Statuty kapituły katedralnej we Wrocławiu

Wincenty Urban

Statuty kapituły katedralnej we Wrocławiu

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 9/1-2, 329-354

1966

D O K U M E N T Y R E C E N Z J E S P R A W O Z D A N I A

BP WINCENTY U В В A N

STATUTY KAPITUŁY KATEDRALNEJ WE WROCŁAWIU

Treść: Wstęp A. Statuty kapituły katedralnej w rocław skiej przed kodyfikacją hudolfińską. B. K odyfikacja biskupa Rudolfa z Büdesheim . С. Opis rękopisu kodyfikacji biskupa Rudolfa. D. Odpisy statutów k api­

tuły w rocław skiej.

Wstęp

W polskiej literaturze historycznej posiadam y treściw e ujęcie cha­

rakterystyki głów nych statu tów kapituły katedralnej w e W rocławiu przez zasłużonego historyka K ościoła w Polsce ks. Jana F i j a ł k a z okazji om ówienia bibliografii ustaw odaw stw a k a p itu ln eg o 1. Jeszcze w 1915 r. w yraził tenże autor życzenie, że „pożądanym byłoby w ielce w ydanie całego zbioru tej kodyfikacji statutów katedry w rocław skiej, której księga oryginalna w raz z późniejszym i odpisam i przechow uje się w archiwum diecezjalnym w rocław skim ” 2. Tytuł całego kodeksu brzmi:

„Statuta, C onsuetudines, Ordinaciones, Conclusiones, Item Onera Pre- iaturarum et O fficia Prelatorum, Item Cronica Episcoporum Ecclesie W ratislaw iensis”. Na dole karty tytułow ej w idzim y litery „NS”. W ostat­

niej w ojennej zaw ierusze (1939— 1945) w yw ieziony z W rocławia orygi­

n alny kodeks statutów kapitulnych ocalał szczęśliw ie, w ięc podjąłem się trudu w ydania tychże statutów, idąc za radą naszego polskiego' historyka. Na tym m iejscu podaję uw agi w stępne.

1 S ta tu ty kap itu ły kate draln ej w r o cław skiej z m ateriałów przy sposo­

bionych p rze z X. prałata Stan. C h o d y ń s k i e g o w ydał i biblio­

grafią ustaw odawstw a kapitulnego w Polsce poprzedził X. dr Jan F i- j a ł e k , Kraków 1916, str. CIII—CXVIII.

2 tamże str. CXVIII.

3 S i 1 n i с к i T. D zieje i ustrój Kościoła na Śląsku do końca w.

X I V , Historia Śląska od najdaw niejszych czasów do roku 1400 Kraków 1939, t. II, str. 73—76. Bliższe szczegóły o w rocław skiej kapitule podają:

S a m u l s k i K., Untersuchungen ü ber persönliche Zusammensetzung des Breslauer D omkapitels im M ittelalter bis z u m Tode des Bischofs Kan ker (1341), Weimar 1940; G. S c h i n d l e r , Das Breslauer D om ka­

pitel von 1341— 1417. U ntersuchungen über seine V erfassungsgegeschichte und persönliche Zusam ensetzung, Breslau 1938; G. Z i m m e r m a n n , Das Breslauer D omkapitel im Zeitalter der Reformation und Gegen­

reform ation (1599— 1600). V erfassungsgeschichtliche Entwicklung und persönliche Zusammensetzung, Weimar 1938.

330

A. S t a t u t y kapituły katedralnej w rocław skiej przed kodyfikacją Rudolfińską

K apituła w rocław ska nie zjaw iła się „w postaci od razu gotow ej”, lecz była dziełem dłuższego rozwoju. O jej istnieniu świadczą dość późne w iadom ości, m ianow icie bulla protekcyjna dla w rocław skiego b is­

kupstw a papieża Hadriana IV z roku 1155. Dokum ent ten m ówi o istn ie­

niu kapituły i o osobnym m ajątku przeznaczonym na użytek kanoni­

k ó w 3. Podobnie i statuty kapituły katedralnej w e W rocławiu m ają za sobą długą historię rozw ojow ą, zanim doszły do form y t. zw. kodyfikacji Rudolfińskiej .

Nazwa ta jest przyjęta od biskupa Rudolfa z Rüdesheim.

Biskup Rudolf urodził się w Rüdesheim n/R enem około 1402 r. w die­

cezji m ogunckiej 4. Pochodził ze stanu m ieszczańskiego. N azwisko jego m iało brzmieć pierw otnie „Hecker”. Do stanu szlacheckiego został zali­

czony p ó źn iej5.

W m łodości swej zadzierżgnął w ęzły przyjaźni z Eneaszem S ylw iu - szem Piccolom inim , późniejszym papieżem Piusem II (1458—1464). Nie mamy bliższych danych o jego studiach. Wredle relacji Długosza był on doktorem dekretów. W roku 1462 został biskupem Law antu w Karyntii i legatem p a p iesk im 3, w 1465 r. spraw ow ał legację na Śląsku, w Polsce i Prusach w zw iązku z wojną krzyżacką. K apituła wrocław ska postulo­

w ała go jednogłośnie na biskupa w rocław skiej diecezji w dniu 20 stycz­

nia 1468 r o k u 7. Z atw ierdzenie Rudolfa na w rocław skiego biskupa ze strony papieskiej nastąpiło 27 kw ietnia tegoż r o k u s. Stało to się na skutek dłuższych i licznych zabiegów. Rada m iejska W rocławia prosiła papieża P aw ła II jeszcze w liście z dnia 27 grudnia 1467 г., aby zam ia-

* D ł u g o s z J., Catalogus episcoporum Wratislaviensiu m (Opera, I, 476)

5. S c h a r i a Κ., Rudolf von Rüdesheim, W rocław 1910, str. 9.

*. K ä s t n e r K., Breslauer Bischöfe, W rocław 1929, str. 24—25.

7 J e d i n H., Die Krone Böhmen und die Breslauer Bischofswah­

len 1468—1732, Archiv für schlesische K irchengeschichte 4, 1939 str.

166.

D ł u g o s z , Historiae, II, 415, charakteryzuje biskupa Rudolfa bar­

dzo pochlebnie, nadm ienić należy, że był on przyjacielem Rudolfa. Wedle słów Długosza był Rudolf „vir mansveti. periti et religiosi ingenii, nobilis genere”. W dniu św. Fabiana i Sebastiana wyznaczonym „pro eligenndo futuro P ontifice” Rudolphus Episcopus Lauantinus, Sedis Apo- stolicae, tunc apud W ratislaviam Legatus, per viginti Capitulares in capitulo electus, concordi voto, via scrutinii, postulatus est”. Kapituła nosiła się poprzednio z m yślą, aby wybrać na biskupa księcia Przem yśla z Opawy, kantora św. Krzyża i kanonika katedry w rocław skiej. Na przedstaw ienia polskich posłów od króla Kazim ierza Jagiellończyka, wśród których był i Jan Długosz, oraz panów czeskich, obecnych w tedy w e W rocławiu odstąpiono od tego zamiaru i postulow ano Rudolfa. Z po­

lecenia papieża P aw ła II biskup Rudolf pośredniczył jako legat w za­

warciu pokoju m iędzy Polską a Krzyżakami. Por. H. Z e i s s b e r g , Die Polnische Geschichtschreibung des Mittelalters, Leipzig 1873, str. 235.

Rudolfowi dedykował Długosz sw e dzieło pt. Catalogus episcoporum Wratislaviensium, k tó r y m „neminem ante me noveram occupasse”, Ope­

ra, I, 439.

8 M a r k g r a f H., Politische Correspondent Breslaus im Zeitalter Georgs von Podiebrad. Scriptores Reru m Silesiacarum, Wrocław 1874, t. IX. str. 250, 257, 271.

[3]

331

now al za zgodą lub bez zgody w rocław skiej kapituły legata Rudolfa biskupem W rocławia. Na pismo to odpow iedział dopiero H u s II w w y ­ m ienionym liście (27. IV. 1468), że zatwierdza Rudolfa na w rocław skim biskupstwie.

Rudolf jako biskup był całkow icie oddany K ościołow i i gotow y na p oniesienie dla niego w szelkich ofiar 9.

Intronizacja jego odbyła się w e W rocławiu 24 czerw ca 1468 r. W cza­

sie biskupich rządów odprawił dwa synody diecezjalne, m ianow icie w roku 1473 i 1475. Umarł 17 stycznia 1482 roku podczas przygotow ań do podróży z W rocławia do N ysy 10.

Jeśli idzie o statuty kapituły w rocław skiej, to na podkreślenie zasłu­

guje najpierw zatw ierdzenie przez biskupa Rudolfa 8 stycznia 1468 r.

artykułów w yborczych przedłożonych przez kapitułę dla zaprzysięgania przez przyszłych biskupów.

Tenor tych układów przypomina, że biskup „kościoła św . Jana”, katedry w rocław skiej ma być w iernym zarządca i obrońcą spraw du­

chow nych i św ieckich, n ie m oże zm ieniać i darować bez zgody kapituły zam ków, dochodów i dóbr stołow ych. Zatw ierdzone układy przez b is­

kupa Rudolfa określa się nazw ą „Statuta” lub „Capitula R udolphina”.

Za ks. Fijałkiem w ym ieniam y przed tą kodyfikacją „statuty głów nie biskupie”. Do tychże statutów biskupich zaliczają się;

I. Statuty istniejące już przed 11.11.1301 r. W tym roku mamy pierwszą redakcję statutów w ikariuszow skieh katedry w rocław skiej pod prezydencją jej dziekana, mistrza Andrzeja, doktora dekretów i kape­

lana papieskiego n . T ytuły tych że statutów są następujące:

1) De offertoriis oblatis in ecclesia W ratislaw iensi et diuisione eorun­

dem.

2) De spoliis et quorum interest taxare spolia.

3) De colum batione et modo diuisionis colum bacionum.

4) De anno gracie, eius institutione, cui cedit, et quis persoluere obli­

gatus sit.

5) De balnealibus et eius diuisione.

6) De refeccionibus anniuersariorum , et qui participes sunt earundem.

7) De. infirm is vicariis ac substitutis et p riu ilegiis eorum ,et qui infirm i censentur.

I Z a u n J., Rudolf von Rüdsheim, Fürstbischof von Lavant und Breslau. Ein Lebensbild aus dem 15 Jahrhundert, Frankfurt a. M., 1881,, s. 66.

10 K ä s t n e r K., dz. cyt 24—25. Z a u n J., dz. cyt., podaje, że biskup Rudolf umarł 9 stycznia, a pochowany b ył 17 stycznia. Data ta jest błędna. Por. przekaz kanonika Stanisław a S a u e r a: „Am 17.

Januar 1482 starb der hochwürdigste und beste Vater, B ischof Rudolf von Breslau am Schlage als er nach der Feier der hl. M esse in seiner K urie sich anschickte, nach N eisse zu reisen”, Aufzeichnungen des B res­

lauer Domherrn Stanislaus Sauer (t 1535) über die Bishöfe Rudolf von Rüdesheim und Johann Roth. Ein Beitrag zur Vorgeschichte der R efor­

mation in Schlesien. Von Prof. Hermann H o f f m a n n übersetzt und erw eitert von Dr K. Engelbert, A rchiv für schlesische K irchengeschich­

te 13, 1955, 89.

II F i j a ł e к J., Statuty, str. CIII. Statuty te ogłosił drukiem w re­

dakcji ostatecznej z końca w ieku X V -go, H e y n e J„ Dokum entirte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau, W rocław 1860, t. I, str. 627—690. H e y n e opuścił niektóre tytuły statutów w sw ej publi­

kacji.

332

[4]

8) De conuocacionibus vicariorum et quis illas intim are debet, et pena negligentibus conuocaciones.

9) De sessione fratrum in conuocacione et de votis dandis, ac de secretis conuocacionum non reuelandis.

10) De presentacione ac institucione vicariorum secundum statuta capi­

tuli et ordinacionem episcopi.

11) De perpetuitate vicariorum.

12) De nouis vicariis non adm ittendis ad convocaciones quascunque n isi peracto iuramento.

13) De custodia reliquiarum , et quis easdem custodire debet.

14) De cofreccione vicariorum et in quibus casibus ad permutacionem com pellentur.

15) De absencia vicariorum et de substitutis habendis.

16) De ordine lin ea vicariorum : de vigiliis: et qui sub v igiliis legere m issas astricti sunt.

17) De Denis neglieentibus horas canonicas, lineam , vigilias, m issas, m i­

nistraturas, Rorate, circuitus, incepciones horarum, collectas etc.

et quorum interest recipere penam, et diuisio eius.

18) De penis cauillancium in choro.

19) Thoni et media psalm orum ac accentus iuxta antiquam consuetudi­

nem seruari debetur.

20) De spalteriis: et modo ac horis legendi spalteria et penis negligenti­

bus spalteria.

21) De fraternitate vicariorum et institucione eius, et quomodo seruanda est et qui participes sunt eiusdem.

22) De fraternitate perpetuorum Vicariorum sancti Johannis, sancte Crucis: ac V enerabilis domini A bbatis et suorum fratrum in Arena.

23) De altaristis et beneficiatis singulis ecclesie W ratislaviensis. anniuer- saria solem pnia prater illa, que in choro m aiori peraguntur, ne in ­ stituant et paragant,

24) Cura animarum in insula et retro insulam sancti Johannis quoad omnia sacram enta cui im m in e t12.

25) Ouis ex institucione ecclesie W ratislaviensis teneatur populum con­

fugientem ad eandem: audire confessionem .

26) De domibus vicariorum: de taxa ac vendicione earundem.

27) De procuratoribus et eleccione eorundem.

28) De racione procuratorum, quando fieri debet.

29) De fisco, clauigeris et sigillo.

30) De circuitu ecclesie W ratislaviensis.

31) De m issa dominorum in turri minori: celebranda quatuor Capitula generalia.

32) De institucione m isse de Domina in summo altari celebrande. Aurora:

S alve de domina. De Rorate quod duodecies seruatur per annum.

Rorate in aduentu et eius sollario. De m issis quottidianis siue cur­

rentibus. Te uotiuis m issis decantandis in Ecclesia W ratislaviensi, et sallario earundem.

33) De contribucionibus vicariorum.

34) Donacio noue domus et capelle sancti A lex ii cum confirm acionibus.

12 AAW (Archiwum A rchidiecezjalne w e W rocławiu) w odpisie sta­

tutów w ikariuszow skich (sygn. III d. 7.), folium X X X III w łączony jest punkt: „Sacramenta ecclesiastica ab omnibus in D ioecesi W ratislaviensi:

in ecclesia m aiori sancti Johannis licite et libere percipi possunt: et qui sacre Eucharastie sacramentum in prefata Ecclesia populo porrigere queant”.

STA TU TY KAP'ITULY

333

35) Statuta noue domus vicariorum.

36) Statuta decani et vicedecani.

37) Sequuntur corpora vicariorum.

38) De sacristanis succustodibus et eorum oneribus.

39) Statuta dominorum de sacristanis.

40) O fficia succustodum et sacristanorum.

41) De sanctuariis et eorum officiis.

42) De sallario pulsancium ad conductum exequias ac sepulcrorum fos- sora: Et de candelis in exequiis.

43) R egesta in quibus scolares tenentur cantare matutinum.

44) Hora pulsandi ad m atutinum , vesperas secundum A ntiqua noua re­

gistru ecclesie W ratislaviensis.

45) De habitu E cclesie W ratislaviensis: ac biretis per vicarios deferen­

dis I3.

46) Sequuntur A ltaria Vicariorum et primo capellarum . 47) Statuta Dominorum de Altaribus.

48) Statutum Canonicorum: quo ad refecciones et offertoria danda.

49) Statutum de habitu ecclesie.

50) Statuta canonicorum de domibus.

51) Ordinaciones de domibus et curiis.

52) Statuta canonicorum de procuratoribus.

53) Ordinaciones C apituli de prebendariis.

5^) P e lum inibus lam padibus iuxta veteres ordinaciones dominorum 55) Statuta canonicorum de votis dandis.

56) Ordinacio contribucionis pro Ecclesia per Episcopum, Capitulum:

respective quoad pontem.

57) Ordo sepulture E piscoporum 14.

58) Ordo suscepcionis Episcopi, Legati, Regis.

S tatuty w ikariuszow skie m ieszczą się w rękopisie A rchiw um A rchi­

diecezjalnego w e W rocławiu, sygnatura III d 7, noszącym na grzbiecie napis: ,.Statuta vicariorum ” 15. Jest to kodeks papierow y XV w.. opra­

w ion y w papier w XVII w ieku. Foliacja zaznaczona je s t ołówkiem i dochodzi do cyfry 142, w łaściw ie pow inna w ynosić 141, poniew aż ostat­

nia karta jest foliow ana obustronnie. Pierw otna foliacja dochodzi do LXV III, potem dopisano cienkim piórem L X IX i następuje 6 kart w olnych. Na pierwszej karcie podane są słow a roty przysięgi, a pod jej tekstem w y ią tk i z ew angelii św. Mateusza (R. 1) „Liber generacio- nis Jesu Christi ... etc”, Łukasza (R. 1) „Fuit in diebus Herodis regis Judae sacerdos nom ine Zacharias..”, Marka (R. 1) „Fuit Johannes in deserto baptisans et predicans baptism um penitencie in rem issionem peccatorum ’’, Jana (R. 1) „In principio erat verbum et verbum erat apud deum et deus erat verbum: hoc erat in principio etc”. Po tych tekstach następują tytu ły z dodatkami z XV I wieku.

W innym dokum encie znowu w ydanym w e W rocław iu 27 grudnia 1307 r., (Datum W ratislauie, VI Kal. Januarii anno domini M 0CCC°octauo) biskup Henryk z W ierzbna rozszerza zakres jurysdykcji kanoników nad ich dobrami beneficjaln ym i, dzięki czem u mogą oni skłaniać karami duchow nym i do płacenia danin poddanych w dobrach kapitulnych

13 Jest tu m owa o synodzie biskupa Jana z r. 1490,

14 Pochodzi ten tytuł z roku 1506, poniew aż m ów i o śm ierci biskupa Jana Rotha.

13 Por. też C. G r ü n h a g e n i C. W u t k e , Regesten zu r sc hle­

sischen Geschichte 1301—1315 (Codex D iplom aticus Silesiae, Wrocław 1892, t. 16, nr. 2625 str. 3).

334

i b isk u p ich lł. Oryginalny dokument Archiw um Archidiecezjalnego w e W rocławiu (ЕЕ 20) na zachowanej pieczęci biskupa Henryka przedsta­

w ia go w siedzącej postaw ie. Biskup w szatach pontyfikalnych siedzi na tronie z głow am i psów (symbol w ierności), w lew ej ręce dzierży pastorał, w którego krzyw iźnie m ieści się „baranek”, a prawą podnosi ku górze. W obwódce pieczęci jest napis: „Henricus dei gracia episcopus W ratislauiensis”. Na odwrocie pieczęci w yciśnięty jest orzeł. Pieczęć um ocowana jest na lnianych sznurkach. Tekst protokollonu tegoż do­

kum entu rozpoczyna się słowam i: „In nomine d(omi)n(i) am(en)” oraz intytulacją i form ułą dew ocyjną „Nos Henricus dei gr(aci)a W ratisla- vien(sis) Ep(iscopu)s”. D yspozycja zaś brzmi: constare volum us universis p(rese)ntes litte(r)as inspecturis, quod cum honorab(i)les viri p(re)lati et canon(ici) totumq(ue) Capit(u)l(u)m n(ost)re W ratislaviensis ecc(lesi)e suner reouirendis iuribus prouentibu(usque) ... de poss(essi)onibus v illis allodiis necnon de omnib(us) bonis eor(um) dignitatum cano(n)- icalib(us) ac eciam p(re)bendis et de villis seu allodiis ha(ber)e (con)- sueu(eri)nt ... ecc(lesias)tice iurisdicc(i)onis ... per censuram habuer(i)nt ex antiquo N os huiusm odi consuetudinem de (con)silio maturo volentes effi(ce)re ampliorum eidem caoit(u)io ... concedamus de gr(aci)a sp(eci)- ali et concedim us plenam ac lib(er)am facultatem ut de cet(er)o possint omnes et singulos qui solue(r)e n eglexerint ... com pellere p(er) d(ic)tam censuram...”

Na odwrotnej stronie dokumentu napis jest zatarty. Widoczna jest tylko data 1308.

Jest też i drugi dokument o identycznej treści z pieczęcią biskupa Henryka. Pieczęć w dolnej części jest nadłamana, stąd brakuje pełny napis. Na odw rocie pergam inu jest podana sygnatura ЕЕ 20 oraz data 1308, napis jest zatarty.

Trzeci dokument pergam inow y o zm ienionym nieco tek ście po sło­

w ie ..inspecturis ma „quod cum honorabiles viri domini fratres nobis in Christo dilecti: Henricus de Baruth...” Pieczęć na tym dokumencie um ocowana była na pergam inow ych paskach, ale zaginęła. Na odwrocie jest napis: „Et iur(i)sdiccio concessa Capitulo W ratislaviensi per domi­

num Henricum Episcopum, oraz sygnatura ЕЕ 20, a niżej „1308 Hen­

ricus Episcopus dat Capitulo plenam iurisdiceionem in v illis ab Epis­

copali m ensa acceptis”.

Transum pt tegoż dokumentu, w ydany w B ratysław ie (Pressburg) 2. III. 1310 r. przechow uje się w Archiw um A rchidiecezjalnym w e W roc­

ław iu pod sygnaturą ЕЕ 18: „Frater G entilis m iseratione diuina etc.

Sancti Martini in Montibus presbiter Cardinalis apostolice Sedis Legatus”

... „Datum Posonii VI Non. Martii Pontificatus domini Clem entis Papae V anno quinto”. Pieczęć lakow a w w osku jest uszkodzona. Na odwro­

cie mamy napis „Ratificat(i)o do(mi)ni G(entilis) Legati de iur(is)d(i)c(i)- o(n)e Cap(itu)li W ratislaviensis.) Inna ręka dopisała jeszcze „in villis de m ensa Ep(isco)pali acceptis. 1308. W k o p ia r zu zX V w ieku diecezji w roc­

ław skiej „Liber-niger” na folium 420 podany jest powyższy d ok u m en t17.

II. Ks. F i j a ł e к zaznacza dalej w swej pracy, że pierw sze „znane statuty kapituły” są w „edykcie k onstytu cyj” biskupa Henryka z W ierzbna (1302—1319), datow ane w e W rocławiu na generalnej kapitule po ścięciu św. Jana Chrzciciela 1. IX. 1316, który zaczyna się od słów:

18 G r ü n h a g e n — W u t k e , Regesten ... (Codex Dipl. Sil., t. XVI, nr 2969, str. 118).

17 Kardynał Gentilis, tit. S. Martini in Montibus, legat na Polskę i Węgry, S i 1 n i с к i T., D zieje i ustrój Kościoła na Śląsku do końca X IV w., str. 293.

m STA TU TY K A PITU ŁY

335

Pastoralis o fficii debitum nos am monet et hortatur”. Tenże zasłużony historyk ścieśn ił liczbę statutów do 8 z 11 i za B. U l a n o w s k i m uznał je nie za synodalne statuty, ale za przepisy, które biskup w ydaje w porozum ieniu z kapitułą 18. Biskup Henryk ogłosił je z udziałem kapi­

tu ły dla diecezjalnego duchow ieństw a, zwłaszcza kolegiackiego, na pod­

staw ie „tenoru statutów kapituły katedralnej”. N iektóre z tych statutów w eszły do k odyfikacji statutów kapitulnych biskupa Rudolfa (1468—1482) z drugiej połow y X V w ieku 19. Przy w ym ienionych konstytucjach b is­

kupa Henryka idzie głów nie o postanow ienia z roku 1305 i 1316. P ierw ­ sze postanow ienie rozpoczyna się od słów: „Quoniam nonnulli” (Dat.

Wrat. lecta et publicata est hec constitutio X iii0. X al. Dec. anno domini M4 CCC°. Quinto. Presidentibus nobis nostre dyocesane synodo in Choro nostre Ecclesie kathedralis, clero nostro tocius nostre dyoc. ad ipsam synodum conuocato.80).

Drugie postanow ienie z roku 1316 znane już jest z poprzedniej w zm ianki „Pastoralis officii debitum nos am m onet et hortatur”. Na treść ten konstytucji składa się tytu ł o refekcjach i dystrybucjach, roz­

dawanych rezydującym i obecnym na nabożeństwach, który w ydał bis­

kup po zastanow ieniu się na tym z całą kapitułą: oto treść konstytucji.

1) Dla otrzym ania refek cji i dystrybucji kanonicy w in ni być obecni na całej Mszy św. N ieobecność uspraw iedliw ia jedynie choroba lub konieczne zajęcie w sprawach kościelnych. P ostanow ienie to b is­

kup uznał za konieczne, poniew aż „aliqui ex ipsis patribus et ca­

nonicis nostris W rat(islaviensibus) quesitis occasionibus friuolis pro sue placito voluntatis a iam dicta nostra W rat(islaviensi) ecclesia et a diuinis officiis se absentant, tam en nescim us qua consciencia refecciones et distribuciones, que solum illis debentur, qui diuinis intersunt officiis, exigere et recipere non uerentur”.

2) Zabrania sam ow olnie w ydzierżaw iać beneficja, dziesięciny, dochody za długi duchownych. Opłaty w in ni zbierać nie ludzie św ieccy, ale duchowni i św ieccy, lub sam i duchowni i oddać w ierzycie’owi.

3) m ów i o spisie beneficjów kościelnych .dziesięcin, dochodów, w si (conscribat in karta), poniew aż „per obliuionem plurim a sepe pere­

ant et labuntur).

4) nakazuje nosić odpowiedni duchowny strój, poniew aż „ex diuer- sitate habitus scandalum frequencius generatur, necesse est, ut uni­

form em habitum in ecclesia dei deferant, quibus unum euangelium predicatur”. Prałaci i kanonicy w in ni nosić w kościele i w chórze kom że od w igilii w ielkanocnej (ściśle od kom pletorium samej w igilii) do nieszporów św. M ichała „utantur superpeliciis in Ecclesia et in choro”, a w czasie dni krzyżowych i innych procesji także „extra chorum ”, a od św. M ichała do W ielkanocy m ają nosić kapy „cappas m ore solito”.

18 S ta tu ty k apitu ły kate draln ej włocławskiej, str. CIV. W spomniane statuty „synodalnym i nigdy rzeczyw iście nie b y ły ”.

18 W a t t e n b a c h W., Z w e i Synoden des Bischofs Heinrich von Würben, art. w . Zeitschrift des Vereins für G eschichte und Alterthum Schlesiens, IV, 1862, str. 272—277, ogłoszony z dokum entów kolegiaty głogow skiej, znajdujących się w Archiwum Państw ow ym w e W rocła­

w iu (1. IX. 1316 (Kal. Septem.) Por. te. C. G r ü n h a g e n — К. W u t k e , Regesten zu r schlesischen Geschichte 1316 — 1326, Codex Dipl. Sil.

18 (1898), nr. 3610, str. 25.

10 Por. M o n t b a c h M., Statuta synodalia dioecesana sanctae eccle­

siae W ratislaviensis, W ratislaviae 1855, str. 7—9.

336

5) Prałaci, kanonicy, w ikarzy nie mogą wchodzić do katedry pod grozą w padnięcia w ekskom unikę za nieprzestrzeganie tego polecenia, m ianow icie ubrani „superpelicio siue cappa”. To samo postan ow ie­

nie odnosiło się do k olegiaty w Głogowie.

6) Każdy kanonik w ciągu m iesiąca od ch w ili objęcia swej godności w inien był złożyć w katedrze kaw ał sukna „unum Pannum sericeum ad ornam enta ipsius ecclesie” w artości 3 grzywien, a prałat 6 grzy­

w ien. To samo postanow ienie odnosiło się rów nież do kolegiat. Jeśli dochody kolegiat b yły szczupłe, to w takim w ypadku kanonik obo­

w iązany był złożyć jedną grzyw nę, a prałat dw ie „pro ornatu”, ina­

czej groziła im ekskom unika „jpso facto”.

7) D uchow ni nie pow inni trefić w łosów (comam non nutriant), ale obowiązani byli nosić tonsurę.

8) Zabrania duchownym nosić broń (z w yjątk iem podróży).

9) Za noszenie broni lub nieprzestrzeganie prawa tonsury prałat m usiał płacić jedną grzyw nę groszy praskich, a kanonik i pleban połow ę tytułem kary pod grozą ekskom uniki.

10) Zachęca do zachow yw ania spokoju na W yspie Tum skiej w e Wroc­

ław iu.

11) K anonicy m usieli też uiścić w ciągu m iesiąca po objęciu swego urzrdu na konserw ację domów kanonickich w których mieszkali taksę w w ysokości 1/3 oszacowanej w artości danej budowli, (ter- ciam partem estim acionis illius)

III. Statuty biskupa Przecław a z Pogorzeli (1342—1376) dotyczące kapituły, odnoszą się głów nie do obowiązku rezydencji i praw a opto­

wania. Do nich należa:

1) „Inter cunctas sollicitudines et pressuras nostris hum eris incum ben­

tes” ogłoszone na kapitule generalnej po Pośw ięceniu kościoła 21. IX. 1347 r o k u 21.

2) „Magistra rerum effica exp erien d a démontra v it” z 1. X II. 1349 r.

3) „Pastoralis officii debitum inter cetera hum eris nostris incumbentia nos sollicitat et inducit” z 31. VIII. 1352 r.22

4) „Quoniam nulla statutorum provisio” w ydane na kapitule po św.

W incentym M ęczenniku (22 stycznia) 1359 r.

5) „Dudum felicis recordacionis dom inus H enricus, olim W ratislavien­

sis episcopus, predecessor noster, duxit inter cetera statuendum ” z 23X111364 r o k u 23.

Ks. F i j a ł e k 24 uważa słusznie za nieuzasadnione zdanie H e y - n e g o, że pierw szy zbiór statutów kapitulnych w rocław skiej katedry pochodzi dopiero z czasów rządów biskupa Przecława z Pogorzeli (1342—1376), a nie wcześnie, m ianow icie z lat biskupich Henryka z W ierzbna (1302—1319). W rzeczyw istości kapituła katedralna p osia­

dała zbiór statutów już w czasach Henryka z Wierzbna a także m iały statuty niektóre kolegiaty, a zwłaszcza kolegiata św. Krzyża w e Wro­

cław iu, której zbiór statutów poprzednio istniejących doszedł do nas rzeczyw iście w zatw ierdzeniu dopiero biskupa Przecław a z P o g o rzeli25 21 F i j a ł e k J., Statuty, str. СVI, P f o t e n h a u e r , Schlesier auf der Universität Bologna, Zeitschrift des Vereins für G eschichte und Alterthum Schlesiens 28 (1894), 440—442, w ydane „aus dem Landbuche des Fürstentum s Breslau v. 1345—1358 (III 9b), f. 26: Statutum ecclesie W ratislaviensis factum per dominum episcopum W ratislauiensem ”.

22 H e y n e J., I, 623 — 24, przypisek.

23 H e y n e J., I, 668—669.

24 F i j a ł e k J., S tatu ty, str. СV II— CVIII, H e y n e , dz. cyt. I, 668.

25 H e y n e J., II, str, 613—627.

[9]

337

z dnia 5 m aja 1347 r. i był nadal kontynuow any. D ział zw yczajów k apitulnych w tym zbiorze zatw ierdził biskup W acław, książę legnicki dnia 22. X . 1384 roku î6.

IV. Statuty biskupa W acława, księcia legnickiego (1382—1417):

1) „Cum inter pastoralis servitutis onera” w ydan e na kapitule 29. V.

1383 r.

2) „Olim felicis recordacionis dominus Preczlaus, W ratislaviensis epis­

copus, im m ediatus predecessor .noster” 2 3 .1 .1386 r.

3) „W enceslaus, episcopus W ratislaviensis, statuit propter evitanda experta pericula ac scandala” w 1393 r.

4) „Inter sollicitudines nostro pastorali officio incum m bentes” z 27. II, 1411 r.

V. Statuty biskupa Konrada, księcia oleśnickiego (1417—1447):

1) „Pastoralis officii debito, quo eiusdem ecclesie nostre W ratisla­

vien sis curis ac m editacionibus afficim ur” w ydane na kapitule odbytej po ścięciu św . Jana 1 .Х . 1435 r., zaw ierające tak zw any w literaturze historycznej „statut antypolski” w raz z bullą soboru bazylejskiego z 11. XII. 1435 r.27. Statut w yklucza w ięc od godności i kanonii w roc­

ław skiej kapituły w szystkich nieślązaków , w yjątek zrobiono tylko dla tych, którzy posiadali stopień naukow y, a n ie pochodzili ze Śląska.

W praktyce przez nie pochodzących ze Śląska rozumiano Polaków.

Bulla ta zalecała zbadanie statutu (o nieprzyjm ow aniu do kapituły nieślązaków) i jego zatw ierdzenie Jodokow i, opatow i klasztoru N aj­

św iętszej Maryi Panny na Piasku w e W rocław iu 23. Inskrypcja tegoż dokum entu brzmi· „Dilecto E cclesie filio Abbati M onasterii beate Marie inn Arena extra muros W ratislavienses salutem et om nipotentis D ei be­

n edictionem ”, a po niej n astępuje arenga „Illis que pro d ivin i cultus augm ento ecclesiarum ”.

W rocław ska kapituła w zn ow iła ten statut i obostrzyła go w rezer­

w acie doktorskim obowiązkiem ciągłego pobytu przez trzy lata na nau­

2e F i j a ł e к J., Statu ty, str. CVIII, H e y n e J., II, 627, w ydał go z konstytucją do roku 1430 (14. X I), to jest z lat rządów biskupa K on­

rada, k sięcia oleśnickiego.

27 F i j a ł e к J., Statu ty, str. CIX.

28 AA W, dyplom R 29. Tekst tego dokum entu zaczyna się słow am i

„Sacrosancta generalis Synodus B asiliensis in Spiritu sancto legitim e congregata universalem ecclesiam representans”. Na odwrocie dokumentu m am y napis „Concilii B asiliensis Confirm atio Statuti de extraneis non adm ittendis nisi graduatis”. Pieczęć jest z ołowiu z napisem „Sacrosancta G eneralis sinodus B asilien sis”, a na drugiej stronie w yobrażenie Ducha św . w postaci gołębicy, zstępującego na członków soboru w liczb ie 14.

H e y n e III, 527—530, w yd ał statut bez bulli. Zlecenie soboru dla opata Jodoka ogłosił W. A l t m a n n , Acta Nicolai Gramis, Urkunden und A k ten stü ck e betreffend die Beziehungen Schlesiens zu m Baseler K o n ­ zile (Codex Diplom aticus Silesiae 15, 1890, str. 64—65). Por. też w zm ian­

kę w dziele G. В a u c h a pt. Geschichte des Breslauer Schulw esens vor der Reformation (Codex D iplom aticus S ilesiae 25, 1909, str. 242—244).

W X V II w iek u kapituła postaw iła jeszcze dalsze w ym agan ia do uzyska­

nia stanow iska w jej gronie. AAW., III a 12”. Liber receptionum ab anno 1724” zaw iera na początku „Inform atio seu Instructio de Requisi­

tis ad capiendam Possessionem C anonicatus vel Praelaturae et inchoan­

dam R esidentiam penes Cathedralem Ecclesiam W ratislaviensem ” w ed le uchw ały kapituły na posiedzeniu 3 VI 1722 r., która p ostaw iła w ym aga­

nia kandydatom do kapituły w rocław skiej (między innym i — szlachectwo), zwłaszcza n ie pochodzącym ze Śląska.

22 — P raw o K an o n iczn e

338

kach uniw ersyteckich przez uchw ały na posiedzeniu odbytym 7. VI.

1476'r. A ntypolskie” ostrze tego statutu z roku 1435 uw ydatnił Długosz w żyw otach w rocław skich biskupów, przy skreśleniu życiorysu biskupa Konrada księcia oleśnickiego 29.

VI. Statuty biskupa Jodoka z Rozenbergu (1456—1467) ogłoszone bez daty, w spom niane są w 134 statucie kodyfikacji biskupa Rudolfa Rüdesheim m iędzy ordynacjam i „De m ediis fructibus secundi anni pro fabrica ecclesie”.

VII. Statuty arcybiskupa kreteńskiego Hieronim a, legata apostol­

skiego z m ocą „legati de latere” w Polsce, na Śląsku i w Prusiech

„Ex iniuncto nobis legationis officio” datow ane w e W rocławiu 19 stycz­

nia 1464 r., zaw ierające obostrzenie statutu o n iew yjaw ianiu tajem nic kapitulnych 30.

VIII. A. Statuty biskupa Rudolfa z Rüdesheim (1468—1482):

1) w ystępują one w historii jak już wspom niano jako t. zw. Capitula Rudolphina: „Exposita nobis pro parte vestra p etitio”, zatw ierdzone są przez Rudolfa jeszcze jako legata papieskiego w e W rocławiu 8 stycznia 1468 roku. „Capitula Rudolphina” zaw ierają głów nie kapitulacje w y ­ borcze w rocław skich biskupów zaprzysięgane przez biskupów przy objęciu przez nich rządów w układzie i zatwierdzeniu legata Rudolfa z Rüdesheim , biskupa lew antyńskiego 31. Na czele kapitulacji w ybor­

czych w rocław skiej kapituły m ieści się w tym zbiorze: „De Juram entis per Episcopum prestandis ante eius recepcionem ”. „Capitula Rudolphi”

stanow iły zakończenie sporów m iędzy w rocław skim i biskupam i a kapi­

tułą. M ianow icie po śmierci w rocław skiego biskupa Piotra II Nowaka (1447—1456) kapituła na czele z prepozytem Jar.em Dusterem skiero­

w ała do K urii rzym skiej prośbę o zatw ierdzenie artykułów , które w rocław scy biskupi w in ni zaprzysięgać za wzorem biskupa Nowaka.

Do zbadania przyczyn tarć m iędzy biskupam i a kapitułą papież K alikst III upoważnił opata norbertańskiego klasztoru św. W incentego w e W rocławiu (na Ołbinie) bullą z dnia 11 m aja 1456 r. „Apostolice ser­

vitu tis officium ” S2. Realizacja tegoż polecenia n ie pow iodła się za biskupa Jodoka z Rozenbergu (1456—1467). Dopiero do pom yślnego re­

zultatu doprowadził całą spraw ę biskup lew an tyń sk i Rudolf w form ie w ym ienionych „Capitula R udolphina”.

O ryginalny dokument z dnia 8 stycznia 1468 r. m ieści się w Ar­

chiw um A rchidiecezjalnym w e W rocławiu, nosi sygnaturę HH 4, daw ­ niej była sygnatura (A 39). Tekst dokumentu podany jest w łacińskim języku. K anonik w rocław ski, Fryderyk B e r g h i u s , który podał treść dokum entów w rocław skiego biskupstw a w sw ym dziele „Index P rivi­

legiorum ac Aliorum Scriptorum que sunt in A rchivis Ecclesiae et Ca­

p ituli W ratislaviensis concinnatus M DCXIX” pod sygnaturą HH 4 zapisał: „Rudolphi N un tii A p(osto)lici Confirmatio certorum A rticulo­

rum in R eceptione a nouo Ep(iscop)o iurandor(um) 1468”. To samo jest w iernie powtórzone w odpisie sporządzonym na podstaw ie pracy B e r - g h i u s a pt. „Index Privilegiorum ac aliarum Scriptorum, quae sunt in Archivis Ecclesiae et Capituli W ratislaviensis”. Rękopis ten ma syg­

naturę III с 2. Pod sygnaturą HH 4 zaznacza też: „Rudolphi Nuntii 29 F i j a ł e к J., Statuty, str. CIX.

*° F i j a ł e к J., Statuty, str. CX.

51 F i j a ł e к J., str. CXI.

12 F i j a ł e к J., str. CXI, A. T h e i n e r, Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae gentium que Finimarum illustrantia, Rom ae 1861, t. II, str. 106— 108.

I i i ] STA T U T Y K A PITU ŁY

339

■Ap(osto)lici Confirmatio Certorum Articulorum m R eceptione a novo Ep(iscop)o iurandorum 1468”.

Transum pt dokum entu (z 8 . 1 .1468) pochodzi z dnia 24 czerwca 1468, ma sygnaturę S 27, zachow ał się w A rchiw um A rchidiecezjalnym w e W rocławiu. Na dole dyplom u znajduje się pieczęć z napisem „Ru- dolphus D ei gratia Episcopus W ratislaviensis”. Berghius pisze o „S 27”

na stronicy 100 „Receptio R (everendissi)m i Principis D(om i)ni in Ru- dolfi in Ep(iscopu)m W ratislaviensem et Articulorum per ipsum Con­

firm atorum nova ratificatio”. A rtykuły te były potw ierdzane i póź­

niej -83.

33 N astępne transum pty tegoż dokumentu w ydane są w e W rocławiu w następujących term inach: dnia 18 lipca 1482 r., sygnatura HH 4 (daw­

na sygnatura A 52), tekst jest łaciński na pergam inie z pieczęcią b is­

kupa Jana IV Rotha. Na w ersyjnej stronie dyplom u jest napis „Statuta R udolfi 1468”. Ostatnie cyfry „68” są przekreślone i nad nim i jest napisana liczba „82”. Tekst dokumentu kończy się i podaje datę: Anno do(m i)ni 1482 (18. VII). Na kopercie ochronnej, w której przechow uje się w spom niany dyplom, jest napis „W rocław 8.1.1468 (18. VII. 1482). Pod­

czas ostatniej zaw ieruchy w ojennej (1939—1945) dyplom ocalał szczęśli­

w ie.

W transum pcie tym (18 VII. 1482) biskup Jan IV Roth potw ierdza kapitule w rocław skiej przedłożony oryginał z dnia 8 stycznia 1468 r.

zatw ierdzonych układów przedelekcyjnych przez biskupa Rudolfa, legata papieskiego. Jako św iadkow ie tego w ym ien ien i są: precentor kaplicy N ajśw iętszej Marii Panny i m arszałek dworu biskupiego, Jan Eysen- grosheymer oraz rycerz M ichelko (Michałko), dworzanin biskupa.

N astępny transum pt jest z dnia 1 lutego 1506 r., w ystaw iony w e W rocławiu, ma sygnaturę S 2a. Sygnatura ta jest zaznaczona na ochron­

nej kopercie, a na sam ym pergam inie dyplom u podana jest jed ynie S 2.

Pergam in jest bardzo zniszczony. Pism o jego wyblakło. (Na kopercie podana jest rów nież data i m iejsce w ystaw ienia: W rocław 8 stycznia 1468 i w n aw iasie 1 lutego 1506 r). Dyplom przechow uje się w w roc­

ław sk im A rchiw um A rchidiecezjalnym . W dokum encie tym biskup Jan V .Turzo bierze na siebie zobowiązania, które w ypływ ają ze statutów biskupa R udolfa oraz obiecuje je w iernie zachować. Jako św iadkow ie w ystępują: opat klasztoru N ajśw iętszej Maryi Panny na Piasku, Tomasz, doktor m edycyny Michał Jud, m arszałek biskupiego dworu W acław H augw icz, dworzanin Karol Stolcz i rajcy m iejscy z W rocławia Jan H aw nolt, Hieronim M aisner, A lek sy Bank, Marcin Prokusch. Kanonik B erghius na stronicy 99 m ylnie zapisał pod sygnaturą „S 2”: „Literae Johannis IV. Episcopo super A rticulis Rudolfinis: 1506 ’’Biskup Jan IV um arł 21 stycznia 1506 r. w ięc nie m ógł brać na siebie zobowiązań w dniu 1 lutego tegoż roku. Biskup Jakub Salca w dniu 7 lipca 1522 r.

zgodził się na w arunki przedelekcyjne, potw ierdzone przez biskupa R udolfa o czym św iadczy transum pt sporządzony pod powyższą datą.

N osi on sygnaturę S 9. W ystaw iony jest w e W rocławiu. Przechow uje się w A rchiw um A rchidiecezjalnym . Berghius pod sygnaturą S 9 zazna­

czył; Juram entum , sive A rticuli ab Ep(iscop)o Jacobo, Ecclesiae et Capi­

tulo iurati: 1522’.

Przy w ystaw ien iu akt św iadkam i byli: m argrabia Jerzy Brandenburg, Fryderyk książę legnicki i brzeski, starosta A chacjusz Haunold, rajcy w rocław scy Am broży Jenkw icz, Sebastian Monau, Jan Perlyn.

Biskup Marcin Grestm ann zobowiązał się przestrzegać „Statuta” Ru- d olphina” w zakrystii katedry wrocław skiej w dniu 25 września 1574 r., o czym św iadczy dokum ent z tegoż dnia z w łasnoręcznym podpisem

340

2. Jako biskup w rocław ski — R udolf — w ydał statut w 1479 r.

w oparciu o konstytucję biskupa Jodoka o oddawaniu kwarty docho­

dów drugiego roku na rzecz katedry.

3. Na kapitule po św. W incentym w 1480 r. zm ienił bp Rudolf czas przyjm ow ania duchow ieństw a przez biskupa z w ig ilii Bożego Narodze­

nia i W ielkanocy na w torek w ielkanocny i na uroczystość św. Jana z powodu postu przypadającego w te w igilie.

4. „Ex debito p ontificalis o fficii” z dnia 16 III 1481 r. wprowadza popraw kę do statutu biskupa W acława, k sięcia legnickiego z roku 1411, nakazującą ciągłość studiów odbyw anych przez kanoników na uniw er­

sytetach.

5. Z dnia 29 X II 1481 r. pochodzi statut „Ne nuditas sive quicpiam dedecoris in divinorum officiorum sacrificantibus”.

B. Kodyfikacja biskupa Rudolfa z Rüdesheim

Statuty biskupa Rudolfa w ydane przez niego jako w rocław skiego ordynariusza pochodzą z ostatnich lat jego rządów. Mieszczą się one w zbiorze statutów kapitulnych, które on skodyfikował. K odyfikacja ta m usi przypadać pod koniec rządów Rudolfa 34, i nie można jej kłaść na rok 1468. Z tego bow iem roku pochodzi jed ynie om ówiona już redakcja artykułów kapitulnych, jako praca biskupa Rudolfa, które zaprzysięgali w rocław scy biskupi przy obejm owaniu sw ych rządów.

R edakcji tej nie można jednak utożsamiać z kodyfikacją w łaściw ych statutów kapitulnych, którym i posługiw ała się w rocław ska kapituła aż do w ydania bulli papieża Piusa VII „De salute anim arum ” w 1821 roku, która przeorganizowała kapitułę.

K odyfikacja w łaściw a statutów biskupa Rudolfa obejm uje na wstępie:

a) form ułę przysięgi biskupiej,

b) form ułę przysięg kapitulnej, w której ks. F i j a ł e к z „consuetu- i pieczęcią biskupa Gerstmanna. Tekst pisany jest na pergam inie po łacinie. Dokum ent oznaczony jest sygnaturą S 11. K anonik Berg zapi­

sał pod tąż samą sygnaturą; „Articuli Ep(iscop)ales iurati per (Reve­

ren d issim u m D(omi)n(um) Martinum: 1574”. Dyplom ten zaginął w cza­

sie ostatniej w ojny w 1945 r. Ocalała jed ynie ochronna koperta z napi­

sem: „Breslau 25/9 1574. W tej samej spraw ie zatwierdzenia przez nowych biskupów w arunków przedelekcyjnych b yły jeszcze dwa dokum enty, oznaczone sygnaturam i: BBB 14 i BBB 15, które zaginęły. Kontynuator pracy kanonika Berghiusa zaznaczył pod sygnaturą BBB 14 „W ahlcapi- tulationem des Bischofs H ohenlohne”, a pod BBB 15 (nach d. 5 Januar 1796 „zwei gleiche E xem plare”.

Bliższe dane o zaginionych dokumentach (BBB 14 i 15) ma sporządzo­

ny w A rchiw um A rchidiecezjalnym w e W rocławiu w drugiej p ołow ie X IX w ieku rejestr dokumentów pt. Urkunden des Liber Berghianus, Band 9, str. 520— 522, który podaje, że w dniu 12 listopada 1787 r. zebra­

ła się w rocław ska kapituła w e W rocławiu dla om ówienia w yboru koa­

diutora i przyszłego następcy biskupa Filipa Gotarda Schaffgotscha (1747—1793). Za zgodą sam ego biskupa i króla ułożono w tedy 30 arty­

kułów, które przyszły elekt m iał przyjąć i zobowiązać się pod przysięgą je w ypełnić. Wśród tych artykułów m ieściły się też Statuta Rudolf i z dnia 8 stycznia 1468 r. Łaciński trantum pt tychże artykułów był spo­

rządzony po 5 sierpnia 1795 r .i oznaczony sygnaturą BBB 15.

34 F i j a ł e к J., Statu ty, str. CXII.

[13]

341

dines laudabiles et statua” wyróżnia jako najw ażniejsze cztery „sig­

nantur de aequalitate praebendarum, de eundo ad studium et de alienigen is nisi qualificatis non recipiendis, de observandis optio­

nibus et alia statuta et ordinationes” 35. Po rejestrze statu tów idzie tekst,

c) Capitula Rudolphi, po nich

d) rota p rzysięgi w języku niem ieckim , składanej nowem u biskupow i przez w asalów , urzędników i poddanych kościoła w rocław skiego.

Tekst tej kodyfikacji poprzedza rejestr czyli spis rubryk i dzieli się na działy: I. Statuta, II. Consuetudines, III. Ordinationes, IV. Conclu­

siones. Słusznie pisze ks. F i j a ł e k, że biskup Rudolf, chociaż w 1468 r. pow oływ ał się na zw yczaje katedralnych kościołów niem iec­

kich, to w redakcji statutów kapitulnych katedry w rocław skiej zacho­

w a ł „statuty prow incjonalne jej m acierzy, K ościoła m etropolitalnego gnieźnieńskiego”. Sależą tu statuty arcybiskupa Jarosław a (z r. 1357) luub w łaściw iej jego poprzednika Janisław a (z synodu uniejow skiego z 1326) o karze interdyktu za uw ięzien ie ludzi w dobrach kościelnych N astępnie idą statuty arcybiskupa Jarosław a Skotnickiego z synodu kaliskiego 1357 o śpiew aniu przez w ikariuszów kanonicznych godzin w katedrach i kolegiatach. Tę ostatnią konstytucję o śpiew aniu godzin kanonicznych przyjął też synod kaliski 1420 r. M ikołaja Trąby. Z po­

stanow ień synodalnych arcybiskupa M ikołaja Trąby w 1420 r. biskup R udolf p rzyjął statuty o przysiędze biskupa i o karach kościelnych na św ieckich za krzyw dy osób stanu duchownego.

K odyfikację Rudolfa zam yka statut kapituły z r. 1410 o adw okacie kapitulnym i jego obowiązkach. K apituła żąda od niego, aby znał język n iem ieck i i polski. Na końcu m ieści się rys początków i uposażenia w rocław skiego biskupstw a oraz kanonicznych prebend. B yło ich 38.

Część ta pochodzi przypuszczalnie z sam ego końca w ieku X V -go”

z czasów następcy Rudolfa, biskupa Jana Rotha: „Sequuntur onera et officia praelatorum ” 3β.

С. Opis rękopisu kodyfikacji biskupa Rudolfa

O ryginalny kodeks statutów kapituły z X V w ieku m ieści się w A rchi­

w um A rchidiecezjalnym w e W rocławiu, posiada sygnaturę III a 1. Wy­

m iary jego wynoszą: szerokość 25 cm, w ysokość 37 cm. M ateriałem p iś­

m iennym jest pergam in. K odeks w pisany jest w „Katalogu rękopisów ” A rchiw um A rchidiecezjalnego „Handschriften K atalog” w III dziale, obejm ującym akta kapituły katedralnej. P ierw szy zespół oznaczony jest literą „a”, posiada odpisy statutów, przyw ilejów , m ateriały perso­

n alne i fundacyjne. Stan zachow ania kodeksu (III a 1.) jest dobry.

O prawiony jest on w deski, które są pokryte podwójną skórą. W ierzch- 85 AAW, dokument R. 27, Bulla concilii B asiliensis de opcionibus Praebendarum denuo faciendis, 1435 .Biskup Konrad starał się na sobo­

rze bazylejsk im o zniesienie wprowadzonej rów ności prebend, które w czasie h u sy c k ic h ‘w ojen przeszły w nierówność dochodową. Sobór polecił zbadać tę prośbę i zatw ierdzić opatow i Jodokowi z klasztoru N ajśw iętszej Marii Panny na Piasku bullą 21. X II 1435 r.; Codex D iplo- m aticus Silesiae, t. XV, nr 66, s. 65). Por. F i j a ł e k, dz. cyt. s.

CXIII. Niem a śladu o jej aprobacie „ani statutu antypolskiego”.

Dalsze statuty pochodzą od biskupa P rzecław a z Pogorzeli z r. 1347, W acława z 1411, K onrada z 1435 r.

36 AAW., por. dyplom y HH. 4, 19, 20, 21, 22.

342

[14]

nia skóry jest koloru zielonego. M osiężne okucia zabezpieczają okładki.

K lam ry do zapinania są dwie. Zapinki są zniszczone. Pism o jest jednej ręki z X V w . z w yjątk iem karty (54, 95 i ostatniej) pom iędzy 54—55, i d z ie jest pism o z r. 1705 i 1707; 59—61 gdzie jest tytuł: „Ordo tem pore sedis vacantis observandus” (XVI w.) Pierw sze folium jest niepagino- w ane. Na w ersyjnej stronie tegoż folium podana jest form uła przysięgi składanej biskupow i przez w asalów , urzędników i poddanych Kościoła w rocław skiego: „Juramentum H om agialium Vasallorum Opidanorum Officiatorum et alior(um) Subditorum EccUes)ie W ratislauien(sis) pres­

tandum Ep(isćop)o post eius adm issionem et R ecepcionem ”. Statuty

;obejm ują folia 1—76, a katalog biskupów w rocław skich 77—95, potem jest przeskok, brak folium 96 i 97, następnie folium 98,99, ostatnie n ie- foliow ane.

W kodeksie (III a 1) w tym tek ście przysięgi jest zaznaczona po­

praw ka tej samej ręki, m ianow icie pisarz pom ylił się i napisał po sło­

w ie „prestandum ” zaraz „post” zam iast „Episcopo” (jest w ięc „prestan- dum post Episcopo”), dlatego um ieścił znak w staw k ow y V po „pres­

tandum ” (prestandum V post Episcopo) (czyli winno być „prestandum Episcopo post”).

Rota tej przysięgi podana jest w niem ieckim języku: „Ich N. globe ...

i t d ”.

N astępne folium ma num erację, oznaczone jest jako pierw sze i za­

w iera przepis biskupa Rudolfa, aby nikt z duchow nych n ie zabierał do domu k sięgi statutów kapitulnych i nic w nim nie zm ieniał pod rygo­

rem kościelnych kar: („Rudolphus dei gracia”). Na stronicy w ersyjnej tego sam ego folium jest piękna m iniatura na ciem no-niebieskim tle 0 złocistych wzorach św. Jana Chrzciciela, św. Jana Ew angelisty i św.

W incentego, po bokach orzeł śląski i herb kapituły w rocław skiej z lilia ­ mi. Św. Jan C hrzciciel palcem prawej ręki w skazuje na baranka i w y ­ m awia niejako słow a um ieszczone na szarfie „Ecce A gnus D ei”. Sw. Jan Ew angelista i św. W incenty w lew ych rękach trzymają rozw inięty per­

gam in, na którym w ypisana jest form uła przysięgi biskupiej: „Jura- me(n)tu(m) Ep(iscop)i prestandum ante eius adm issionem ”. Po tekście przysięgi biskupiej następuje form uła przysięgi kapitulnej: „Juramen- tu(m) prestandu(m) per Prelatos et Can(onicos) ante eoru(m) adm issio- n(em )”. Pod form ułą przysięgi podane są w yjątk i z ew an gelii św. Jana

„In principio erat verbum ...” i św. Marka „Diliges dominu(m) deum tuum...”. D rugie folium ma całostronicow ą m iniaturę, a w m andorli jest postać Sędziego, w ersyjna stronica jest niezapisana 37. Zm arły 13 marca 1940 r. długoletni dyrektor Archiw um — Muzeum Archidiecezjalnego 1 B iblioteki Kapitulnej w e W rocławiu, ks. dr. A lfons N o w a k , zaczął opis swój om awianego kodeksu statutów kapitulnych tym i słowami:

„do cym eliów W rocławskiego Archiwum Archidiecezjalnego należy w span iale ozdobiony kodeks pergam inow y pochodzący z roku 1468”

i zaliczył słusznie tę m iniaturę do najcelniejszych w całym kodeksie.

K iedy biskup i kanonicy przy obejm ow aniu sw ych urzędów składali 37 Por. N o w a k A., Das Gerichtsbild in den Rudolphinischen S ta ­ tu ten des Breslauer Dom kapitels, artykuł w: Schlesisches Pastoralblatt

10, 1929, str. 213—214.

Por. też ciekawą kompozycję „Von dem jüngsten gericht und ende der w eit” u Hartmanna S с h e d 1 a, Buch der Croniken und Geschich­

ten, Nürnberg 1493, Blatt 262, drzeworyt przedstawia Chrystusa w chw ale, N ajświętszą Maryę Pannę, św. Jana Chrzciciela, potępionych i zm arw ychw stających ludzi, których przyjm uje św. Piotr.

[15]

343

przysięgę w ed le tekstu podanego w tym kodeksie, wzrok ich padał na pow yższą m iniaturę, zapew ne staw ała im przed oczym a w ielkość odpo­

w iedzialności zw iązanej z danym urzędem. W m iniaturze w id zieli przed­

staw ionego Zbaw iciela w m ajestacie w ch w ili odbywania sądu nad zm arłym i p ow stającym i z grobów.

W środku m iniatury przedstaw iony jest C hrystus jako Sędzia św iata w stroju cesarskim , otoczony złotym i prom ieniam i, siedzący na tęczy.

Na głow ie ma złotą koronę, zakończoną krzyżem, ozdobioną liliam i.

W lew ej ręce trzym a jabłko z krzyżem , praw a ręka podnosi się ku górze i zdaje się w ykonyw ać czynność sędziowską. N ogi Z baw iciela spoczywają na łuku, oznaczającym kulę ziemską. Plecy, ramiona i dolna część ciała okryta jest czerwoną kapą, w ew nątrz zieloną, na brzegach ozdobioną drogocennym i kam ieniam i. W praw ym boku, na praw ej ręce i na stopach uw idocznione są ślady ran z ukrzyżowania. Przez szyję Chrystusa przechodzi m iecz, którego rękojeść w idoczna jest po prawej stronie głow y, a zakończenie ostrza n ie w ychodzi po lew ej stronie. Po lew ej stronie oblicza um ieszczone są l i l i e 3S. Po obu stronach m andorli artysta um ieścił narzędzia M ęki Chrystusa Pana (Krzyż, słup biczow a­

nia, włócznia, gwoździe, bicze, gąbka).

U stóp boskiego Sędziego w otw artych grobowcach stoją kościotrupy biskupa, siedm iu prałatów i jednego kanonika. Licząc od lew ej strony od widza, m am y postać biskupa, prepozyta, archidiakona ,kantora i kan­

clerza, po prawej zaś stronie dziekana, scholastyka, kustosza i jednego kanonika. Porządek ten odpowiadał kolejności zajm owanej w chórze.

Ręce uw idocznionych członków kapituły są częściow o złożone, rozłożone lub też skrzyżowane na piersiach. Biskup i kanonicy odziani są w dłu­

gie czerw one kapy i szare alm ucje. Na głow ie biskupa w idać białą m itrę, ozdobioną szlachetnym i kam ieniam i. Prałaci m ają m itry czerwone, a ka­

nonik czarną kalotę. Pod grobow cam i w yziera piekielna przepaść. Jed­

nem u z potępionych, związanem u kajdanam i, m iecz spraw iedliw ości Bożej przeszyw a ciało. Spośród płom ieni piekła w yglądają pełn e przera­

żenia oblicza potępionych. Dwaj szatani, w postaci zwierząt w zielono- kosm atej skórze ,trzym ają nad piekielną przepaścią w stęgę z napisem:

„Justus Judex redde(n)s unicuiq(ue) s(e)c(un)d(um) op(er)a sua. Guarda guarda, specta, tim e caue” 39.

Znaczną część obrazu w ypełniają długie w stęgi, około 10 cm. z odpo­

w iednim i napisam i, charakterystycznym i dla poszczególnych członków kapituły. Szarfy idą albo ku górze, albo też ku dołowi. Na szarfach czerw onym i literam i w ypisane są sam ooskarżenia poszczególnych człon­

ków kapituły za zaniedbanie sw ych obowiązków. Brzm ienie oskarżeń jest następujące.

I. (z lew ej strony od widza)

Episcopus: O utinam populo m ichi credito verbo et exem plo salubriter prefuissem . Jura Eccl(es)ie fortiter defe(n)- sassem , no(n) alienassem , sed recuperassem et au xis­

sem.

Prepositus: О utina(m) sine sim (u)lacio(n)e parcialitate et odio, pe(n)sata t(antu)m eq(ui)tate et iusticia, et que co(m - mun)i u tilitati co(n)ducu(n)t si(n)ce(r)a fid e et ca(r)i- (ta)te p(re)sedisse(m ).

38 N o w а к A., art. cyt. upatruje w tym szczególe podobieństwa w obrazie ołtarzowym „Sąd ostateczny” w kościele m ariackim w Gdań­

sku.

39 Słow a ostrzeżenia: „Cave ante, qui praeis”. Por. D u C a n g e , Glossarium m ediae et infiniae latinitatis, Parisiis 1844,

344

[16]

Archidłakonus: O si preuio rigido ordina(n)do(um) exam i(n)e spretis o(mn)i(n)o sordib(us), no(n) dissi(m u)lanti, sed p(er)- spicaci oc(u)lo Idoneos dignosq(ue) po(n)tifici p(re)- sentasse(m).

Cantor: O si debitas Antiphonaru(m) psalmoru(m)q(ue) ince- pciones cantus tonos versusquoq(ue) regula(ri) con­

centu ordinassem.

Cancellarius: О si mu(n)im entorum co(n)seruacione(m) l(ite)rarum expedicione(m ) minutaru(m)quoq(ue) argutam rim a- cionem sollerti studio respexissem .

II. (z prawej strony od widza)

Decanus: O utina(m) diui(n)is tam diurnis (quam) noctu(rnu)is officiis no(n) cursim, sed regulato mo(do) et ordine sine negli(genc)ia rite exequendis vigilanter superin- tendissem .

Scolasticus: О si ordinatam scolariu(m) disciplinam iuuennu(m) adultorum q(ue) erudicio(ne)m rigorose ta(m) i(n) scol(a) q(uam) choro fieri disposuisse(m).

Custos: О si decore(m) Eccl(es)ie, varoru(m) mundicia(m), clenodior(um ) vestiu(m)q(ue) sacraru(m) custodia(m), ca(m)panaru(m) regulatu(m) pulsum attente procu­

rassem.

Canonicus: О si presencias m eas sine cachinacio(n)e siue v a n i ­ loquio, sed atte(n)ta deuocio(n)e debitis horis et obse- q(u)is m eruisse(m) ac co(n)scie(n)cia timo(r)ata et seu- (er)a votasse(m ),

Cala m iniatura otoczona dwiem a grubymi, brunatnym i liniam i. Na dol­

nej kraw ędzi w idoczne jest drobne pismo: „deus vin dex est, caue”.

(N.S). S łow a te oddają główną m yśl całego obrazu.

F olium III kodeksu zaw iera „Registrum Statutorum ”, IV „Registrum Consuetudinu(m ), a na w ersyjnej stronie „Registrum Ordinacionum”, VI „Registrum Conclusionum ”. Poniżej na tym samym folium jest rubryka „De rebus E cclesie non alienandis” z tekstem pa­

pieża P aw ła II, a pod nim jest „Extrauagans Pauli Pape II m ultum no- ta(bi)lis et necessaria”. Na w ersyjnej stronę tegoż sam ego folium jest dalszy ciąg tekstu P aw ła II o n iealien acji kościelnych dóbr. Pod tek s­

tem m ieści się rubryka „De Juram entis p(er) Ep(iscopu(m) p(rest)an- d(is) an(te) eius recepcionem ”.

Tekst pisany jest przew ażnie dwubarwnie, m ianow icie inkaustem , rubryki i tytu ły m inią .Pismo zdobione jest inicjałam i. Do nich należą cztery zasadnicze in icjały na fol. 7, 9, 31 i 39, w ykonane dość bogato i ozdobnie. Na pew nych foliach (10, 11, 12. 13 14, 15, 16) pozostawiono m iejsca dla ich w ykonania, ale realizacja ich nie nastąpiła. W tekście są liczne inicjały rysunkow e, w ykonane głów nie inkaustem , z dodaniem przy niektórych odcieni w form ie lin ii farbą niebieską, żółtą lub czer­

woną.

Na folium VII rozpoczynają się „Capitula Rudolphi”, na początku tekstu m ieści się in icjał barwny „R”. Ornamentacja tegoż ilum inow ane­

go inicjału, jak też i trzech innych, jest głów nie roślinna, w yobrażeń figuralnych przy nich brak. Inicjał folium VII jest w ykonany farbą zieloną, niebieską, czerwoną, różową, brunatną oraz złotym i płatkam i.

Obram owanie samej litery jest niebieskie, pole środkowe różowe, po­

kryte delikatną ornam entacją liniow ą, całość inicjału otaczają kaligra­

ficzne ozdoby piórkowe. Korpus inicjału rozw ija się po lew ej stronie folium , n ie przerzuca się już na dolny m argines, jak na folium IX, gdzie