D
Y
S
K
U
S
J
E
MARIAN TYROW ICZ
Kilka kw estii z rozw oju organizacyjnego Ludu Polskiego (1837 — 1846)
w św ietle najnow szej historiografii
W z a in te r e s o w a n ia c h h is to r y k ó w W ie lk ą E m ig r a c ją u p rz y w ile jo w a n e m ie js c e z a jm o w a ła o rg a n iz a c ja u to p ijn o - s o c ja lis ty e z n a , c h ło p s k o - p le b e js k a w s w y m s k ł a d z ie c z ło n k o w sk im , s z la c h e c k o - in te lig e n c k a w g ó rz e k ie r u ją c e j — L u d P o ls k i i je j tr z y G ro m a d y : G ru d z ią ż w P o r ts m o u th , H iurnań w S t. H é lie r n a w y s p ie J e r s e y , P r a g a w L o n d y n ie . J u ż B. L i m a n o w s k i w „ H is to rii r u c h u sp o łe c z n e g o X I X s t u le c ia ” (L w ó w 1890) k ła d ł p ie r w s z e p o d w a lin y p o d z ro z u m ie n ie r o li re w o lu c y jn e j m y ś li L u d u P o ls k ie g o , p o n im W. J o d k o - N a r k i e w i c z w s w e j b e r n e ń s k ie j d y s e r ta c j i d o k to r s k ie j „ H is to ria i s y s te m s o c ja liz m u u to p ijn e g o w ś ró d e m i g r a c j i p o ls k ie j 1834— 1846” (K ra k ó w 1904), a Sz. D y k s z t a j n w „ P o ls k im s o c ja liz m ie u to p ijn y m n a e m ig r a c ji” (K ra k ó w 1904), po n ic h zaś S t. S z p o t a ń s k i w „ L u d z ie P o ls k im ” (L w ó w 1907) u w y d a tn ia li b o jo w ą id e o lo g ię G ro m a d , z a jm u ją c się p r z e d e w s z y s tk im i n ie m a l w y łą c z n ie p r o g r a m e m s p o łe c z n y m . P o s z e r z y ł te n z a k re s g łę b o k o u ję ty m oibrazem b io g r a fic z n y m o S ta n is ła w ie W o rc e llu B. L im a n o w s k i n a k ilk a l a t p rz e d w y b u c h e m p ie r w s z e j w o jn y ś w ia to w e j (K ra k ó w 1910); g łę b ia a n a liz y b io g r a fic z n o -p s y c h o lo g ic z n e j p o k r y ła tu r a c z e j c ie n ie m in n e w a ż n e w L u d zie P o ls k im oso b y . A z a te m n ie d o s y t w ie d z y o w e w n ę tr z n e j s tru k tu r z e · o r g a n iz a cji, o je j s k ła d z ie k la s o w y m , o k o n f lik ta c h i ro z ła m a c h , o p o w ią z a n ia c h z ru c h a m i, s o c ja ln y m i n a te r e n ie o b cy m , o o d d z ia ły w a n iu n a k r a j — p r z e t r w a ł n ie ty lk o do m o m e n tu o d ro d z e n ia p a ń s tw a p o ls k ie g o , a le , co d z iw n ie js z e , p rz e z d w a d z ie ś c ia l a t m ię d z y w o je n n y c h . D o p ie ro w P o ls c e L u d o w e j b a d a n ia n a t e m a t G ro m a d L u d u P o ls k ie g o i ic h k o n ty n u a c ji p n . L u d P o ls k i — G ro m a d a R e w o lu c y jn a L o n d y n (1856—4861) p r z e ż y ły sw ó j r e n e s a n s ; h is to r y c y m a r k s iś c i — i n ie ty lk o o n i — z sz c z e g ó ln y m z a in te r e s o w a n ie m p o d ję li tę te m a ty k ę . M o żn a t u z a u w a ż y ć d w a e ta p y b a d a ń . P ie r w s z y , t r w a j ą c y p r a w ie do 1959 r., p r z y n ió s ł c ie k a w e , a le w s z e r e g u te z p o w ta r z a ją c e się r o z b io ry p r o g r a m u L u d u P o ls k ie g o od s t r o n y id e o lo g ii sp o łe c z n e j (G. M i s s a l o w a , Cz. W y c e c h , W. L u k a s i e w i c z , H . T e r n k i n o w .a , B r. В а с z к о, I. S. M i l l e r 1). D ru g i e ta p b a d a ń w z b o g a c ił r o z b io ry id e o lo g ic z n e h is to r i ą ro z w o ju o rg a n iz a c y jn e g o . J u ż w 1953 r., a l e p o z a P o ls k ą , u k a z a ła się teg o w ła ś n ie ty p u r o z p r a w a a n g ie ls k ie g o b a d a c z a .h i s to r ii n a sz e g o w y c h o d ź s tw a P . B r o c k a : „ T h e B ir t h o f P o lis h S o c ia lis m ” '(„ J o u r n a l of C e n tr a l E u r o p e a n A f f a i r s ” 1953, n r 3), a jeg o p o ls k a k s ią ż k a „Z d z ie jó w W ie lk ie j E m ig r a c ji” (W a rsz a w a 1958) z a s y g n a liz o w a ła w y r a ź n y z w ro t w p ro b le m a ty c e . Z w r o t te n u g r u n to w a ł n a s t ę p n ie d w o m a p o d s t a w o w y m i p r a c a m i S t. M i k o s : m n ie js z ą r o z p r a w ą w 1960 r . i o b s z e r n ą d y s e r ta c ją i G. M i s s a l o w a , F r a n c u s k i s o c j a l i z m u t o p i j n y i j e g o w p ł y w n a p o l s k ą m y ś l r e w o l u c y j n ą w l a t a c h 1830—18é8, W s t u l e c i e W io s n y L u d ó w t. I I I , cz. I I , W a r s z a w a 1951; C z. W y - c e с h , Z p r z e s z ł o ś c i r u c h ó w c h ł o p s k i c h , W a r s z a w a 1952; W . Ł u k a s z e w i c z , T a d e u s z K r ą - p o w i e c k i , W a r s z a w a 1954; B r . В а с z к o, P o g l ą d y s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e i f i l o z o f i c z n e T o w a r z y s t w a D e m o k r a t y c z n e g o P o l s k i e g o , W a r s z a w a 1955; H . T e m k i n , L u d P o l s k i . W y b ó r d o k u m e n t ó w , W a r s z a w a 1957; t e j ż e , G r o m a d y L u d u P o l s k i e g o , W a r s z a w a 1959; I. S. M i l l e r , . D o k o ł a g e n e z y L u d u P o l s k i e g o , K H L X V I , 1959, n r 4.
652 M A R IA N T Y R O W IC Z
d o k to r s k ą w 1962 r.2. W s z y s tk ie p o w y ż sz e p o z y c je c e c h u je p rz e jś c ie -od a n a liz y id e o lo g iczn ej d0! m o ż liw ie szczeg ó ło w eg o , a c z z r ó ż n y c h w z g lę d ó w je s z c z e n ie w y c z e r
p u ją c e g o , p r z e d s ta w ie n ia m o m e n tó w o rg a n iz a c y jn y c h , m e c h a n iz m u — je ś li t a k w o ln o p o w ie d z ie ć — s tr u k tu r a ln e g o , do p e r s o n a ln y c h ro z g r y w e k i s ił o d ś r o d k o w y c h , o s ła b ia ją c y c h n ie ty lk o s p ó jn ię id e o w ą , a le i o r g a n iz a c y jn ą L u d u P o ls k ie g o . D la z ro z u m ie n ia w c z e ś n ie js z y c h p o c z ą tk ó w ty c h k o n f lik tó w s ta n o w i n ie o d z o w n ą p o d s ta w ę r e w e la c y j n y z b ió r ź ró d e ł, p rz e w a ż n ie p o ls k ie j o p in ii h is to ry c z n e j n ie z n a n y c h , o d n a le z io n y c h w P a r y ż u i L o n d y n ie p rz e z P . B ro n k a („G en eza L u d u P o ls k ie g o . M a t e r ia ły ź ró d ło w e ” , L o n d y n 1962). Z u p e łn ie s łu s z n ie n a z w a ł w y d a w ca te n to m „ p r e h is to r ią L u d u P o ls k ie g o ” ; m a t e r i a ły w n im o p u b lik o w a n e o d s ła n ia j ą b o w ie m z a w ią z k i w e w n ę tr z n y c h a n ta g o n iz m ó w i z a d a tk i o rg a n iz a c y jn e g o r o z p a d u n a ty m eitapie n a r o d z in u g ru p o w a n ia , k ie d y n ie b y ło o no je s z c z e L u d e m P o ls k im . Do n a jś w ie ż s z y c h w re s z c ie iprób p o s z e rz e n ia h is to r ii o m a w ia n e j o r g a n i z a c ji n a le ż y r o z p r a w a H . K r y s a n к i „Z d z ie jó w G ro m a d y G ru d z ią ż L u d u P o l s k ie g o ” 3, a p o m o c b io g r a fic z n ą i b ib lio g r a f ic z n ą w m ia r ę d o s tę p n y c h w k r a j u m a t e r ia łó w m a n a c e lu k s ią ż k a p o d p is a n e g o , p o św ię c o n a T o w a r z y s tw u D e m o k r a ty c z n e m u P o ls k ie m u 4. Z a je d n ą z p o d s ta w o w y c h k w e s tii w o rg a n iz a c y jn y m ro z w o ju G ro m a d u w a ż a m y z a g a d n ie n ie g e n e z y L u d u P o ls k ie g o i p o d z ia ł jeg o d z ie jó w n a e ta p y , czyli tz w . p e rio d y z a c ję . Z tą o s ta tn ią n ie ibyło k ło p o tu , j a k d łu g o h is to r y c y a n a liz o w a li id e o lo g ię w o p a rc iu o e n u n c ja c je p ro g r a m o w e L u d u P o ls k ie g o . R ó ż n ic a z d a ń w y n ik ł a d o p ie ro , k ie d y się z a b ra n o do b a d a n ia k o n k r e tn y c h f a k tó w z w ią z a n y c h z ż y c ie m o r g a n iz a c y jn y m G ro m a d , r o z g r y w k a m i w k ie r o w n ic tw ie , k ło p o ta m i m a t e r i a l n y m i, s t o s u n k ie m do r u c h ó w re w o lu c y jn y c h w E u ro p ie i P o lsc e .
Z „ G e n e z y L u d u P o ls k ie g o w A n g lii” w e d y c ji P . B ro c k a w y n ik a n ie z b ic ie , że n ie m o ż n a z a c z y n a ć h is to r ii G ro m a d od m o m e n tu ic h w y ło n ie n ia się z k o n f lik tu z C e n tr a liz a c ją T o w a r z y s tw a D e m o k ra ty c z n e g o P o ls k ie g o w 1'835 r. Z a n im p o w s ta ły G ro m a d y G ru d z ią ż (30 p a ź d z ie r n ik a 1835) i H u m a ń (14 m a r c a 1836), b y ły o n e n o r m a ln y m i s e k c ja m i T D P n a, te r e n ie A n g lii i n o s iły n a z w ę H u m a ń i G ru d z ią ż ja k o s e k c je . Z a n im z a ś ja k o s e k c je p o d le g ły „ z a le g a liz o w a n iu ” p rz e z C e n tr a liz a c ję (np. G ru d z ią ż w P o r t s m o u t h 31 s ty c z n ia 1835), zesp o ły e m ig ra n c k ie , k tó r e w y ło n i ły s k ła d y c z ło n k o w sk ie o b u s e k c ji, p rz e z w s p ó ln e lo s y w n ie w o li p r u s k ie j, a n a s tę p n ie cię ż k ą d o lę w y c h o d ź c z ą w A n g lii ju ż p o te n c ja ln ie fo r m o w a ły się w u g r u p o w a n ie o sp e c y fic z n y c h p o g lą d a c h . P o g lą d y te o b ra c a ły się n ie ty le w o rb ic ie f u n d a m e n ta l n y c h z a g a d n ie ń u s t r o ju sp o łe c z n e g o , ile — i p rz e d e w s z y s tk im ·— w d z ie d z in ie d o r a ź n e j i r z u c a ją c e j się w o czy s y t u a c ji in te r n o w a n y c h w p r u s k ic h o b o zach , in n e g o t r a k to w a n ia o fic e ró w , a b ie g u n o w o in n e g o c h ło p ó w -s z e re g o w c ó w , r a ż ą c e g o k o n tr a s t u m ię d z y p e r s p e k ty w ą u jś c ia o fic e ró w n a e m ig ra c ję a g ro z ą e k s t r a d y c j i ż o łn ie rz y i p o d o fic e ró w R o sji. T rz y l a t a tr w a ł y m ę k i ż o łn ie rz y i p o d o fi c e ró w w p rz y m u s o w y c h o b o z a c h p r a c y , w ś r ó d g ło d u i n ie lu d z k ie g o s y s te m u k a r za b y le o p ó r, w ś r ó d c ią g łe g o lę k u p r z e d z e m s tą w ła d z c a rs k ic h . W ty m s a m y m cza sie o fic e ro w ie e k s p o w s ta ń c y ż y li ju ż w z a k ła d a c h e m ig r a n c k ie h w e F r a n c j i b ą d ź w in n y c h o ś r o d k a c h z a c h o d n ie j E u ro p y . Z e sp ó ł ty o h b o d ź c ó w p sy c h ic z n y c h , k s z ta łtu ją c y c h z w ią z a n ie k ilk u s e t lu d z i, n ie w y ro b io n y c h in t e le k t u a ln i e (b a rd z o c zęsto a n a lf a b e tó w ) i z m a ltr e to w a n y c h fiz y c z n ie w n ie w o li, w p ły n ą ł n a to, że ju ż n a p rz e s z ło 3 l a t a p r z e d z n a le z ie n ie m się ic h w A n g lii b y li o n i k a n d y d a ta m i n a
î S t. M i k o s , W s p r a w i e s k ł a d u s p o ł e c z n e g o i g e n e z y i d e o l o g i i G r o m a d L u d u P o l s k ie g o , P H L I , I960, z. 4; t e n ż e , G r o m a d y L u d u P o l s k i e g o w A n g l i i 1835—1846, „ Z e s z y t y N a u k o w e W y d z i a ł u H u m a n i s t y c z n e g o W y ż s z e j S z k o ł y P e d a g o g i c z n e j w G d a ń s k u ” I I I , 1962. 3 P o r . „ S t u d i a z d z i e j ó w m y ś l i s p o ł e c z n e j i k w e s t i i r o b o t n i c z e j w X I X w . ” p o d r e d . M . Ż y c h o w s k i e g o , n r 1, [ W a r s z a w a ] 1964. 4 M . T y r o w i c z , T o w a r z y s t w o D e m o k r a t y c z n e P o l s k i e . P r z y w ó d c y i k a d r y c z ł o n k o w s k i e , W a r s z a w a 1964.
p rz y s z ły c h c z ło n k ó w L u d u P o ls k ie g o , s ta n o w ili g ru p ę k la s o w o i św ia to p o g lą d o w o z w a r tą . N a jz u p e łn ie j s łu s z n a j e s t w ię c te z a B ro c k a , że o k re s od je s ie n i 1833 d o je s ie n i 1835 r . j e s t „ is to tn y d la z ro z u m ie n ia d o k tr y n L u d u P o ls k ie g o ” i „ d o p ie ro z b a d a n ie ro z w o ju m y ś li i z d a rz e ń z a c h o d z ą c y c h z a ró w n o w ś r o d o w is k u in t e li g e n tó w z g m in y lo n d y ń s k ie j, j a k i w ś r ó d ż o łn ie rz y w P o r t s m o u t h p rz e d z a ło ż e n ie m p ie r w s z e j G ro m a d y m o ż e n a m d a ć z ro z u m ie n ie o s ta te c z n e g o w y n ik u ty c h p r z e m ia n ” 5. N a ja k i m m a t e r i a le ź ró d ło w y m o p a r ł B ro c k ta k p o ję t ą „ p r e h i s to r ię ” L u d u P o ls k ie g o ? Ź ró d ła je g o te z y s ta n o w ią lis ty , m e m o ria ły , p e ty c je , o d e z w y , a k ty o r g a n iz a c y jn e '(ja k „ A k t w ia r y o g ó łu 'P o la k ó w w L o n d y n ie ” z 1 w r z e ś n ia 1834, w y r o k seikcji T D P w P o r ts m o u th n a F r a n c is z k a S ta w ia r s k ie g o z 23 m a r c a 1835, w y c ią g z p ro to k o łu „ o g ó ln y c h p o s ie d z e ń P o la k ó w ” w P o r t s m o u t h z 17 m a j a 1835 r. itp .); n ie s te ty , tr z e b a s tw ie rd z ić , że k a te g o r ia „ a k t o r g a n iz a c y jn y c h ” je s t w k s ią ż c e B r o c k a ilo śc io w o n a ju b o ż s z a , a lw ia część m a te r i a łó w d o ty c z y s e k c ji w P o r ts m o u th , p rz y b r a k u a n a lo g ic z n y c h m a t e r i a łó w d o s e k c j i w S t. H é lie r. N ie z w y k le c e n n ą p o z y c ję s ta n o w i n ie p u b lik o w a n y p a m ię tn ik k a p it a n a F r a n c is z k a S ta w ia r s k ie g o , d z ia ła ją c e g o d łu g i czas w ś r ó d c z ło n k ó w S e k c ji G ru d z ią ż , o ra z li s t a im ie n n a ż o ł n ie r z y p o ls k ic h d e p o r to w a n y c h z P r u s n a s t a t k u „ M a r ia n n e ” do A n g lii; u s t a la o n a b e z s p o r n ie p rz y n a le ż n o ś ć ż o łn ie rz y do p o sz c z e g ó ln y c h f o r m a c ji w c z a sie k a m p a n ii 1831 r . o ra z ic h s to p n ie w o js k o w e , k tó r e p o z n is z c z e n iu s t a n ó w s łu ż b y w b. A r c h iw u m W o js k o w y m w W a rs z a w ie n ig d y b y s ię ju ż n ie d a ły o d tw o rz y ć . W s z y s tk ie te m a t e r i a ły w y d o b y te z z a so b ó w r ę k o p iś m ie n n y c h B ib lio te k i P o ls k ie j w P a r y ż u i m ie js c o w e g o M u z e u m im . M ic k ie w ic z a , a w re s z c ie z tr u d n o d la P o la k ó w d o s tę p n e g o p r y w a tn e g o a r c h iw u m lo r d a H a r r o w b y , p o tw ie r d z a ją te z ę e d y to r a o ś c is ły c h p r z y c z y n o w o -s k u tk o w y c h z w ią z k a c h m ię d z y „ p r e h i s to r ią ” a w ła ś c iw ą h is to r ią G r o m a d . A le o u a r g u m e n to w a n ą fa k to g r a f ic z n ie p e rio d y z a c ję ty c h G ro m a d p o k u s ił się d o p ie ro S t. M ik o s. P o d z ia ł c h ro n o lo g ic z n y z a p ro p o n o w a n y p rz e z te g o b a d a c z a j e s t n a s tę p u ją c y . E ta p p i e r w s z y od p rz y b y c ia e m ig r a n tó w do P o r t s m o u th n a p o c z ą tk u 1834 r. do w y d a n ia M a n if e s tu G ro m a d y G ru d z ią ż 30 p a ź d z ie r n ik a 1835 — p o k r y w a s ię ze s ta n o w is k ie m B ro c k a ; n a g ro m a d z o n e t u f a k t y d a j ą o b ra z n a r a s t a n i a c z y n n ik ó w , k tó r e zło żą s ię n a u fo r m o w a n ie id e o lo g ii i w e w n ę tr z n y c h s to s u n k ó w w G r o m a d z ie G ru d z ią ż . E ta p d r u g i o d p a ź d z ie r n ik a 1835 d o s e c e s ji z te jż e G ro m a d y „ W y z n a w c ó w O b o w ią z k ó w S p o łe c z n y c h ” , tj. do 2 k w ie tn i a 1838, n a z y w a a u to r „ s z c z y to w y m ro z w o je m d z ia ła ln o ś c i G ro m a d ” , a z a p o w ie d ź o s ła b ie n ia te g o ro z w o ju w id z i w p r ó b a c h S e w e r y n a D a ie w ic k ie g o i T a d e u s z a K rę p o w ie c k ie g o f u z ji L u d u P o ls k ie g o z tz w . O g ó łem L o n d y ń s k im °. F a k t w y s tą p ie n ia ty c h d w u w y b itn y c h d z ia ła c z y d a je w e d łu g M ik o sa p o c z ą te k t r z e c i e m u e ta p o w i o d k w ie tn ia 1838 r . do 22 m a r c a 1846, tj . d o o s ta tn ie g o z e b r a n ia G ro m a d y G ru d z ią ż , k tó r a p o w z ię ła u c h w a łę r o z w ią z a n ia L u d u P o ls k ie g o z u w a g i n a „ U s ta w ę r e w o lu c y jn ą R z ą d u N a ro d o w e g o ” w K ra k o w ie i m ie s z c z ą c y s ię w n ie j z a k a z is tn ie n ia „ o d rę b n y c h d z i a ł a ń ” . U z n a n ie d a t y 22 m a r c a 1846 za te r m i n k o ń c o w y c a łe g o L u d u P o ls k ie g o j e s t o ty le n ie ś c isłe , że H u m a ń p o w z ią ł u c h w a łę o ro z w ią z a n iu p ó ź n ie j, a P r a g a i s t n ia ł a je s z c z e k ilk a la t. W ogóle b r a k je s t w p e rio d y z a c ji M ik o sa d o k ła d n e g o z s y n c h ro n iz o w a n ia d z ie jó w G ro m a d y w P o r t s m o u th z je j b r a t n i ą o rg a n iz a c ją w S t. H e l l e r i p r a w ie z u p e łn e p rz e m ilc z e n ie G ro m a d y P r a g a w L o n d y n ie . T łu m a c z y s ię to tu i ó w d z ie b a r d z ie j in i c ja t o r s k ą i b a r d z ie j u to p ijn o - s o c ja lis ty c z n ą tr e ś c ią p is m id e o w y c h G ru d z ią ż a , n iż H u m a n ia , co te ż w y tw o rz y ło p e w n ą tr a d y c ję w h is to r i o g r a f ii L u d u P o ls k ie g o , z a s łu g u ją c ą n a s z y m z d a n ie m n a r e w iz ję .
5 P . B r o c k , G e n e z a L u d u P o l s k i e g o w A n g l i i . M a t e r i a ł y ź r ó d ł o w e , L o n d y n 1962, s. 7. e S z e r z e j o m a w i a t e k w e s t i e z n a j n o w s z y c h a u t o r ó w В . С y g 1 e r , Z j e d n o c z e n i e E m i g r a c j i
P o l s k i e j 1837—1848, „ Z e s z y t y N a u k o w e W y d z i a ł u H u m a n i s t y c z n e g o W y ż s z e j S z k o ły P e d a g o
654 M A R IA N T Y R O W IC Z
Z p e r io d y z a c ją M ik o sa n ie z g a d z a s ię H . K r y s a n k a . W y s tę p u je o n a z a ró w n o p rz e c iw m e c h a n ic z n e m u p o d z ia ło w i lo s ó w G ru d z ią ż a n a d w a o k re s y (1830— 1840 i 1840'— 18460, u tr z y m u j ą c e m u s ię o d : c z a s ó w S z. D y k isz ta jn a aż d o H . Tem ikinow efj 7 i r e s p e k to w a n e m u w „ H is to rii P o ls k i” w w y d a n iu Ρ Λ Ν , j a k i p rz e c iw tr z e m e t a p o m d z ie jó w L u d u P o ls k ie g o , w y z n a c z o n y m p rz e z M ik o sa . J e s t p r z y ty m c h a r a k t e ry s ty c z n e , ż e w p e rio d y z a c jd K r y s a n k i n ie m a o k r e s u w s tę p n e g o , t a k s iln ie u z a sa d n io n e g o p r z e z P . B ra c k a i S t. M ik o sa . D z ie li o n a d z ie je G ru d z ią ż a (i ty lk o te j g ro m a d y ) n a c z te r y o k re s y : n a jh a r d z ie j w e d łu g n ie j a k ty w n y o k re s p ie r w s z y od p a ź d z ie r n ik a 1835 d o c z e rw c a 1837, d r u g i o k re s „ c ię ż k ie g o k r y z y s u ” o d ldpca 1837 d o k o ń c a 1838, tr z e c i o k re s „ p o n o w n e g o w z r o s tu a k ty w n o ś c i” o d p o c z ą tk u 1839 d o 1842 w łą c z n ie i w re s z c ie o s t a tn i — „ p o w o ln e g o z a n ik u a k ty w n o ś c i” o d 184.3 do m a r c a 1846. S w ó j p o d z ia ł u z a s a d n ia a u to r k a o d b ic ie m ty c h 4 e ta p ó w w d o k u m e n ta c h i p u b lic y s ty c e L u d u P o ls k ie g o i n ie w ła ś c iw o ś c ią p o d z ia łu n a d w a o k re s y p rz e z „ p rz y w ią z y w a n ie z b y t w ie lk ie j w a g i do r o li w y b itn y c h je d n o s te k i n ie d o c e n ia n ie m a s ja k o tw ó rcó iw h is t o r i i” 8. W y d a je s ię , że p e rio d y z a 'c ja M ik o s a j e s t b arid ziej p r z e k o n y w a ją c a o d p o d z ia łu K r y s a n k i, ty m b a r d z ie j, że n i e m o ż n a ig n o r o w a ć fa z y w s tę p n e j, k ie d y o b ie siekcje T D P iw P o r t s m o u t h i S t. H é lie r ju ż n o s iły sw e n a z w y G ru d z ią ż i H u m a ń i k ie d y s k ła d c z ło n k o w s k i — p r z y n ie w ie lk ic h z m ia n a c h — u tr z y m a ł s ię t e n s a m (p o w a ż n e z m ia n y d o k o n y w a ły s ię w k a d r z e p rz y w ó d c ó w i tw ó rc ó w id e o lo g ii). R o la p rz e w o d n ic h u m y s łó w w L u d z ie P o ls k im b y ła d o m i n u ją c a i ż a d n a in t e r p r e t a c ja n ie zd o ła je j z re d u k o w a ć . N a to m ia s t n a p o d s ta w ie p r a s y , p u b lic y s ty k i i e n u n c ja c ji id e o w y c h m o ż n a b y n ie w ą tp liw ie je s z c z e b a r d z ie j z ró ż n ic o w a ć p e rio d y z a c ję , z w ła sz c z a g d y b y się s z e rz e j n iż d o tą d p rz e a n a liz o w a ło f a k t y i w y p o w ie d z i g ro m a d y H u m a ń i P r a g a (n a w e t p r z y k la s o w o o d m ie n n y c h s k ła d a c h c z ło n k o w sk ic h ). I t u n a s u w a s ię d ru g ie , b a rd z o c ie k a w e , k lu c z o w e z a g a d n ie n ie : s k ł a d k la s o w y c z ło n k ó w G ro m a d . N a ty m p o lu M i k o s 9 z a a ta k o w a ł H . T e m k in o w ą , sz c z e g ó ln ie za je j te z ę , ż e „ p r z e w a ż a ją c ą w ię k s z o ś ć [w G ro m a d a c h — М . T .] s ta n o w ili d a w n i c h ło p i p a ń s z c z y ź n ia n i... p ro ś c i k m io tk o w ie p o lsc y , ro b o tn ic y k r w a w e j p a ń s z c z y z n y ...’” ( ja k s a m i s ie b ie n a z y w a l i 10). S t a t y s ty k a M ik o sa o b r a z u je n ie ty lk o k la s o w y c h a r a k t e r g ó ry i d o łó w w s z e r e g a c h L u d u P o ls k ie g o , a le — b o d a j p o r a z p ie r w s z y w n a s z y m p iś m ie n n ic tw ie — p re c y z u je lic z e b n o ś ć n a s z y c h e m ig r a n tó w w A n g lii p o c h o d z ą c y c h z o b o zó w p r u s k ic h , ic h z a w o d o w a -ś ro d o w is k o w ą p r z e sz ło ść i w k ła d d o te o re ty c z n e g o d o ro b k u o rg a n iz a c ji. R o z w a ż a n ia t e z a m y k a ją sie w d w u te z a c h : p o p ie r w s z e — s k ł a d k la s o w y c z ło n k ó w s z e r e g o w y c h G ro m a d b y ł p le b e js k o -c h ło p s k i, co o z n a c z a , że p o w a ż n y o d s e te k ty c h c z ło n k ó w s t a n o w ili r z e m ie ś ln ic y i ro b o tn ic y , a ta k ż e z a w o d o w c y d ro b n o m ie s z c z a ń s c y z m ia s t. K r ó le s tw a P o ls k ie g o ; po d ru g ie — k a d r a p rz y w ó d c ó w b y ła w y r a ź n ie s z la c h e c k o -in te lig e n c k a . t a k że k ie d y je j w o r g a n iz a c ji z a b ra k ło , L u d P o ls k i ro z p a d ł się u . T e z y te w z b o g a c a ją n a s z ą w ie d z ę o k la s o w y m s k ła d z ie L u d u P o ls k ie g o (z n o w u co p r a w d a z n ie d o s ta te c z n ą c h a r a k t e r y s ty k ą p o d ty m k ą t e m H u m a n ia i P r a g i, t e j o s t a tn i e j p r a w ie
c a łk o w ic ie s z la c h e c k ie j) i o b a la ją p r z e s ta r z a ł e p o g lą d y S t. S z p o ta ń s k ie g o , Z. M ły n a r s k ie g o i in n y c h o w y łą c z n ie c h ło p s k im s k ła d z ie o r g a n i z a c j i 12.
Z p o g lą d e m M ik o sa c z ę śc io w o 'p o le m iz u je P . B ro c k d o w o d z ą c , ż e „ n a w e t j e ż e li w ie lu z n ic h [ch ło p ó w , c z ło n k ó w L u d u P o ls k ie g o — М . T .] m ia ło za s o b ą
7 Z a c e z u r ę w p o d z i a l e n a d w a o k r e s y b y ł u w a ż a n y f a k t u s u n i ę c i a S t a n i s ł a w a W o r c e l l a z G r o m a d y G r u d z i ą ż . 8 H. k r y s a n k a , Z d z i e j ó w G r o m a d y G r u d z i ą ż , s. 5. 9 S t. M i k o s , W s p r a w i e s k ł a d u s p o ł e c z n e g o . 10 h . T e m к i n , G r o m a d y L u d u P o l s k i e g o , W a r s z a w a 1962, s. 15 n. n S t. M i k o s, G r o m a d y L u d u P o l s k i e g o , s. 116. 12 st. S z p o t a ń s k i , L u d P o l s k i , L w ó w 1907; Z . M ł y n a r s k i , U ź r ó d e ł d e m o k r a c j i p o l s k i e j , K r a k ó w 1950.
w ie le l a t s łu ż b y c z y n n e j [w w o js k u — М . T.], tr u d n o zg o d zić s ię z M ik o se m , że j e s t rz e c z ą n ie p r a w d o p o d o b n ą , :by m ie li z a c h o w a ć m e n ta ln o ś ć c h ło p ó w p a ń s z c z y ź n ia n y c h ...” 13. J e d n a k ż e n a w e t te n b łą d lo g ic z n y M ik o sa n ie p r z e k r e ś la słu s z n o ś c i je g o z a s a d n ic z e j te z y o k la s o w y m s k ła d z ie L u d u P o ls k ie g o . Ż e z a ś k o n c e p c je id e o w y c h w y p o w ie d z i w y c h o d z iły z g łó w p rz y w ó d c ó w s z la c h e c k ic h i in te lig e n c ji (T. K rę p o w ie c k i, A. G ro n k o w s k i, S t. W o rcell, S. D z ie w ic k i i in .) i c a łe w y c h o w a n ie in t e le k t u a ln e G ro m a d z ia n b y ło d z ie łe m ty c h w ła ś n ie w y b itn y c h d z ia ła czy ·— n a to k s ią ż k a M ik o sa d a j e s z e r e g tr u d n y c h do o d p a r c ia a rg u m e n tó w . I n t e le k tu a ln y i m o r a ln y p o z io m p le b e js k o - c h ło p s k ic h s z e r e g ó w G ro m a d to tr z e c ie z a g a d n ie n ie p r z e w ij a ją c e się p r z e z w y w o d y M ik o sa. P o z io m t e n w y p a d a w je g o w y w o d a c h b a rd z o n ie p o c h le b n ie , z w ła sz c z a w k il k u w y p a d k a c h k o m p r o m i tu j ą c y c h w o c z a c h o p in ii a n g ie ls k ie j, o d k tó r e j o c z e k iw a li p o m o c y G ro m a d z ia - n ie . G ło śn e n ie r a z s c y s je i b it k i, w y k r a c z a ją c e p o z a m u r y k o sz a r, in t e r w e n c je p o lic ji a n g ie ls k ie j — d o a r e s z to w a ń i w y ro k ó w s ą d o w y c h w łą c z n ie , ś w ia d o m e n ie - k o r z y s ta n ie z o f e r t p r a c y z g ła s z a n y c h p r z e z A n g lik ó w (ab y n ie p o d c ią ć k o n ie c z n o śc i s t a ły c h z a siłk ó w ), k il k a k r o t n e o s z u s tw a z p o b ie r a n y m ż o łd e m — w s z y s tk ie te ź ró d ło w o u d o k u m e n to w a n e f a k t y n ie z a r e j e s t r o w a n e a n i p r z e z s ta r s z y c h , a n i n a jn o w s z y c h m o n o g r a f is tó w L u d u P o ls k ie g o , u s p r a w ie d liw ić b y m o ż n a co p r a w d a n a m ię tn y m te m p e r a m e n te m i p o d s y c a n ą b ie d ą p s y c h o z ą c h ło p ó w (p rz e w a ż n ie a n a lf a b e tó w ), k tó r z y w ro z g o r y c z e n iu n ie u m ie li o p a n o w a ć s w y c h n e r w ó w i d o s to s o w a ć s ię do o d m ie n n y c h w a r u n k ó w 14. N ie w ą tp liw ie te ż r o z g r y w k i m ię d z y p rz y w ó d c a m i, c z ę s to p o d p o k r y w k ą ró ż n ic id e o w y c h , d o p r o w a d z a ją c e do p o w a ż n y c h p rz e s ile ń w k ie r o w n ic tw ie i co g o rs z a , d o a ta k ó w k a lu m n ia to r s k ic h , n ie w y w ie r a ły s u b lim u ją c e g o w p ły w u n a tę p sy ch o zę.
N e g a ty w n e r y s y p s y c h ik i z a ró w n o c h ło p ó w -G ro m a d z ia n , j a k i ic h p r z y w ó d có w w p ły w a ły n a k r y ty c z n e , n ie r a z w rę c z p o tę p ia ją c e u s to s u n k o w a n ie s ię n ie t y l ko k o n s e r w a ty w n o -s z la c h e c k ie g o o d ła m u W ie lk ie j E m ig ra c ji, a le i T o w a r z y s tw a D e m o k ra ty c z n e g o P o ls k ie g o do L u d u P o ls k ie g o . C z ę sto o p in ia t a t r a f i a ł a w n ie w ła ś c iw ą s tr o n ę , w y r z ą d z a ją c k r z y w d ę n ie ty lk o je d n o s tk o m , a le c a łe j s p o łe c z n o ś c i w y c h o d ź c ó w 15. H is to r y k n ie m o że1 o p ie r a ć s ię n a ta k ic h „ ś w ia d e c tw a c h w s p ó łc z e s n y c h ”, a c z k o lw ie k w in ie n je zibadać sin e ira. T a k w y k o n a li to z a d a n ie B ro c k i M ik o s; d z ię k i n im o b ra z w e w n ę trz n e g o ż y c ia o r g a n iz a c ji s t a ł s ię n ie t y l k o p e łn ie js z y , a le i b a r d z ie j o b ie k ty w n y .
W y su n ię c ie sz c z e g ó łó w n ie z n a n y c h lu b m a ło z n a n y c h z b liż a n a s d o z a g a d n ie n ia p r z y c z y n u p a d k u i r o z w ią z a n ia L u d u P o ls k ie g o . J e s t to kw esitia o d rę b n a , k tó r ą w e d łu g o p in ii p r a w ie w s z y s tk ic h n a s z y c h h is to r y k ó w m o ż n a b y u ją ć w tr z y z a s a d n ic z e p o w o d y : p r ó b y p o z y s k a n ia L u d u P o ls k ie g o ja k o m a s y c z ło n k o w s k ie j p rz e z Z je d n o c z e n ie E m ig r a c ji P o ls k ie j, w e w n ę tr z n e k o n f l ik t y w k ie r o w n ic tw ie o r g a n i z a c ji i u s u w a n ie w y b itn ie js z y c h je j p rz y w ó d c ó w , w re s z c ie w y ż e j o m ó w io n e m o r a le sz e re g o w y c h k a d r Giru-dziąża. R o lę Z je d n o c z e n ia E m ig ra c ji P o ls k ie j w c a ły m ż y c iu w y c h o d ź s tw a p o lis to p a d o - w eg o , a w ię c i L u d u P o ls k ie g o , u ją ł B o le s ła w С y g i e r w o b s z e r n y m s tu d iu m p o ś w ię c o n y m ta j o r g a n i z a c ji le. J e s t to p r a c a b a r d z o s u m ie n n a , s k o n s tr u o w a n a w d u ż y m s t o p n iu n a m a t e r i a ła c h r ę k o p iś m ie n n y c h p r z e w a ż n ie p o d ty m k ą te m d o tą d n ie p r z e b a d a n y c h ; n ie s te ty , s ą to ty lk o ź ró d ła k r a jo w e : w a rs z a w s k ie , k r a k o w sk ie , k ó rn ic k ie . N a to m ia s t w ź ró d ła c h d r u k o w a n y c h p r z e w a ż a ją c z a so p ism a , u lo tk i, 13 p . B r o c k , G e n e z a L u d u P o l s k ie g o , s. 299. 14 F a k t y t e p o d a j e S t. M i k o s , G r o m a d y L u d u P o l s k i e g o , s. 82, 91, 114, 120. 15 w i e l e p r z y k ł a d ó w d a j e P . B r o c k w G e n e z i e L u d u P o l s k i e g o , p a s s i m . A u t o r s t w i e r d z a n p ., ż e s t a n o w i s k o S t a w i a r s k i e g o , k t ó r y p r z y c z y n i ł s ię d o u t r z y m a n i a c h ł o p ó w i ż o ł n i e r z y w A n g l i i , z o s t a ł o z n i e k s z t a ł c o n e p r z e z h i s t o r y k ó w z p o w o d u j e d n o s t r o n n e j i n t e r p r e t a c j i a t a k ó w G r o m a d z i a n n a n i e g o (s. 9 n .). le В . С y g 1 e r , o p . c i t ., s. 206.
656 M A R IA N T Y R O W IC Z
p u b lic y s ty k a e m ig r a c y jn a . P o r a z p ie r w s z y w n a s z e j l i t e r a t u r z e p o św ię c o n o ty le u w a g i Z jeid n o czen iu i je g o d z ia ła n io m z w ią z a n y m z le le w e lo w s k ą k o n c e p c ją s tw o rz e n ia d e m o k r a ty c z n e g o o b o zu n a s z e j e m ig r a c ji n a p la t f o r m ie id e o lo g ii c e n tr y - s ty c z n e j, „ p ó łś ro d k o w e j” . S tą d te ż n a p la tf o r m ę tę le c ia ły p o c is k i z p r a w a i le w a : o d s t r o n y z w o le n n ik ó w H o te lu L a m b e r t i od s t r o n y le w ic y w T D P , a ta k ż e p r z y w ó d có w L u d u P o ls k ie g o . A u to r y t e t L e le w e la i z n a c z n a s iła o r g a n iz a c y jn a M ło d e j P o ls k i, z w ła sz c z a n a te r e n ie L o n d y n u i B ru k s e li, u m o ż liw iły m im o w s z y s tk o p o w s ta n ie K o m is ji K o re s p o n d e n c y jn e j w L y o n ie , a n a s t ę p n ie w P o itie r s (1837— 1840). O w o cem p r a c K o m is ji b y ł A k t i U s ta w a O rg a n ic z n a Z je d n o c z e n ia o r a z a k c ja w y b o rc z a d o m a ją c e g o o b ją ć n a c z e ln e k ie r o w n ic tw o n a d w y c h o d ź s tw e m K o m ite tu N a ro d o w e g o . S p o ry o „ w ła d z tw o d u s z ” s t a n ę ły n a z a w a d z ie u ro d z in o m te g o K o m ite tu , a r e w o lu c ja lu to w a 1846 r . w K r a k o w ie p o ło ż y ła k re s Z je d n o c z e n iu . C y - g le r d a j e u z a s a d n io n ą p e rio d y z a c ję całe g o p ro c e s u : 1837— 1840, 1840— 1843, 1843— 1848.
P e r io d y z a c ja t a o k r e ś la te ż s to s u n e k G ru d z ią ż a do a k c ji Z je d n o c z e n ia . Z j e d n e j sitrony o r ie n tu j e m y się , że p e w n e s z a n s e p o ro z u m ie n ia z a ry s o w a ły się n a p i e r w s z y m e ta p ie Z je d n o c z e n ia , k ie d y -było o n o je s z c z e d a le k ie o d o g a rn ię c ia w ię k sz o śc i w y c h o d ź s tw a , z d r u g ie j s tr o n y n a e ta p i e d r u g im s iln ie js z a je g o p o z y c ja w y w o ła ć m u s ia ł a u G ro m a d z ia n lę k p rz e d m a jo r y z a c ją . D o k ła d n ie t a k w ła ś n ie a u t o r n ie p re c y z u je s to s u n k u G ru d z ią ż a d o Z je d n o c z e n ia , a le i n t e r p r e t a c j a t a k a d a j e się w y s n u ć z je g o w y w o d ó w . W a ż n y m c z y n n ik ie m e w e n tu a ln e g o p o g o d z e n ia m ó g ł b y ć p o c z ą tk o w o M azzin i, w e d łu g C y g le ra m a j ą c y n ie w ą tp liw y c h z w o le n n ik ó w w ś r ó d G ro m a d L u d u P o ls k ie g o (n ie s te ty o H u m a n iu , a m n ie j je s z c z e o P r a d z e w o m a w ia n e j p r a c y b r a k w z m ia n e k ). P o n ie w a ż G ro m a d a p o r ts m o u th s k a is to tn ie p r a g n ę ła a p r o b a t y tw ó rc y M ło d e j E u ro p y d la sw e g o p r o g r a m u sp o łe c z n e g o , O gół L o n d y ń s k i ja k o e k s p o z y tu r a Z je d n o c z e n ia w A n g lii p ró b o w a ł w y k o r z y s ta ć te s y m p a tie d la p r z e c ią g n ię c ia G ro m a d y n a s w ą s tr o n ę . P ró b o w a n o te g o n a j p i e r w iprzy p o m o c y a k c ji „ b r a t e r s k i e j p o m o c y ” m a t e r i a ln e j, n a s tę p n ie p r z e z p e r t r a k t a c j e m ię d z y A le k s a n d r e m N a p o le o n e m D y b o s k im i K a r o le m S to lz m a n e m (z O gółu) a T a d e u s z e m K rę p o w ie c k im i S e w e ry n e m D z ie w ic k im (z G ru d z ią ż a ), w r e s z c ie d r o g ą o d w ie d z in g en . D w e rn ic k ie g o w k o s z a r a c h G ro m a d z ia n . W s z y s tk ie te p r ó b y z a w io d ły , a u k ła d z a w a r ty w 1837 r . m ię d z y w y m ie n io n y m i n e g o c ja n ta m i d o p ro w a d z ił w r e z u lta c ie (n a w n io s e k W o rc e lla ) d o u s u n ię c ia K rę p o w ie c k ie g o i D w e rn ic k ie g o z s z e r e g ó w G ro m a d y w P o r ts m o u th . W e d łu g C y g le ra „ c a łk o w ite z e rw a n ie s to s u n k ó w ” m ię d z y L u d e m P o ls k im i Z je d n o c z e n ie m tr w a ł o tr z y l a t a ; n ie j e s t to s f o r m u ło w a n ie ś c isłe , b o w ie m w o k re s ie p ó ź n ie js z y m (po 1837 r.) d o tr w a ls z y c h p r ó b z b li ż e n ia n ie p rz y s z ło (tru d n o za n ie u w a ż a ć p o d p is y G ro m a d z ia n n a a k c ie p o tę p i a ją c y m p o lity k ę C z a rto r y s k ie g o z 5 lu te g o 1839). M oże p o m in ię c ie p rz e z a u to r a j a k ic h k o lw ie k p r ó b p o ro z u m ie n ia m ię d z y d w o m a o r g a n iz a c ja m i j e s t w y n ik ie m c h a r a k t e r u o m a w ia n e j p r a c y ; s ta n o w i o n a b a r d z ie j a n a liz ę p u b lic y s ty k i n iż k o n k r e t
n y c h f a k t ó w w lo s a c h Z je d n o c z e n ia . *
N a to m ia s t o m a w ia n i a u to r o w ie .(Brock, M ik o s, K r y s a n k a ) s t w i e r d z a ją s z e r e g f a k t ó w k o la b o r a c ji G ro m a d z ia n z ó w c z e sn y m r u c h e m r a d y k a l n y m w A n g lii, n ie p o d le g ło ś c io w y m o b o zem ir la n d z k im , p o s tę p o w y m i o r g a n iz a c ja m i F r a n c ji i W łoch. J e s t to z n o w u o so b n y k o m p le k s k w e s tii. Do tw ie r d z e ń w c z e ś n ie js z y c h a u to r ó w (ja k W. Ł u k a s z e w ic z , G. M issa lo w a , A. R y n k o w s k a ) d o rz u c ił sp o ro n o w y c h f a k t ó w P . B r o c k 17. J e d n a k ż e c h a r a k t e r y s t y k a ty c h w s z y s tk ic h u g r u p o w a ń a n g ie ls k ic h w a łc z ą c y c h o r e f o r m ę p r a w a w y b o rc z e g o i o p r a w a p o lity c z n e ś w ia ta p ra c y , z k tó r y m i s z u k a ł z b liż e n ia L u d P o ls k i, w n a s z y m p iś m ie n n ic tw ie j e s t f r a g 17 G . M i s s a l o w a , o p . c i t .; W . Ł u k a s z e w i c z , W i e l k a E m i g r a c j a . O b o z y i d e o l o g i c z n e , p o l i t y k a , p u b l i c y s t y k a , W a r s z a w a 1951; A . R y n k o w s k a , W . D a r a s z , W a r s z a w a b r w . ; Р . В г о с k , Z d z i e j ó w W i e l k i e j E m i g r a c j i w A n g l i i , W a r s z a w a 1958.
m e n ta r y c z n a i p o w ie rz c h o w n a . T y m w ię k s z ą w a r to ś ć p r z e d s ta w ia , m im o l a p i d a r ności', o m ó w ie n ie p rz e z Id ik o s a a n g ie ls k ie g o o b o z u r a d y k a ln e g o i ro z b ic ie go n a k il k a o d n ó g (o ty le , o ile m ia ły ja k i e ś p o w ią z a n ia z L u d e m P o ls k im ): c z a rty s tó w z g ru p o w a n y c h o k o ło „ N o r th e r n S t a r ” , „ p o s tę p o w y c h r a d y k a ł ó w ” z p is m e m „ T ru e S u n ” , tzw . r a d y k a ł ó w filo z o fic z n y c h z R o e b u c k ie m n a czele, w re s z c ie b u r ż u a z y j- n y c h r a d y k a łó w , j a k C o b d e n i W arfo u rto n , p o s ia d a ją c y c h o r g a n y „ T h e L o n d o n M e r c u r y ” i „ T h e R a d ic a l” . O so b n o w z m ia n k u je a u to r z w ią z k i G ro m a d z ia n z I r l a n d c z y k a m i, j a k W. O ’B rie n i F. O ’C o n n o r. S tw ie r d z a o b ja w y sz c z e re j s y m p a tii i p o m o c y (k s ię d z a D e w d n e y , E d m u n d a B e a le sa , B ilto n a z P o r ts m o u th ) i n e g a ty w n e u s to s u n k o w a n ie s ię W a r b u r to n a , Cofodena i R o e b u c k a o p o w ia d a ją c y c h się z a R o s j ą (z u w a g i n a in t e r e s y h a n d lo w e ), p a s y w n e g o w s p r a w a c h p o ls k ic h O ’C o n n e la . C ie k a w a , acz la k o n ic z n a je s t w z m ia n k a o z b liż e n iu G ro m a d z ia n do ir la n d z k ie g o P r e c u r s o r s ’ S o c ie ty (1839), c z e m u je d n a k n a p rz e s z k o d z ie s ta n ę ło w e w n ę tr z n e r o z b ic ie w G ru d z ią ż u . T ezy s w e i l u s t r u j e 1 a u to r p r z y k ła d a m i. T oż sa m o , ch o ć n ie z ta k im w a c h la r z e m f a k tó w , w y s tę p u je u H . K r y s a n k i, a k c e n t u ją c e j z a to m o c n ie j p o w ią z a n ia z c z a r ty s ta m i { k tó ry c h c ie k a w e w s p ó łd z ia ła n ie z B a r tło m ie je m B e n io w s k im u w z g lę d n ił ta k ż e w s w e j p r a c y C y g le r), z p r o l e ta r ia te m r o ln y m S z k o c ji itp . S to s u n k i z o b o z e m r a d y k a ln y m f r a n c u s k im i w ło s k im z a ry s o w a n e s ą w o m a w ia n y c h p r a c a c h p o w ie r z c h o w n ie 18; p o s t u la t p r z e b a d a n ia ty c h sityków n a p o d s ta w i e a rc h iw ó w z a c h o d n io e u ro p e js k ic h w c ią ż s to i p rz e d p o ls k ą h is to r io g r a f ią . Z w g lą d u teg o w y n ik ły b y n ie w ą tp liw ie sz e rsz e , b y ć m o ż e r e w e la c y jn e sz c z e g ó ły o d d z ia ły w a n ia G ro m a d n a p o d z ie m ie r e w o lu c y jn e w k r a j u : p rz e z t a j n y k o lp o r ta ż d r u k ó w ; e m is a rk ę i in n e f o r m y z w ią z k ó w z k r a je m . N ic te ż d z iw n e g o , że t a r o la L u d u P o ls k ie g o w y p a d ła w o m a w ia n y c h p r a c a c h d o ść s ła b o , m im o p o w ta r z a ją c y c h się tu i ó w d z ie s tw ie r d z e ń , że z w ią z k i te b y ły siln e .
O m a w ia n e s t u d ia w z b o g a c iły znacznie· n a s z ą w ie d z ę o o r g a n iz a c y jn y m ro z w o j u L u d u P o ls k ie g o , p rz y — p o w ta r z a m y — z b y t s ła b y m z a in te r e s o w a n iu H u m a n ie m i P r a g ą . A p rz e c ie ż w ia d o m o , że w S t. H é lie r g łó w n ie d z ia ła ł Z. S w ię to s ła w - s k i i ta m o g ło sił U s ta w y K o śc io ła P o w s z e c h n e g o . R ó w n ie ż w ielu, d z ia ła c z y z P o r ts m o u th p rz e n o s iło s ię w r ó ż n y c h o k re s a c h , n a k ró c e j czy d łu ż e j, n a w y s p ę J e r s e y , co o d ź w ie rc ie d la ło się w e w z a je m n y c h s to s u n k a c h i s p o r a c h id e o w y c h m ię d z y d w o m a G ro m a d a m i. N a to m ia s t G ro m a d z ie P r a g a p rz y p is a ć n a le ż y f a k t p rz e d łu ż e n ia ż y w o ta L u d u P o ls k ie g o o k i l k a l a t po 1846 r . A c z k o lw ie k te r m i n u lik w id a c ji te j n ie lic z n e j s k ła d e m o d n o g i L u d u P o ls k ie g o n i k t z h is to r y k ó w o s t a te c z n ie n i e o d sło n ił, p rz y p u s z c z a się , że n a s t ą p ił o to o k o ło 1850 r . 19.
P o z a o m ó w io n y m i p o w y ż e j c z te re m a k w e s tia m i o r g a n iz a c y jn y m i d z ie jó w L u d u P o ls k ie g o p rz y to c z o n e n a jn o w s z e s t u d ia p o r u s z a ją jeszczie s z e r e g in n y c h s p r a w . S p o ro z n a k ó w z a p y ta n ia n a s u w a ją d a ls z e lo s y G ro m a d z ia n po 1846 r . (szczeg ó ln ie u H . K r y s a n k i) ; c z ę ścio w o l u k i w ic h b io g r a f ia c h w y p e łn ia j ą n o w sz e s t u d ia o d e - m o k r a ta c h - r a d y k a ła c h , p o ls k im u d z ia le w I M ię d z y n a ro d ó w c e i k s ią ż k a p o d p is a n e g o o T o w a r z y s tw ie D e m o k ra ty c z n y m P o ls k im . N a js ła b ie j n a ś w ie tlo n e lo s y o r g a n iz a c y jn e H u m a n ia i P r a g i d o m a g a ją s ię s z e r s z y c h u z u p e łn ie ń . D o p ie ro p o n ic h h is to r i a L u d u P o ls k ie g o ja k o c a ło śc i b ę d z ie m o g ła w z b o g a c ić n a s z ą w ie d z ę o n a j b a r d z ie j p o s tę p o w y m o d ła m ie W ie lk ie j E m ig ra c ji. 18 Z n o w s z y c h s t u d i ó w n a j w i ę c e j o p o w i ą z a n i a c h p r z y w ó d c ó w L u d u P o l s k i e g o z r u c h e m r a d y k a l n y m f r a n c u s k i m m ó w i ą r o z p r a w y Р . В г о с к a d o t y c z ą c e Z. S w i ę t o s ł a w s k i e g o . P o r . M . T y r o w i c z , T o w a r z y s t w o D e m o k r a t y c z n e P o l s k i e ( a r t y k u ł o Z . S w i ę t o s ł a w s k i m , p o z . 5). 18 P . B r o c k , P o l is h S o c i a l i s t s i n E a r l y V i c t o r i a n E n g l a n d , „ T h e P o l i s h R e v i e w ” V I, N e w Y o r k 19.61. K i l k a c i e k a w y c h s z c z e g ó ł ó w o P r a d z e p o d a j e H . T e m k i n o w a , G r o m a d y L u d u P o l s k i e g o , W a r s z a w a 1962, s. 27 n.
