zam ku w O stródzie do­ starc zać rocznie po 2 „sz e fie ” pszenicy i 1 „sz e flu ” żyta od każdego płu ga i po sze flu pszen icy od każdego H acken landes. W roku 1675 sołtys Ja k u b Litzn er w raz z żoną od dali zapisem testam en tow ym sołectw o z 3 łan am i kościołow i w Iław ie, którego patronem był K reutzen. K ośció ł tę działkę po śm ierci abu donatorów w r. 1687 sp rzed ał plebanow i kościoła Jan ow i Sch in zen bäu m er w Iław ie, p on iew aż nie n ad aw ały się do użytku, a budynki rozp adały się. K a ­ p itan Iław y, M elchior E rn st v. Kreutzen, zatw ierdził tę umowę kupna. C iążyły na tym pół słu żby ry ce rsk iej i obow iązek d aw an ia podw odu dla poczty.

L u th e r v. B rau n sch w eig, k o m tu r w D zierzgoniu, od dał 1374 r., „poczciw em u m ężow i” zw an em u T h eile (a lias Thyle) z N ow ej W si 84 łany na założenie w si T y le w ald e (T yn w ałd , sus.) na w ieczne czasy na p raw ie chełm ińskim . W ro ­ ku 1371 otrzym ał so łtys, z a k ła d a ją c y w ieś Frednow y, 8 łanów i p raw o do trze­ cie j części od opłat sąd ow ych i w olnego rybołów stw a na D rw ęcy, a czynsz z 78 łanów , przeznaczonych d la osadników , w yznaczono na 15 sk ot i 1 fenig oraz 2 k u ry od łanu. F rey d en th ai (W esołowo, su s.) zap isan o 1519 r. M ichałow i z S eh ren (D ziarny, su s.) na p ra w ie m agd eb u rsk im .

D rogą zam ian y d ał m argr. A lb rech t w r. 1550 A nton iem u B o rek w sie: Fred n ow y, T yn w ałd i M ątyk i ja k o lenno, a syn A lbrech t F ry d ery k , w im ieniu sw ego p an a, k róla p olskiego, w y d ał tem uż A nton iem u Borckow i, dziedzicznem u k ap itan o w i w B ran d e n b u rg u i B arto szy cach , za go rliw ą słu żbę u jego ojca i u n iego p rzy w ile j gen eraln y n a w szy stk ie je bo p osiad łości. W r. 1610 zap isał J a n A lbrech t B o rek F red n o w y sw o je j córce Elżbiecie, zam ężn ej za W olfem D itrich em von der O elsnitz. O elsnitzow ie w okolicy p o sia d a li w iele m ajątków , i w ten sp osób te m a ją tk i B o rcków przeszły na rodzinę O elsnitz. C iągłe zm iany w łaścicieli, sp o ry rodzinne o dziedziczenie m ajątk ó w spow odow ały ru in ę g o s­ p o d arczą laty fu n d ió w K reu tzen ó w i O elsnitzów .

S y tu a c ja się zm ien iła dopiero w tedy, gdy w r. 1739 k a p itan a t iław sk i objęli Fin cken stein ow ie. Z ap ro w ad zili ład i zm u sili w szy stk ich do sp łaty długów i od­ setek , w zględnie p o trącili je n a su b h aście od cen y k u p n a ich m ajątk ó w .

E rn st F in ck en stein cały sw ó j k lu cz w raz z k a p itan ate m i w szy stk im i ju ra (p raw am i) zak u p ił na co n cu rsu s c r e d ito ru m 17) i w szy stk o sp łacił przez p o trą ­ cenie K reu tzen om od ceny ku p n a. Z resztą w ja k im stan ie te m a ją tk i się z n a j­ dyw ały, o tym św iad czy re sk ry p t ele k to ra F ry d e ry k a W ilhelm a z 1674 r.

W ilhelm A lb rech t F in ck en stein szczególnie z a ją ł się u regu low an iem sp raw p atro n ack ich n ad kościołem . Z ale g łe rach u n k i kościeln e k azał sp isa ć i u regu lo­ w ać, sam sp raw d zał je i p o d p isy w ał i w n ap isie k ażd ego sp raw o zd an ia rocz­ nego, od syłan ego do k o m isji re w izy jn e j w sąd zie najw yższym , k a z ał u m iesz­ czać zw rot: J u s P a tro n a tu s n ależy do ro tm istrza i dziedzicznego k ap itan a w Iław ie, hr. W ilhelm a A lb rech ta F in ck en ste in a, choć pan ow ie v. d. O elsnitz także roszczą sobie p re te n sje do niego. M ianow icie w r. 1751 skoń czyły się lata z astaw u w si F red n o w y d la F in ken steinów , w ięc K azim ierz v. d. O elsnitz ch ciał m a ją te k w yku pić i w szczął proces. W końcu doszło je d n ak do sąd o w e j ugody 15. X . 1752, w k tó re j p raw o w łasn o ści F red n ow ów w cało ści o d stąp ił Fin ck en - stein ow i za 1.000 gu lden ów gotów ki. U goda i k o n trak t sprzedaży, sp isa n e w s ą ­ dzie dw orskim , z a w ie ra ją co do ju s p atro n atu s zwrot, że lenno kościeln e o d stą­ pił m u z w szy stk im i ak tam i i p ertin en cjam i, p rzy w ile jam i i u praw n ien iam i drogą ku p n a n a dziedziczną w łasn o ść cum pleno dom inio 18). M ógł to zrobić, bo zastrzeżen ie co do co m p atro n atu s 19) p rzestało obow iązyw ać, sk oro w ieś i k o ś­ ciół F rednow y p rzestały być w łasn o ścią rodziny v. d. O elsnitz i p rzeszły w po­ siad an ie in n ej rodziny, Fin cken stein ów .

P o d czas gdy ro zk ład laty fu n d ió w B o rcków i O elsnitzów był pow olny, z okre­ sam i p rzejścio w e j p o p raw y m a jątk o w e j, to u p ad ek K reu tzen ów był zupełny i n a stą p ił gw ałtow n ie. W r. 1649 w ydano w W arszaw ie braciom K reu tzen a ,królew skie decretu m z p re te n sja m i ich w ierzycieli. B y ło to w łaśn ie sto lat po n ad an iu W olfow i, k ap itan o w i O stródy, jeszcze dru giego u rzędu w Iław ie z m ia­ ste m , dw orem i szeregiem m a ją tk ó w b lisk o m ia sta , k tóre zatw ierd ził król pol-17) C on cu rsu s creditoru m = zask arżen ie sąd ow n e z pow odu n iew ypłacaln o ści d łu żn ika w ierzyteln ości przez w szystk ich w ierzycieli w spóln ie z w nioskiem o p u b liczn ą sp rzed aż na lic y ta c ji n ajw ię c e j d ającem u .

18) Z p ełnym i p raw am i lennym i. 19) W spólnego p atro n atu .

ski, do których n ieustan n ie dochodziły dalsze posiadłości. K reutzenow ie często n ależeli do le g a c ji na se jm w W arszaw ie także w zw iązku z hom agium (hoł­ dem ) koronie P olsk i. W alfgan g m iał sp raw y z sąd em w Sk arszew ie, w w o je ­ w ództw ie pom orskim , o dzierżaw ę. Z ostali niesłusznie on i jego żona, z dom u A n n a R apów n a, in co n tu m aciam (zaocznie) sk azan i i a p e lac ja poszła aż do k ró la W ład ysław a IV w r. 1639 z w staw ien iem się elektora za w iernego K reu tzen a 20).

3 0 .x .1 6 5 4 г. sp isał W olf E rn st ak t sp rzedaży w si i m a ją tk u Plansdorf (Ł a ­ wice, sus.) o 60 łanach z P a trib u s S o c ie ta tis J e s u 21)-w R e sz lu ,'a ju ż 25. X I. było zatw ierdzen ie przez króla. Ł aw ice były głów nym m a jątk iem k om p lek su K reu t- zenów. M ająte k K l. Seh ren (D ziarnów ko) b racia K reu tzen od stąp ili m iastu L ö b aw (L ubaw a) 1368 r. W szystkie trzy dokum enty doręczono, zain teresow an ym 21. X . 1669 (Ił/II/26).

W r. 1670 m a ją tk i K reu tzen ów poszły na su b h astę i rozdzielono je m iędzy w ierzycieli, którzy je pojedynczo d ale j ro zprzed aw ali. Sp łacan o dłu gi ziem ią, bo nikt prócz F in cken stein ów pieniędzy nie m iał. N iektóre w yku pili m a g n a c i22). K om isary czn y reces w sp raw ie K reu tzen ow skiego k on ku rsu sp isan o 13. II. 1670. R e sk ry p t w sp raw ie kon ku rsu Iław y p rzesłan o kom isarzom k on ku rsu w r. 1669, a doniesienie p leb an a do n ad m arszałk a W olfa K reu tzen a z 11. X . 1670 r., że k o ś­ ciół w Iław ie je st ru in ą i trzeba nowy budow ać, także, że zaległości K reutzen ów w’ p łacen iu podatków są duże, p ow oduje sek w estr i w ciągn ięcie re galii do m asy kon ku rsow ej. W 1669 r. n ad m arszałek v. K reu tzen otrzym uje na re sk ry p t k ró ­ lew sk i zezw olenie, ab y -wykupił w szystkie m a ją tk i n ależące do m asy k o n k u r­ so w ej za p otrącan ie ratam i z jego u posażenia, co było fik c ją, bo na to by m u życia nie starczyło.

1 8 .1. 1675 r. W olf A lbrech t v. K reutzen , k ap itan W ęgorzew a, dziedzic na Silg in n en (Silginy, kęt.) jak o starszy b rat i Ja n K reu tzen rad ca w yższego sąd u ap elacy jn ego , dziedzic na P eisten (Piasty), jak o m łodszy brat, sp isa li z E rnestem F in cken stein em , szam belan em i k ap itan em dziedzicznym w D ąbrów nie, now ą um ow ę. N a je j mocy za zgodą elektora sp rzed ali Ernestow i F in ckow i m a ją tk i R au d n itz (R udzienica) o 20 ł., G ram pten (Grom oty) o 64 ł., w raz z w łókam i p le ­ b an a i so łtysa, w ieś Sten ck en d o rf (Stańkow o) 30 Ł, z n ależącym i do nich łą k a ­ mi, polam i, jezioram i, lasam i, krzakam i, u praw nien iam i, iław sk i młyn, podatek gru n tow y m ia sta Iław y, 37 łanów lasu , położonych poza gran icam i dóbr, 20 ł. la su zw anego der K lein e Sch ap en , 17 ł. n ad jeziorem Golding, G olbit W ald (G ulbity, mor.), za k tóre n abyw ca F in cken stein obiecał zapłacić 34.250 fl. poi., z czego 14.000 na zobow iązanie w yp isan e na G d ań sk. R esztę n ależn ości u re g u ­ low ał w gotów ce. K u p n o um ów iono 1Ö74 r., sp isan o 1675 r. p raw em pierw okupu potom ków K reu tzen ów za tę sam ą cenę, co znów było fik c ją. N a m ajątk ach zostaw ia się 15 p ar ludzi z słu żącą. T yle pozostało na nich z poddanych. R esztę -wykupili p artia m i Fincken stein ow ie, przeszło 260 w łók do 1710 r. Na w sz y st­ kich iław skich m ajątk ach pozostało tylko 100 ow iec, 4 konie i trochę z u rz ą ­ dzenia brow aru . K on sen s na te S tam m gü ter w yd ał elektor 9. V I. 1674 r., n a tej podstaw ie, że K reu tzen ow ie chcą ze sw oich ojcow skich dziedzicznych m ajątk ó w sp łac ić tym i pieniędzm i sta re odziedziczone długi i -wyposażyć sw oje rodzeń ­ stw o, czym przyzn ał zw ycięstw o kapitalizm u n ad feudalizm em i lennem , choćby „zu r gesam ten H an d ” . B yło jeszcze dość Kreutzenów , ale rów nież bez pieniędzy. N ad m arszałk o w i W olfowi v. K reu tzen król pozw olił je w praw dzie w ykupić i p łacić za w ykupion e m a ją tk i ratam i ze sw oich poborów , lecz przy tej sm u tn ej

20) X X V /6/Ił/II/7 fol. 74 — 94. 21) Z O jcam i T o w arzystw a Jezu s.

22). A gn aci = sp ad k ob iercy po m ieczu, także p raw lennych; k ogn aci = s p a d ­ kobiercy tylko sam ej ziemi, po kądzieli, w linii żeń sk iej.

i b ezn ad ziejn ej tra n sa k c ji zm arł. N ato m iast sędzia dw orski M elchior E rn st m iał rew ersem przyrzeczoną pom oc fin an so w ą F in cken stein ów na sw oim m a ­ ją tk u za z góry um ów iony w y k u p pro form a n abytych m ajątk ó w . B ow iem ani jeden, an i d ru gi jak o u rzędnicy nie p o sia d a li tyle pieniędzy г aby je kupić i na nich gospodarzyć. Je d n a k ż e g o sp o d ark a „z u r gesam ten H an d ” b y ła już nie­ m ożliw a, poniew aż g o sp o d ark a n atu ra lia m i zam ien iła się w go sp o d ark ę k a p ita ­ listyczn ą. Te okow y go sp o d arcze feu d alizm u , w y raż a ją c e się w n ie sp rzed aj- ności len na, dziedziczeniu, p o siad an iu i gosp o d arzen iu nim „z u r gesam ten H an d ” , ro zp ad ały się w sk u tek k ap italisty czn eg o podm in ow an ia fe u d a ln e j g o s­ p od ark i i obrotu. L aty fu n d io m n ak ład ały siln iejsze okow y długi i procenty, któ­ rych nie m ogły sp łacić, siln iejsze niż zobow iązan ia feu d aln e, sp łac an ie dzieci p ie ­ n iędzm i, su m am i rów nym i ta k sie m ajątk ó w , k tóre n a jsta rsz y syn otrzym yw ał in n atu ra, i na nie z aciąg ał dłu gi, póki m ógł. Z ła g o sp o d ark a p ań szczy źn ian a w y k ań czała je. D alej u padek p o głęb iały : rozrzutność, zniszczenia w ojen n e i przez obce p ań stw a zak w aterow an e w o jsk a, epidem ie, pom ór b ydła, pożary, pow odzie i n ieurodzaj, przez to w szy stk o w yw ołane stra ty i zobow iązania finansow e, którym sąd y i p raw o d aw stw o k ap italisty czn e przyzn aw ały p ierw szeń stw o przed p raw am i, obow iązkam i i p rzy w ile jam i len na, które staw ało się p rzeży t­ kiem . K a p italiz m nie u zn aw ał u p rzy w ilejow ań szlach eckich, ochrony szlach ty jak o zab y tk u o znaczeniu historycznym . N ak ład an o se k w estr i sp rzed aw an o naw et re g a lia su p er ju re p atro n a tu s et ju ris dictione, dan e ex so la P rin cip is g ra tia 23), k tóre k o m isja lenna przy królu u w ażała za re s in alie n ab iles et non litigio sae 24). T ym sp osobem E rn e st F in ck en stein n abył laty fu n d iu m Szy m b ark u (Schön berg). E lektorow i nie pozostało w obec takich k ap italisty czn y ch argu m e n ­ tów nic innego, ja k dać na to sw ó j k on sen s i zatw ierd zić kupno.

T ą d rogą szlach ta, jak np. K reu tzen ow ie, B orkow ie, O elsnitzow ie i w ielu innych traciła sw e m a ją tk i n a rzecz now ych w ielkich p osiad aczy . W b a r ­ dziej drasty czn y sp osób od byw ało się w ch łan ian ie drobn ej w łasn o ści ch ło pskiej przez w ielk ą w łasn ość. W zachow anych m ateriałach p odw orskich arch iw um olsztyń sk iego z n a jd u ją się liczne p rzy k ład y tego, co działo się bezbronnym chło­ pom i m ieszkań com m ałych m iasteczek w P ru sac h W schodnich. S ta n ten p o­ g łęb iały k w ateru n k i w o jsk . W sie i folw ark i zajm o w ały coraz to inne oddziały w o jsk : N iem cy, Szw edzi, P o lacy, T atarzy. N iektóre m iasteczka, także Iław ę i okoliczne w sie p alon o i rab o w an o k ilk ak ro tn ie. B yd ło w yrzyn ano, żniw a z a ­ bieran o lub w y p asan o końm i. T y fu s, ch olera, dżum a i pom ór b y d ła nie w y g a­ sały w tych w aru n kach . Iła w a sp alon a, zaledw ie nieco odbudow ana, m iała zak w atero w an ia i je j m ieszk ań cy k ilk ak ro tn ie u ciek ali z resztk am i dobytku w popłochu do lasó w na k aż d ą w ieść o zb liżan iu się w o jsk , których ak ta bądź to M azu ram i bądź P o lak am i n azy w ają.

N ędza w reszcie w zro sła do tego stop n ia, że la n d r a c i25) su p lik am i stan ow czo ż ąd ali od elektora i jego czterech n ad rad có w i regim en tsrató w zw ołania ogólnego se jm ik u (L an d tag). S u p lik a z r. 1661 o p isu je stosun ki, p ro sząc o r a tu ­ nek, „gdyż n ędza sta ła się tak w ielka, że nie d a je się opisać. W ojn a zam ien iła cały k r a j w p u stk o w ia (W iisteneyen). Z p ożogą w ojen ną (erschreckliche K rie g s­ flam m e) sp rzym ierzyły się n ie u ro d zaj (M issw ach s), że naród nie może sw ego głodu zaspokoić, dżu m a i inne p la g i k rajo w e, które siły i zdolności ludzkie tak w yczerpały, że m ało nadziei p ozo stało ” . W tym sam ym czasie do urzędów n a ­ 23) P raw a k rólew sk ie sąd u i orzecznictw a n ad an e w yłącznie z ła sk i księcia. 24) R zeczy n ie sp rzed ajn e i nie p o d leg ające sporom sądow ym .

25) L a n d ra t = ra d c a k rajow y , stanow y, w y b ieran y przez stan y potem m ian o­ w any przez k sięcia, ale p rzed staw iciel in teresów stan ów , nie książęcych jak k ap itan pow iatu , obw odu, w y k ład n ik woli p an u jąceg o .

d eszły zarządzen ia nowych m iesięcznych kontyngentów , poniew aż elektor w sp raw ie m iasta E lb ląg a nie otrzym ał od k róla p olsk iego sa ty sfa k c ji, k tórą odroczono do n astępnych sejm ów (R eichstagen), w obec cżego trzeba trzym ać w pogotow iu nowy su k u rs (odsiecz, p osiłk i w ojskow e) w liczbie 1.500 żołnierzy. W yznacza się nowe k on trybu cje od łanów , z n ad zw yczaj szkod liw ą w ojskow ą eg ze k u c ją i zak w aterow an ia, których cały ciężar sp a d a na wieś, bied n ą szlach tę i m ałe m iasta, podczas gdy w ielki K rólew iec w strzym u je się od w szelkiej pom ocy.

N iezliczone su pliki, zażalen ia i sk a rg i spow odow ały pew ne złagodzenie (m oderation) ciężarów i nierów ności, lecz nędzy nie odw róciły. Wobec tego ra d c y stan ow i z całą pokorą u w ażali za sw ój obow iązek, p oprosić zw ołanie s e j­ m ik u (L an dtag), w n ajk ró tszy m czasie, na którym zaproponow aliby środki n a ­ p raw y obecnego stan u , by zniesiono doznaw ane uciążliw ości, przyw rócono im ich p raw a i przyw ileje, zaniechano śc iąg an ia pow stałych zaległości w zbożu, zniesiono nałożone kontyngenty w złocie i srebrze, nie wywożono sian a i słom y, bo żołnierze otrzym u ją je już od sw oich gospodarzy, i aby nie ściągan o ju ż w ięcej nowych kon trybucji, dopóki now y se jm ik ich nie przyzn a com m uni lan d o (pow szechną uchw ałą).

Uznano, że jeżeliby po zam knięciu posiedzeń se jm u żołnierzom jeszcze cze­ goś zabrakło, aby tego d ostarczyły tak ie m iasta ja k K rólew iec i pom ogły przez to b ied n ej w si, k tóra dotąd m u siała do starczać nie tylko środków n a obronę całego k ra ju , ale też m iast. W inn ej su plice czytam y: „P rzede w szy stk im b ła ­ gam y, ab y elektor p. p. uprzytom n iał sobie w ielkość n iebezpieczeń stw a, które grozi tem u n ieszczęsnem u k rajow i, jeżeliby w yw ołał dalsze nieporozum ienia z k rólem P o lsk i na w yp adek nie uw zględnienia Je g o żąd ań ” .

P roszą n ajp ok orn iej, aby u stąp ił i w szelki n ierozsąd ek (M issv erstan d) o ile m ożności jeszcze przed sejm em (R eichstag) usu nął, aby ten biedny k r a j przy dobrym zachow aniu się p oten tatów (możnych w ładców ) m ógł zaznać sp okoju i bezpieczeństw a, zn iesien ia nierów ności i w zbudzenia nadziei n a lepsze życie. P o d p isali: O becni rad cy k r a ju K się stw a P ruskiego.

O czyw iście w w ojen nym zam ieszan iu rów now aga stanów i podział k ra ju m iędzy chłopów , drobnych w olnych i w ielką w łasn ość, k tóra b yła sta łą trosk ą p ierw szej i d ru g ie j k ategorii kolonizatorów , K rzy żak ów i pierw szych k siążąt, u legła zw ichnięciu. R e je str podziału w łasn ości ro ln ej w P ru sach W schodnich, który się zachow ał w ak tach k ap itan a urzędu w Sch önberg (Szym bark) z końca X V II w ieku, bez daty, w y k azu je na zachodzie i w środk u P ru s pow ażny zanik w łasn ości ch ło pskiej i drobn o-szlach eckiej, czyli drobnych w olnych. Było w tedy ogółem 45 urzędów k ap itań sk ich , obejm u jących 110.777 łanów 25% m or­ gów , z czego 40.325 łanów czyli 36,4% ' p rzy p ad ało na łany szlach eckie czyli len na, re szta na w olne i chłopskie. Sam b ia, po se k u lary zacji, była k siążęcą w łasn o ścią, bo v. Polenz je j ostatn i biskup, oddał ją księciu w zam ian za lenno i k a p itan a t w Szy m b ark u , pow. suskiego, co siedzibę p ryw atn ą k sięcia zbliżyło do K rólew ca, stolicy jego k sięstw a. W arm ia, jak o k atolickie k sięstw o biskupie, m a ją tk i królew skie, fo lw ark i dom en pań stw ow ych i urzędów rent (R entäm ter), ziem ie i m ieszkań cy m iast i w si królew skich oczyw iście do tego nie należą i k ap itan o m nie p odlegały. P ru sy były w tedy podzielone na 3 krain y: Pogórze (O berland) na zachodzie, N atan g ia w środku i S am b ia na północo-w schodzie.

I. W O berlan d (Pogórzu) było 14 urzędów o 17.055 łanach 2 XU m. szlach ec­ kich, 4.382 ł. 27 m. w olnych, 8.293 ł. 14 m. ch łopskich, razem 29.711 łanów 13V4 m orgów (1 łan = 30 m orgom m agd ebu rsk im , 1 m órg = 0,25 ha = 25 a.).

I. Pogórze

Nazma urzędu* Łany szlach. ;Łanyiu olnych morgi

Łany chiopóuj Razem łany morgi łany łany morgi łany 1morgi 1. Iłaiua 970 2 Va — — — — 970 _{2 Va} 2. Dąbróumo 2 229 10 447 15 — — 2 676 25 3. Olsztynek 960 6 530 26Va 364 20 1 855 22 Vs 4. Miłakoruo 599 5 130 19 587 15 1 317 9 5. Kmidzyn 579 15 406 27 416 15 1 402 27 * 6. Moryg 549 5 100 — 447 — 1 096 5 7. Nidzica 1 671 — 1 054 3 1 155 15 3 880 15 8. Szczytno 666 9 Va 664 6 1 034 — 2 361 15 Vs 9. O stróda 1 104 15 193 12 Va 560 —' 1 857 27 Va 10. Pasłęk 1 841 — 131 — 1 361 93A 3 333 93/4 11. Przezmark 2 111 10 Va 385 8 975 25 3 472 13 Vs 12. Prabuty 1 333 — 58 — 549 27 1 940 27 13. Szymbark 1 659 14 — — — — 1 659 14 14. Działdouio 781 — 261

—

843 22 Vs 1 885 22 Vs

II. N atam gia 18 759 17 Va 10 054 3 18 962 10 47 776 ___Va. 1. W ęgorzemo 1 103 14 507 16 2 756 _IVa 4 367 G/s 2. Ralga 1 953 21 387 14 1 516 27 3 858 9 3. Barciany 1 679 27 284 20 447 4 2 411 21 4. Bartoszyce 1 181 20 — 284 7 1 465 27 5. Brandenburg 3 130 2 Va 757 Va 1 841 2 Vs 5 728 ' 29Va 6. Gerdaiua 2 433 282 3 — — — — 2 433 _282/з 7. Giżycko 88 — 65 11 1 368 4 1 521 15 8. Ełk 264 29 1 304 9 Va 1 577 1 Va 3 146 10 9. Pisz 174 ₆ 2 542 23 551 15 3 268 17 10. Norki pour. Olec. 154 — — — — 154 11. O lecko 620 7Va 1 508 25 3 558 3Va 5 687 6 12. Iłamka 2 046 9 Va 144 15 667 26Va 2 838 21 13. Kętrzyn 2 640 îoVi 263 20 958 7 < 3 862 V4 14. Ryn 159 — 1 134 — 2 218 22 Vs 3 511 22 Vs 15. Szestno I 189 15 567 29 1 216 6 2 973 20 III. S a m b ia 4 509 10 2 749 27 26 031 14 VV !33 290

_

_ 2lVa 1. Fijjbaki 2. Georgenburg 3. W ustruć 4. Łabiarua 5. K łajpeda 6. Lochstedt 7. N euhausen 8. Ragneta 9. Zaleiuo 10. Schachen 11. Tapiam a 12. Taplacken 13. Tylża 14. W aidau 402 856 260 105 10 975 1 492 Î 8 8 143 11 Vs 186 3 21 — .— 1 81 _6Vs — . . . . 158 _{19 Va} 1 4 0 4 _{7V s} 22 1 4 6 3 19 23 4 5 6 l V s 21 Va — — 1 583 313 10818 362 2 782 74 615 4 295 303 1 322 3 002 577 16

12 Va

10 Vs 15 ■ 11 7 15 2 18 151./, 2 171 315 11 675 703 2 782 74 615 4 558 313 2 701 2 956 644 3 145 632 Va 12Va iV a 2 2 Va 11 7 15 21 Va 18 24 11 23Va 2 22 Vs

G dy się porów na te liczby, to m usi się stw ierdzić, że ilość szlacheckich łanów w yn osi na p oczątku X V III w ieku na Pogórzu 57,4% ogółu ziemi, a chłopskich tylko 27,9%, tj. naw et nie połowę. W k rain ie N atan gii n ato m iast 39,26%, a w ięc p raw ie rów now aga, n aw et 203 łany chłopskie w ięcej niż sz la ­ checkich. N atom iast przew ażn ie b agn ista, m ało zaludnion a litew sk a S a m b ia w północnym cyplu P ru s W schodnich, o surow ym k lim acie była tylko w 13,5% szlach ecką, a 78% ch łopską ziem ią, w ięc było sześć razy tyle ch ło pskiej co szlach eck iej ziemi. W te dzikie niegościnne okolice szlach ta nie k w ap iła się. N iszczenie i w ysied lan ie chłopów z w łasn ej, lep szej ziem i n a jd a le j się posunęło w zachodn iej części P ru s, na Pogórzu, w X V III w ieku ciągłe w ojny i zarazy ten stosun ek jeszcze w ięcej pogorszyły. Pom ezania, W arm ia i m iasta nie w cho­ dzą tu w rach ubę. K rólew iec raczej niekorzystnie w pływ ał na ten stosun ek, gd yż szybki rozw ój w ch łan iał w ielkie ilo ści ludzi i sk łan iał w olny lud w ie jsk i do w y p rzed aw an ia sw ej ojcow izny szlach cie i szu k an ia lepszego życia w m ie ś­ cie. W S am b ii były dw a k a p itan a ty bez chłopów : 4 zupełnie bez m ajątk ó w szlach eckich i 5 z n ikłą ich ilością, ale 8 k ap itan ató w bez łanów wolnych, czyli drobnych m ajątk ó w nie będących lennam i. Na Pogórzu trzy k ap itan aty były całk iem bez chłopów , 2 całkiem bez drobnych w olnych m ajątk ó w , a 6 o n ik łej ilo ści ziemi w olnej. Tu szlach ta w yku piła chłopów i m ałych w olnych dzied zi­ ców p raw ie zupełnie, aż do czasu p rzeprow ad zen ia w ielkiej reform y po k lęsce zad an ej P ru som przez N apoleona. U w łaszczenie i re g u la c ja stosunków m iędzy dziedzicam i i chłopam i, aczkolw iek połow iczna, nieco popraw iły sy tu ację ch ło­ pa, lecz poczucia krzywTdy w m asie ch ło pskiej nie usunęły.

A N T O N I Ł U K A S Z E W S K I

MATERIAŁY ARCHIWALNE DO PROBLEMATYKI MIGRACYJNEJ

NA WARMII I MAZURACH \Y XIX I POCZĄTKU XX WIEKU1)

I. U w agi w stępne

Z agadn ien ie w ychodźstw a w arm iń sk o-m azu rsk iego w X I X i w początkach X X w. w ogóle, fascyn ow ało zaw sze opinię naukow ą, tak p olsk ą, jak i n ie­ m iecką. W yrazem tego je st dość bo gata lite ratu ra obustronn a tego p rz e d ­ m io tu 2). N atom iast zagadn ien ie em ig racji ludności W arm ii i M azur do K ró ­ lestw a P o lsk iego i tzw. G a lic ji w szczególności — przedm iot n in iejszego a rty ­ k u łu — reprezen tow an y je st słab ie j i — pow iedzieć by m ożna — n ie d o sta­ te c z n ie 3). Z ain teresow an ie się nim pow odow ały: masowTość z jaw isk a i zw ią­ J) B azę n aukow ą arty k u łu stan ow ią tu nieopublikow ane dotąd arch iw aln e m ateriały źródłow e z zasobu W ojew ódzkiego A rch iw um Pań stw ow ego w Ol­ sztynie, d ale j W APO, oraz istn iejące już w tym przedm iocie opracow ania n au ­

kowe. Jed n e i drugie p rzytaczam w m iarę cytow ania.

2) B ib lio g ra fia dotycząca zagadn ien ia em ig racji w ogólności nie w yszła do­ tąd poza ram y m ateriałów zebranych przez W łodzim ierza W akara, P lu tyń skiego w wyd. zbiorow ym oraz W. C hojn ackiego, który m ateriały te przytoczył w a r ­ tyku le: .,W ychodźcy m azu rscy w zachodnich N iem czech przed I w ojną św ia ­ to w ą” — P rzegląd Zachodni zesz. 7 — 8, 1958 rok. Poznań. N iektóre stw ierdzenia w tym przedm iocie, zam ieszczone w tekście, cytu ję za autorem .

s) N ad zagadn ien iam i em igracyjn ym i W arm ii i M azur w odniesieniu do K ró lestw a P o lskiego p racow ali: J. C yb u lsk a: „E m ig ra c ja M azurów do P o lski w X V III i X I X w iek u ” — Słow o na W arm ii i M azurach r. III. 1954, N r 38, 39; M allow : „A u sw an d e rer der O stp reu ssen nach R u sslan d in den Jah re n 1833 — 1876 a u f G run d der L a n d ra tsa k te n der R egieru n g G um binnen Dt. P o st au s d. O sten 12— 1940, z. 11, s. 15 — 19, t. 12, s. 20 — 22.