Unia Europejska
a prawa człowieka
W przedmowie do zbioru wypowiedzi Roberta Schumana, francuskiego ministra spraw zagranicznych, wielkiego protagonisty integracji europejskiej, Bronisław
Geremek tak scharakteryzował jego przekonania:
W poglądach politycznych Roberta Schumana szczególne miejsce zajmowało ideowe zaangażowanie w życie publiczne, wynikające z zasad personalizmu chrześcijańskiego (wpływ wywarł na niego Jacques Maritain). Z poszanowania godności osoby ludzkiej wywodził także demokrację oraz prawa człowieka i nie wahał się głosić, że powinnością chrześcijanina i obywatela jest nie tylko szanować autonomię religii i polityki, ale także uznawać wewnętrzne powiązania między domeną duchową a świecką, bo pozwala to postrzegać politykę w jej wymiarze etycznym
Sześćdziesiąt lat po powstaniu pierwszej Wspólnoty (Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali) w Parlamencie Europejskim odbyło się przesłuchanie kandydata na członka Komisji – Rocco Buttiglionego. Został on na tyle skutecznie zdyskredytowany ze względu na swoje przekonania, odwołujące się do chrześcijaństwa, że ostatecznie zrezygnował z kandydowania. Jako argument przeciwko Buttiglionemu podnoszono zarzut o braku respektowania praw człowieka w odniesieniu do kobiet i homoseksualistów.
Prawo Wspólnot przez długi czas nie uwzględniało ochrony praw człowieka. System ich ochrony powstał w ramach Rady Europy obok Wspólnot. Nie należy jednak zapominać, że odrębność instytucjonalna (Rada Europy oraz Wspólnoty) nie przekreśla tego, że państwa zaangażowane w integrację europejską były równocześnie członkami Rady Europy oraz sygnatariuszami europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Aksjologiczne źródła integracji biją zatem poza jej podstawami prawnymi (traktatem paryskim i traktatami rzymskimi – powołującymi pierwsze Wspólnoty europejskie). Jednakże obecnie, po wielokrotnych rewizjach traktatów, taki katalog wartości wpisany jest wyraźnie w prawo Unii Europejskiej – wyrażony został przede wszystkim w Traktacie o Unii Europejskiej (TUE), Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TfUE) oraz Karcie praw podstawowych. Dokumenty te określają wspomniany powyżej zakres kompromisu w rozumieniu podstawowych wartości Unii, które zgodnie z preambułą do TUE mają charakter powszechny i wynikają z kulturowego, religijnego i humanistycznego dziedzictwa Europy
Do podstawowych wartości wskazanych w Traktacie o Unii Europejskiej należą nienaruszalne i niezbywalne prawa człowieka, wolność, demokracja, równość, państwo prawne, solidarność między narodami.
Ponadto w art. 3 TUE wśród celów Unii wskazuje się pokój i dobrobyt narodów.
1. Wolność. Wolność wymieniona obok demokracji oraz równości ma znaczenie szersze niż tylko ograniczające się do wymiaru jednostkowego.
Należy ją zatem odnieść do wolności człowieka, ale także tworzonych
przez niego wspólnot i państw. Rozumienie wolności, ukształtowane przez prawo i orzecznictwo organów Unii, ostrożnie rzecz ujmując, sprowadza się do tego, że każdy może czynić to, co chce, do granic naruszenia cudzej wolności. Tak rozumiana autonomia jednostki jest charakterystyczna dla państw liberalnych, jednocześnie sprawia, że z trudem odnajduje się jej granice. Pojawienie się słowa „wolność” to przyczynek do rozważań wielkiego tematu teoretycznego, jakim jest rozumienie suwerenności państw nie tylko w związku z członkostwem państw w UE, ale także w związku ze zjawiskiem globalizacji, odbijającym się na sposobie
rozumienia suwerenności państw.
2. Równość. Ogromna część działań organów Unii ukierunkowana jest na urzeczywistnianie równości. Z jednej strony prawo dotyczące pomocy publicznej oraz finansowanie ze środków unijnych rozwoju gospodarczego państw członkowskich zostało tak skonstruowane, aby uwzględniać konieczność wyrównywania różnic między poszczególnymi terytoriami Unii. Z drugiej strony równość na płaszczyźnie praw człowieka oznacza konieczność zrównania w prawach kobiet i mężczyzn (tu należy wskazać przede wszystkim wpływ prawa europejskiego na ustawodawstwo pracy) oraz zakaz dyskryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię i przekonania poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej,
majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek, orientację seksualną. Unia, jako wspólnota różnych języków, kultur i religii i jednocześnie magnes dla imigrantów, zwraca szczególną uwagę na równość wszystkich swoich obywateli. Ponadto od początku istnienia Wspólnot duże znaczenie przywiązywano do zwalczania dyskryminacji ze względu na przynależność
państwową.
3.
Demokracja. Warunkiem członkostwa w Unii Europejskiej jest demokratyczny charakter ustroju. Demokracja stanowi zatem wymóg sine qua non obecności w Unii. Nie znaczy to, że nie miałaby być ona doskonalona. W tym miejscu warto przywołać krytyczne wypowiedzi o braku demokratycznego mandatu dla działań organów Unii („deficyt demokracji” Unii Europejskiej), ale także o zagrożeniach demokracji w państwach członkowskich (przez m.in.
brak zaufania obywateli do władzy, niechęć do aktywności obywatelskiej).
4.
Państwo prawne. Pojęcie to przeszło w dwudziestowiecznej Europie ewolucję od znaczenia jedynie formalnego, a więc założenia, że władza może działać wyłącznie na podstawie prawa i w jego granicach, do znaczenia materialnego, a więc wymogu, aby prawo było słuszne i sprawiedliwe, przy uwzględnieniu aspektu formalnego, a więc konieczności działania na podstawie i w granicach prawa. W tym sensie Unia nie tylko powinna być uważana za gwaranta właściwego stosowania procedur i nieprzekraczania kompetencji, ale również tworzenia i stosowania prawa spełniającego wymóg m.in.
poszanowania praw człowieka.
5.
Prawa człowieka. Choć prawa człowieka przez długi czas nie zostały wyrażone w prawie wspólnotowym, to dla państw członkowskich, będących członkami Rady Europy, były czymś oczywistym – z pewnością jako wartość wymieniona m.in. w europejskiej Konwencji praw człowieka i podstawowych wolności (dalej: Konwencja człowieka lub Konwencja). Z czasem jako rezultat orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu prawa człowieka uzyskały potwierdzenie i prawną ochronę w ramach . Wspólnot, a potem Unii Europejskiej. Wydaje się, że kulminacją poszukiwania właściwego standardu ochrony praw człowieka było wejście w życie traktatu z Lizbony, w którym wyartykułowano wolę przystąpienia Unii do Konwencji praw człowieka, jednocześnie podnosząc do rangi prawa pierwotnego Unii Kartę praw podstawowych.
W art. 7 TUE przejęto przepis zawarty już we wcześniejszym traktacie z Nicei, wprowadzający mechanizm zapobiegania w przypadku istnienia
„wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia” przez państwo członkowskie wartości wymienionych w art. 2 TUE oraz mechanizm stosowania sankcji, gdy zostanie stwierdzone „poważne i stałe naruszenie” przez państwo członkowskie tych wartości. Parlament Europejski ma zarówno prawo inicjatywy, na mocy którego może wezwać do zastosowania pierwszego ze wspomnianych mechanizmów, jak i prawo sprawowania demokratycznej kontroli, ponieważ musi wyrazić zgodę na ich wdrożenie.
Ochrona wartości UE
Jak już wyżej wspomniano, traktat paryski oraz traktaty rzymskie stanowiące trzy Wspólnoty europejskie – fundament dzisiejszej Unii Europejskiej – nie zawierały wzmianki o prawach człowieka. Twierdzi się, że przyczyną tego zjawiska było uchwalenie w ramach Rady Europy europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, wyznaczającej europejski standard ochrony praw człowieka. Nie było zatem potrzeby, aby ten standard powielać w umowach międzynarodowych tworzących Wspólnoty, mające cel ekonomiczny.
Traktat paryski i traktaty rzymskie
Traktat lizboński stanowi istotną cezurę, gdyż przewiduje przystąpienie Unii do Konwencji. Przepis art. 6 ust. 2 TUE stanowi, że:
Unia przystępuje do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Traktat lizboński
Jak radzono sobie wcześniej z luką?
Istnienie dwu porządków prawnych i dwu trybunałów nie oznaczało jednak nieprzenikania idei i sposobu rozumienia praw człowieka. Trzeba przy tym przyznać, że rolę ważniejszą do odegrania miał Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, jako sąd wyspecjalizowany tylko dziedzinie praw człowieka. Właściwość Trybunału w Luksemburgu pierwotnie nie przewidywała uwzględniania praw człowieka w procesie orzekania. Wracając do początków, należy wspomnieć, że przed Trybunałem w Luksemburgu rozstrzygano spory dotyczące prawa wspólnotowego. Kiedy powoływano się przy tym na prawa człowieka, Trybunał odmawiał ustosunkowania się do nich, wskazując na brak właściwości. O prawach człowieka rozstrzygały wówczas krajowe sądy konstytucyjne oraz ETPC w Strasburgu.
Erich Stauder vs miasto Ulm, Sprawa 29/69
Po raz pierwszy (już w roku 1969) w sprawie 29/69 Stauder v. miasto Ulm Trybunał uznał prawa podstawowe za część ogólnych zasad prawa wspólnotowego oraz własną kompetencję do zapewnienia ich poszanowania.
Kolejnym przykładem jest sprawa 11/70 Internationale Handelsgesellschaft, w której Trybunał odwołał się do konstytucyjnych tradycji wspólnych państwom członkowskim jako źródła inspiracji dla wspólnotowej ochrony praw człowieka.
Z kolei w sprawie 4/73 Nold z 1974 r. ETS posunął się o krok dalej, uznając, że nie może utrzymać w mocy środków, które są niezgodne z prawami zasadniczymi gwarantowanymi w konstytucjach krajów członkowskich.
Trybunał, począwszy od sprawy 26/69 Stauder przeciwko miastu Ulm, rozwijał konsekwentne orzecznictwo potwierdzające, że prawa podstawowe chronione są jako ogólne zasady prawa wspólnotowego (później prawa UE), czerpał przy tym wzorzec owych praw m.in. z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka odwołując się nie tylko do jej postanowień, ale i do orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Jednocześnie wraz z rozwojem ochrony praw podstawowych we WE pojawiła się propozycja jej wzmocnienia poprzez przystąpienie Wspólnot do Konwencji.
Stworzyłoby to możliwość kontroli zgodności prawa wspólnotowego z prawami zawartymi w Konwencji przez niezależny od Unii organ, Europejski Trybunał Praw Człowieka oraz pozwoliłoby uniknąć ewentualnych rozbieżności w orzecznictwie ETS i Trybunału w Strasburgu.
Propozycję taką wysunęła już w 1979 r. Komisja Europejska. Po raz drugi Komisja wystąpiła z formalnym wnioskiem w 1990 r. Przed podjęciem decyzji Rada skorzystała z procedury przewidzianej w Traktacie i zwróciła się o opinię do ETS w kwestii zgodności przystąpienia do Konwencji z prawem wspólnotowym. W opinii 2/94 ETS przyznał, że poszanowanie praw człowieka jest warunkiem legalności aktów wspólnotowych, ale Wspólnota nie ma niezbędnych kompetencji do przystąpienia do Konwencji.
Ani Traktat z Amsterdamu ani Traktat nicejski nie przewidywał tego typu kompetencji.
Przewidział je natomiast Traktat ustanawiający konstytucję dla Europy, a następnie Traktat z Lizbony, który zmienia w tym celu art. 6 TUE. Powodów zmiany stanowiska państw członkowskich jest z pewnością wiele, jednym z nich wydaje się być rozwijana w ostatnich latach przez Europejski Trybunał Praw Człowieka praktyka poddawania kontroli Trybunału aktów organizacji międzynarodowej, której członkami są państwa strony Konwencji, zapoczątkowana orzeczeniami w sprawach 13258/87 Melchers & Co. przeciwko RFN,24833/94 Mathews przeciwko Zjednoczone Królestwo, czy 45036/98 Bosphorus (...) przeciwko Irlandia.
Trybunał w Strasburgu przyjął, że państwa członkowskie (a nie sama organizacja międzynarodowa, która nie jest stroną Konwencji)ponoszą odpowiedzialność za działania stworzonej przez siebie organizacji międzynarodowej, o ile organizacja ta nie zapewnia ekwiwalentnej ochrony praw człowieka. W ten sposób państwa członkowskie znajdują się w niezbyt dogodnej sytuacji, może bowiem zostać im przypisane naruszenie praw człowieka dokonane w istocie przez organizację. Organizacja natomiast nie ma możliwości obronienia swojego stanowiska, gdyż nie jest uczestnikiem postępowania przed Trybunałem. W Trybunale z kolei składającym się z sędziów narodowych brakuje sędziego znającego specyfikę prawa Unii, itp.
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności i Karta Praw Podstawowych
Normatywny, a nie tylko polityczny charakter ochronie praw człowieka nadaje w Unii Europejskiej przede wszystkim przepis art. 6 TUE o zmienionej treści, w wyniku przyjęcia traktatu z Lizbony. Zgodnie z tym przepisem: Unia uznaje prawa i wolności określone w Karcie praw podstawowych, jednocześnie stwierdzając, że: Karta ma taką samą moc prawną jak Traktaty. Tym samym zrezygnowano z pomysłu włączenia Karty do traktatów (jak to przewidywał ostatecznie nieobowiązujący traktat konstytucyjny).
W literaturze twierdzi się, że rezygnacja ta ma charakter symboliczny i w kwestiach normatywnych niewiele zmienia, tzn. Karta uzyskała walor prawa obowiązującego na równi z traktatami, a więc obowiązuje tak jak prawo pierwotne Unii.
Drugi dokument, który wymieniono w art. 6 TUE, to Konwencja: Unia przystępuje do europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W ten sposób zakończono długotrwały proces i dyskusję o konieczności i zarazem braku
prawnej możliwości przystąpienia Unii jako organizacji międzynarodowej do porządku prawnego Konwencji.
Karta praw podstawowych
Decyzja o tym, że należy pracować nad dokumentem określającym wspólnotowy standard praw człowieka podjęto w 1999 r. w Kolonii. Wówczas powołano Konwent, którego efektem pracy była Karta praw podstawowych. Wówczas stanowiła ona jedynie deklarację polityczną, a więc była dokumentem niewiążącym prawnie, głównie ze względu na sprzeciw Wielkiej Brytanii, nieakceptującej przede wszystkim uwzględnienia w Karcie praw II generacji, czyli praw socjalnych, ekonomicznych i dotyczących kultury. Mimo że Karta nie obowiązywała prawnie, była powoływana przez Trybunał Sprawiedliwości w Luksemburgu.
W dniu 7 grudnia 2000 roku tekst Karty został przyjęty i podpisany przez premierów rządów wszystkich państw UE na szczycie w Nicei. Karta praw podstawowych wchodziła w skład Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy (jako jego część II), który ostatecznie nie został ratyfikowany. Traktat lizboński podpisany 13 grudnia 2007 roku nadaje moc prawną Karcie. Karta praw podstawowych zaczęła obowiązywać po tym, jak wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej ratyfikowały traktat lizboński.
Karta praw podstawowych składa się z preambuły oraz 54 artykułów rozdzielonych między 7 rozdziałów:
Godność człowieka(art. 1–5):
ochrona godności ludzkiej; prawo do życia (w tym zakaz orzekania i wykonywania kary śmierci); prawo do integralności cielesnej (w tym zakaz praktyk eugenicznych, zakaz czerpania zysków z ciała ludzkiego jako takiego i jego części, zakaz klonowania w celach reprodukcyjnych); zakaz tortur i poniżającego traktowania lub karania; zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej.
Wolności (art. 6–19):
prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do poszanowania prywatności i życia rodzinnego; ochrona danych osobowych; prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny;
wolność myśli, sumienia i religii; wolność przepływu informacji i wyrażania opinii; wolność zgromadzania się i stowarzyszania się; wolność sztuki i badań naukowych; prawo do edukacji;
wolność wyboru zawodu i prawo do zatrudniania się w każdym państwie UE; wolność
prowadzenia działalności gospodarczej; prawo własności (w tym własności intelektualnej);
prawo do azylu; ochrona na wypadek wydalenia i ekstradycji.
Równość (art. 20–26):
równość wobec prawa; zakaz wszelkiej dyskryminacji; poszanowanie różnorodności
kulturowej, religijnej i językowej; równość płci, ale przy dopuszczeniu „specyficznych korzyści dla płci niedostatecznie reprezentowanych”; prawa dziecka; prawa osób starszych; integracja osób niepełnosprawnych.
Karta praw podstawowych składa się z preambuły oraz 54 artykułów rozdzielonych między 7 rozdziałów:
Solidarność (art. 27–38);
prawo pracowników do informacji i konsultacji; prawo do układów zbiorowych i
wspólnych działań; prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej; prawo do ochrony przed nieuzasadnionym zwolnieniem; prawo do dobrych warunków pracy; zakaz pracy dzieci i ochrona pracującej młodzieży; zakaz zwolnień z powodu macierzyństwa, prawo do zasiłku macierzyńskiego i opiekuńczego; prawo do pomocy socjalnej; prawo dostępu do służby zdrowia; ochrona środowiska; ochrona konsumenta.
Prawa obywatelskie (art. 39–46):
prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego;
prawo do głosowania i kandydowania w wyborach samorządowych; prawo do dobrej administracji; prawo dostępu do dokumentów unijnych; prawo składania skarg
do Rzecznika Praw Obywatelskich; prawo składania petycji do Parlamentu; prawo przemieszczania się i osiedlania; prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej.
Wymiar sprawiedliwości (art. 47–50):
prawo do rzetelnego procesu sądowego; domniemanie niewinności i prawo do obrony; zasada legalizmu i proporcjonalności w procesie karnym; ne bis in idem
procedatur (nikt nie może być ścigany lub skazywany z powodu faktów, co do których został już uniewinniony lub skazany; nie może być sądzony dwa razy o to samo).
Artykuł 51 Zakres
1. Postanowienia niniejszej Karty mają zastosowanie do instytucji i organów Unii z właściwym uwzględnieniem zasady pomocniczości oraz do Państw Członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii. Państwa te zatem szanują prawa, przestrzegają zasad i popierają ich stosowanie zgodnie ze swymi kompetencjami.
2. Niniejsza Karta nie ustanawia żadnej nowej kompetencji ani zadania dla Wspólnoty lub Unii, ani nie zmienia kompetencji i zadań określonych w Traktatach.
Artykuł 52
Zakres praw gwarantowanych
1. Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej
Karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście realizują cele interesu
ogólnego uznawane przez Unię lub wynikają z potrzeby ochrony praw i wolności innych osób.
2. Prawa uznane w niniejszej Karcie, których podstawą są Traktaty wspólnotowe lub Traktat o Unii Europejskiej, są wykonywane na warunkach i w granicach
określonych w tych Traktatach.
3. W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw ustanowionych przez tę Konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi przeszkody, aby prawo Unii zapewniało szerszą ochronę
Stanowisko Parlamentu Europejskiego
Parlament Europejski zawsze przywiązywał ogromną wagę do poszanowania praw podstawowych w Unii. Począwszy od 1993 r. Parlament co roku organizuje debatę i przyjmuje rezolucję w tej sprawie na podstawie sprawozdania parlamentarnej Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych. Ponadto Parlament przyjął również szereg rezolucji poruszających konkretne kwestie związane z ochroną praw podstawowych w państwach członkowskich.
Parlament Europejski skupiał uwagę w szczególności na kwestii kodyfikacji praw podstawowych w formie prawnie wiążącego dokumentu. Parlament opracował deklarację zasad dotyczącą definicji praw podstawowych, przyjętą przez trzy instytucje polityczne UE (Komisję, Radę i Parlament) w dniu 5 kwietnia 1977 r. i rozszerzoną w 1989 r. W 1994 r. Parlament sporządził listę praw podstawowych gwarantowanych przez Unię. Specjalną uwagę Parlament poświęcił opracowaniu karty, czyniąc z niej
„jeden ze swoich konstytucyjnych priorytetów” oraz określając wymogi, jakie powinna spełniać karta, w szczególności stwierdzając, że:
dokument ten powinien zyskać w pełni wiążący status prawny poprzez włączenie go do Traktatu o Unii Europejskiej („Karta stanowiąca jedynie niewiążącą deklarację i ograniczająca się do wyliczenia istniejących praw zawiodłoby uzasadnione oczekiwania obywateli europejskich”); w związku z tym Parlament postulował włączenie karty do traktatu z Nicei i do nowego traktatu konstytucyjnego;
w karcie należy uwzględnić fakt, że prawa podstawowe są niepodzielne, obejmując zakresem jej zastosowania wszystkie instytucje i organy UE oraz wszystkie dziedziny polityki Unii – w tym należące do drugiego i trzeciego filaru – w kontekście kompetencji i funkcji powierzonych jej na mocy traktatów.
Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej
Agencja zastąpiła utworzone w 1997 r. Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii. Jego głównym celem było przekazywanie UE i państwom członkowskim obiektywnych, rzetelnych i porównywalnych na szczeblu europejskim informacji dotyczących zjawisk rasizmu, ksenofobii i antysemityzmu, aby pomóc UE i państwom członkowskim w podejmowaniu odpowiednich środków i określaniu odpowiednich strategii.
Agencja została utworzona na mocy rozporządzenia Rady z lutego 2007 r.; działa od marca 2007 r., a jej siedziba znajduje się w Wiedniu. Agencja służy instytucjom UE i państwom członkowskim po. Agencja nie ma uprawnień do rozpatrywania indywidualnych skarg ani uprawnień decyzyjnych w zakresie regulacji, nie posiada też uprawnień do nadzorowania sytuacji w zakresie praw podstawowych w państwach członkowskich na podstawie art. 7 TUEmocą i wiedzą specjalistyczną z zakresu praw podstawowych. Obszary działania agencji określane są w planie pięcioletnim. Zadania agencji obejmują w szczególności zbieranie, analizę, rozpowszechnianie i ocenę stosownych informacji i danych, prowadzenie badań i przeglądów naukowych, sporządzanie analiz wstępnych i studiów wykonalności, publikowanie rocznego sprawozdania dotyczącego praw podstawowych oraz sprawozdań tematycznych.
Jej celem jest, zgodnie z art. 2 rozporządzenia, dostarczanie pomocy i wiedzy fachowej w zakresie praw podstawowych odpowiednim instytucjom, organom, biurom i agencjom Unii oraz jej państwom członkowskim przy wdrażaniu przez nie prawa unijnego; wsparcie to służy zapewnieniu pełnego poszanowania praw podstawowych przez te instytucje i organy przy podejmowaniu przez nie środków lub określaniu kierunków działań w dziedzinach należących do ich kompetencji. Cel ten Agencja ma osiągnąć m.in. poprzez:
- opracowywanie metod i standardów poprawy porównywalności, obiektywności i rzetelności danych na szczeblu europejskim, we współpracy z Komisją i państwami członkowskimi,
- formułowanie i publikowanie, z własnej inicjatywy lub na wniosek Parlamentu Europejskiego, Rady lub Komisji, wniosków oraz opinii na tematy szczegółowe z przeznaczeniem dla instytucji Unii Europejskiej i państw członkowskich wdrażających prawo unijne;
- publikowanie rocznych sprawozdań na temat kwestii praw podstawowych, które objęte są zakresem działania Agencji, i wskazywanie w nich przykładów wzorcowych działań.
Na czele Agencji stoi dyrektor, mianowany na 5-letnią kadencję z możliwością jednokrotnego jej przedłużenia o 3 lata. W skład Agencji wchodzą następujące organy:
zarząd (organ wykonawczy), rada wykonawcza (organ doradczy) oraz komitet naukowy (organ ekspercki). Polska posiada dwóch reprezentantów w zarządzie Agencji (prof.
Mirosław Wróblewski – członek, dr Michał Balcerzak – zastępca członka) oraz jednego reprezentanta w komitecie naukowym (prof. Roman Wieruszewski). Siedzibą Agencji jest Wiedeń.
Specjalny Przedstawiciel Unii Europejskiej ds. Praw Człowieka - mianowany na podstawie decyzji Rady z dnia 25 lipca 2012 r. (2012/440/WPZiB). Działa on pod zwierzchnictwem Wysokiego Przedstawiciela UE ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Przy realizacji swoich zadań ściśle współpracuje Europejską Służbą Działań Zewnętrznych (EEAS).
Do jego obowiązków należy m.in. zwiększanie skuteczności, obecności i widoczności Unii w zakresie ochrony i propagowania praw człowieka, zwłaszcza poprzez pogłębianie dialogu w dziedzinie współpracy politycznej Unii z krajami trzecimi, podmiotami gospodarczymi, społeczeństwem obywatelskim oraz organizacjami międzynarodowymi i regionalnymi, a także poprzez działania na forach międzynarodowych oraz poprawa spójności unijnych działań w zakresie praw człowieka i szersze uwzględnianie kwestii praw człowieka we wszystkich obszarach działań zewnętrznych Unii. Mandat Specjalnego Przedstawiciela obejmuje przyczynianie się do realizacji unijnej polityki, wytycznych, zestawów narzędzi i planów działania w obszarze praw człowieka, pogłębianie dialogu na temat praw człowieka z rządami krajów trzecich oraz z organizacjami międzynarodowymi i regionalnymi, a także przyczynianie się do polepszenia jakości unijnych polityk i działań w obszarze ochrony i propagowania praw człowieka. Więcej informacji na temat działalności Specjalnego Przedstawiciela Unii Europejskiej ds. Praw Człowieka można znaleźć na stronie pod adresem:
Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich - bada skargi złożone na niewłaściwe administrowanie w organach, instytucjach i jednostkach organizacyjnych UE. Mandatowi Europejskiego RPO nie podlega jedynie Trybunał Sprawiedliwości UE wykonujący funkcje sądowe. Rzecznik może stwierdzić niewłaściwe administrowanie w przypadku, gdy instytucja nie przestrzega praw podstawowych, przepisów lub zasad dobrej administracji.
Europejski RPO prowadzi zazwyczaj postępowanie na podstawie otrzymanych skarg.
Może on również wszcząć postępowanie z własnej inicjatywy. Prawo do złożenia skargi przysługuje każdej osobie fizycznej i prawnej mającej miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w Państwie Członkowskim UE. Skargę można wnieść za pomocą poczty, faksu lub drogą elektroniczną. Formularz skargi jest dostępny na stronie internetowej Europejskiego RPO.
Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich może poinformować zaskarżoną instytucję o wniesionej skardze, sugerując rozwiązanie problemu. Jeśli sprawa nie zostanie rozwiązana w trakcie postępowania w sposób zadowalający, będzie on próbował doprowadzić do polubownego rozstrzygnięcia sporu i naprawienia szkody wyrządzonej w wyniku nieprawidłowego administrowania. Jeśli polubowne rozwiązanie sporu okaże się niemożliwe, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich może zarekomendować sposób rozwiązania danego problemu. W sytuacji gdy instytucja nie zaakceptuje jego zaleceń, Europejski RPO może sporządzić specjalny raport, który następnie zostaje skierowany do Parlamentu Europejskiego.
