Niemiecka li.igwistyka dyskursu
W A LD EM A R C Z A C H U R (Warszawa)
C elem niniejszego tekstu je s t om ów ienie niem ieckich bad ań w zakresie lingw isty ki dyskursu. A nalizę dyskursu uznać m ożna w niem ieckojęzycznych badaniach
m gv istycznych za zadom ow ioną, choć nie m a ona długiej tradycji ja k na przykład w e Francji (G rzm il-Tylutki 2007) czy w badaniach anglosaskich (van D ijk 2001, D uszak 1Q98. 2008).
1. Tło historyczne
B adania nad dyskursem w niem ieckiej przestrzeni naukow ej m a ją sw oje źródła w w ielu różnych tradycjach refleksji nad kom unikacją. Jedna z nich je s t dobrze rozw inięta w N iem czech lingw istyka tekstu, choć b ez w iększej recepcji p o za gra nicam i N iem iec. D rugą stanow ią zróżnicow ane m etodologicznie b ad a n ia nad k o m unikacją społeczną w latach 60. i 70. X X w ieku. Trudno dziś jed n o zn aczn ie n a zwać oddzielić od siebie różne w arsztaty teoretyczno-m etodologiczne, które zdo m inow ały badania nad kom unikacją społeczną. Z a dw a głów ne uznać m ożna analizę konw ersacji (K onversationsanalyse, D M ogforschung, D ialoganalyse), która swe insp u acje czerpała przede w szystkim z etnom etodologicznych prac G arfinkela (1967) i koncentrow ała się szczególnie n a sekw encyjnej strukturze d ia logu oraz analizie rozm ow y ( G esprachsanalyse), a także zakotw iczo n ą w teorii aktów m nw ) J.L. A ustina (1962) i J.R. Serale a (1971) pragm alingw istykę, która za cel staw iała sobie opis przebiegu autentycznych rozm ów oraz rekonstrukcję w zorców rozm ow y (G rucza 2005, B ilut-H om plew icz 1998).
Skąd w zięło się pojęcie dyskursu w niem ieckich badaniach nad kom unikacją społeczną? W ydaje się, że źródeł adaptacji p ojęcia dyskurs do lingw istycznych rozw ażań nad kom unikacją je s t kilka. Z aliczyć m ożna do nich następujące zjaw i ska:
Stylistyka XIX
• badania nad dialogiem , w których stosow ano w ym iennie term iny konwersa cja, rozmowa, dialog oraz dyskurs, (por. w tradycji anglosaskiej dyskurs jak o ‘tekst w k o n tek ście’ lub ja k o ‘zinstytucjonalizow ana form a k o m unikacji’;
• tekstologiczne b adania nad intertekstualnością w poszczególnych obszarach użycia języ k o w eg o , czyli dyskursach;
• lingw istyczne badania nad sem antyką historyczną, skierow ane na kw estię św iadom ości epok historycznych i koncentrujące się na relacjach język-pozna- nie-rzeczyw istość (w arunki konstytuow ania się znaczenia i w iedzy w kontekś le społecznych dośw iadczeń kom unikacyjnych, czyli dyskursów );
• recepcja m yśli M ichela F oucaulta oraz Jurgena H aberm asa w niem ieckich pracach socjologicznych i politologicznych.
We w spółczesnych lingw istycznych niem ieckich badaniach nad dyskursem do m in u ją dw a podejścia: krytyczne i epistem ologiczne. O ba czerp ią inspiracje przede w szystkim z m yśli francuskiego filozofa M ichela Foucaulta.
2. Krytyczna analiza dyskursu
K rytyczna analiza dyskursu (K A D ) definiuje dyskurs jak o form ę społecznych praktyk kom unikacyjnych, która nie tylko odzw ierciedla społeczne relacje we w spólnocie kulturow ej, ale przede w szystkim e tw orzy i o rganizuje. Dy sk u rsjest zatem podstaw ow ym czynnikiem i w arunkiem tw orzenia życia społecznego. Du- szak i F airclough (2008) piszą, że dy skurs m a siłę spraw czą w społecznym życiu. K A D w ychodzi z założenia, że na dyskurs składają się teksty m ów ione i pisane oraz teksty m ultim edialne, które są ze sobą splecione dyskursyw nym i odniesienia m i, czyli pow iązane tem atycznie.
C elem K A D je s t analiza relacji zachodzących m iędzy zastosow anym i środkan języ k o w y m i i konkretnym i działaniam i dyskursyw nym i oraz relacji m iędzy dys
kursyw nym i praktykam i a rzeczyw istością polityczną, społeczną, kulturow ą. P o niew aż dyskurs w K A D je st w ażnym elem entem relacji władzy, to zadaniem KAD je s t obnażenie istoty w ładzy w ykreow anej w dyskursie i poprzez dyskurs w społeczeństw ie. K A D je st dlatego krytyczna, poniew aż jej celem je s t zm iana. Van D ijk pisze: „Przedstaw iciele krytycznej analizy dyskursu nie tylko obserw ują zw iązki m iędzy ko m u n ik acją i strukturam i społecznym i, ale też starają się być rzecznikam i zm ian. R o b ią to zaś w poczuciu solidarności z tym i, którzy takich zm ian potrzebują” (van D ijk 2001: 33). K rytyczność K A D przejaw ia się zatem
w tym , że badacz, próbując obnażyć istotę w ładzy, k tó ra je s t niespraw iedliw a, o d rzuca aksjologiczną neutralność prow adzonych p rzez siebie analiz.
W N iem czech K A D uform ow ana została przede w szystkim przez grupę b ad a czy zgrom adzonych w okół prof. S iegfrieda Jagera w D uisburskim Instytucie B a dań nad Językiem i Społeczeństw em (D uisburger Institut fur Sprach- und Sozial- forschung). W książce Kritische Diskursanalyse. Eine Einfuhrung (Krytyczna Analiza Dyskursu. Wprowadzenie) opiera on sw oje rozw ażania przede w szystkim na badaniach z zakresu soejolingw istyk' . socjologu jakościow ej, teorii działania Leontjew a i recepcji m yśli F oucaulta w pracach Jurgena Linka. Tekst definiow any je st przez Jagera jak o języ k o w e zdarzenie ja k o w ynik procesów m entalnych, któ
re interpretow ać należy jed y n ie w szerszym kontekście społecznym , dlatego tez stanow ią one część składow ą dyskursów.
W Polsce K A D w śród językoznaw ców je s t m ało znana i popularna, dlatego też w arto w skazać tutaj na antologię prac z zakresu K A D p rzetłum aczonych na języ k polski i w ydanych przez A nnę D uszak i N orm ana F airclougha Krytyczna Analiza Dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacii społecznej. Z nacznie czę ściej sięgają po instrum enty analityczne K A D socjologow ie i politologow ie (Jabłońska 2009). C iekaw ym podręcznikiem do K A D je s t p raca M ałgorzaty Li- sow skiej-M agdziarz Analiza tekstu w dyskursie medialnym.
3. Fpistemologiczna analiza dyskursu - lingwistyka dyskursu
Epistem ologiczne podejście do analizy dyskursu bierze sw oje początki w p ra cj D ietricha B usse Semantyka historyczna (Historische Semantik) z roku 1987 i p ra cach F ritza H erm anna. Obaj autorzy w analizach z zakresu historii języ k a dostrze gali m ożliw ość badań „historii św iadom ości” czy też „historii m entalności” . Z aj m ując się w pływ em kontekstu na zm ianę znaczenia poszczególnych „słów klu czy” i „pojęć”, optow ali za pojęciem sem antyka dyskursu. C elem tak pojętej sem antyki historycznej czy też sem antyki dyskursu je s t „ukazanie m echanizm ów konstytuow ania się w iedzy a przez to i rzeczyw istości poprzez analizę języ k o w ych w yrażeń kodujących społeczne (polityczne i historyczne) dośw iadczenia” (Busse 1987: 2 9 7 )'. 1
Essay Reviews
W A L D EM A R C Z A C H IR
1 Historische semantik [... ] [hat zum Ziel] der mit der Erforschung des sprachlichen Ausdrucks ge- sellschaftlicher (politischer und historischer) Erfahrung die Freilegung der Mechanismen von Wissens- und damit Wirklichkeitskonstitution [...]. (Busse 1987: 297).
Stylistyku XIX
P odobny sposób analizy sem antycznej stw orzyli naukow cy z D usseldorfu sku pieni w okół G eorga Stótzela. C hodzi tutaj przede w szystkim o M atthiasa Junga, K arin B óke i M artina W engelera, T hom asa N iehra, A lexandra Ziem a. B adacze ow i przejm u ją koncepcję dyskursu od M ichela Foucaulta, zw racając uw agę p rz ed e w szy stk im na to, że w sp o łeczeń stw ie w poszczeg ó ln y ch epokach kształtow ały się specyficzne form acje w iedzy struktury m yślow e. W dyskursie w idziano zatem w arunki do m ożliw ości tw orzenia się pew nych system ów w iedzy, które pew ne w ypow iedzi w yk lu czają a inne w łączają. 1 tak M artin W engeler zaj m ow ał się an alizą toposów ja k o linii argum entacyjnych w dyskursie m igracyjnym w N iem czech, K arin B óke badała m etafory w dyskursie politycznym , M atthias Jung analizow ał dyskurs o energii atom ow ej, T hom as N iem r dyskurs publiczny w N iem czech, A lexander Z iem dyskurs o inw estorach finansow ych.
Istotny dla rozw ażań dyskursologicznych okazał się artykuł D ietricha Busse i W olfganga Teuberta Czy dyskurs je s t przedmiotem badań lingwistyki (Ist Di- skurs sprachwissenschaftliches Obiekt?) z roku 1994, w którym dyskurs na płasz czyźnie analitycznej zdefiniow any został |ako „w irtualne korpusy tekstów ” (virtu- elle T extkorpora), cechujące się m erytoryczną spójnością. D o dyskursu należą w edług autorów teksty, które:
• p o d e jm u ją je d e n tem at oraz są ze so b ą sem antycznie i funkcjonalnie pow iązane;
• stanow i? konstelację, k tó rą m ożna określić i ograniczyć w edług kryteriów ta kich ja k ram y czasow e i społeczne, obszar działania, w ycinek społeczeństw a, za kres kom unikacyjny itd.;
• zaw ierają eksplicytne lub im plicytne (w ynikające z sem antyki tekstu lub z kontekstu) odniesienia do innych tekstów (tzw. relacje intertekstualne).
Jest to dzisiaj je d n a z najczęściej cytow anych definicji dyskursu, poniew aż um ożliw ia ona połączenie różnych teorii dyskursu z założeniam i lingw istyki kor pusow ej (Korpus linguistik).
N ajw iększy w pływ na rozw ój lingw istyki dyskursu w niem ieckiej przestrzeni naukow ej m iały prace zbiorow e pod red ak cją Ingo W am kego. W publikacji pod tytułem Lingwistyka dyskursu według Foucaulta. Teorie i przedm ioty (Diskurslin- guistik nach Foucault. Theorie und Gegenstande) z 2007 roku oraz w tom ie Meto dy lingwistyki dyskursu. Językoznawcze analizy płaszczyzny transtekstualnej (Methoden der Diskurslinguistik. Sprachwissenschaftliche Zugange zur tran- stextuellen Ebene), który w ydany został w 2008 w e w spółpracy z Jurgenem Spi- tzm ullerem , zaw arte są dyskusje na tem at celów, m ożliw ości i ograniczeń, m etod i m etodologii lingw istyki dyskursu.
) m gw istyka dyskursu odw ołuje się czterech m etodycznych zasad M ichela Fo- ucaulta (2002):
• zasady odw rócę a - nie szukać źródła dyskursów , lecz cięć i rozrzedzeń; • zasad) nieciągłości - dostrzegać różnorodność, nieciągłość (przerw y, brak pow iązań m iędzy epokam i, przedm iotam i), przecinanie się i w ykluczanie etc;
• zasady sw oistości - nie sprow adzać dy akursów do gry znaczeń, lecz traktow ać jak o praktykę n arzu can ą rzeczom ;
• zasady zew nętrzności - nie podążać do u krytego ją d ra dyskursu, lecz je g o ze w nętrznych w arunków (s. 37-30).
D yskurs j est zatem transtekstualną strukturą tw o rzo n ą za p o m o cą intertekstual- nych relacu charakteryzującą się tem atyczno-funkcjonalną koherencją. M ożem y m u przypisać cztery cechy: językow ość, zdarzeniow ość, w iedzę i w ładzę. P onie w aż dyskurs je s t fo rm ą u życia języ k a, to n a płaszczyźnie realizacji p rzybiera p o stać konkretnych działań językow ych, m ających na celu w ytw arzanie i p rofilow a nie w iedzy w społeczeństw ie. Analizując dyskurs, skłaniam y się w ięc w kierunku epistem ologicznej fiinkcp lęzyka. W tym sensie lingw istyczna analiza dyskursu je st blisko zw iązana / sem antyką, pom ew aż staw ia sobie za cel rekonstrukcję rele- wantnej dla rozum ienia rzeczyw istości i porozum iew ania się w iedzy w społecze ństw ie. D yskurs je s t isto tn ą częścią społecznych praktyk form ujących w iedzę. D latego w ażn ą k w estią je s t działanie języ k o w e podm iotu, który u żyw a tekstów, kontekstualizując sw o jąw ied zę. Podejście to nie różni od tego, które przedstaw iła W itosz (2009). Z naczenie, a w ięc treść tekstu u jaw nia się dopiero w konkretnym dyskursie, je s t ono p oniekąd negocjow ane w dyskursie. K ażdy tekst m a znam iona dyskursu, co oznacza, że konstytutyw ną ce ch ą tekstów je s t ich dysKursywność.
W arto za W am kem (2009) zw rócić u w agę na fakt, iż „w prz> padku lingw istyki dyskursu istnieje dysproporcja pom iędzy jej teoretycznym i podw alinam i a m eto dologicznym i założeniam i. P rzejaw ia się ona przede w sz) stkim w braku jednolitej podstaw y m etodycznej” (W am ke 2009: 124). W am ke/S pitzm uller (2009) zapro ponow ali praktyczny m odel w ielopoziom ow ej lingw istycznej analizy dyskursu D IM EA N . W ydzielają p łaszczyznę intertekstualną, p łaszcz) zn ę działań dyskur- syw nych i płaszczyznę transtekstualną. Jak p isz ą autorzy: „W ielopłaszczyzno- w ość ow ego m odelu każdorazow o um ożliw ia w ram ach konkretnej analizy w ybór istotnych ze w zględu na cel danego bad an ia aspektów opisyw anego przedm iotu przy rów noczesny m nazw aniu tego, co nie je s t aktualnym obiektem zainteresow a nia” (W am ke/Spitzm iiller 2009: 125).
R ację przyznać należy W itosz, k tóra pisze, „że różnicy (bo taka zachodzi b ez spornie) m iędzy lingw istyką tekstu a badaniam i dyskursu należy poszukiw ać nie
Essay Reviews
Stylistyka XIX
tyle w sam ej koncepcji obiektu badań, co w postaw ie i prefeienejach b idawczych” (W itosz 2009: 77). W idać to na przykładzie zaprezentow anej w yżej lingwistyki dyskursu, k tó rą określa się ja k o epistem ologiczną tylko wtedy, jeśli to nie analiza poszczególnych gatunków tekstu i innych struktur językow ych je s t w centrum uw agi, a przede w szystkim analiza wiedzy. W drugim przypadku m am y do czynie nia z tekstologicznym podejściem do analizy dyskursu.
4. Otwarte pytania i wyzwania
W ażne w ydaje się postaw ienie pytań, które w ym agają odpow iedzi K ierow ane są one zarów no do polonistów ja k i germ anistów . C hodzi m .in. o zagadnienia:
• R elacja dyskurs a gatunek tekstu. Tekst je s t realizacją gatunku tekstu, definio w anego ja k o „całościow y w zorzec kom unikacji językow ej [...], który pow stał w społeczności językow ej w m iarę rozw oiu historyczno-społecznych jako reakcja na potrzebę kom unikacji” (B rinker 20U1:129). G atunki m ają charakter norm aty wny i u łatw iają kom unikację, dając nadaw cy i odbiorcy stałe ram y odnie sień do tw oize- nia i odbierania tekstów. Poniew aż na dyskurs składają się konkretne teksty, to w nioskow ać m ożna, że i gatunki tekstu n o szą znam ię dyskursu i odw rotnie, dys kurs determ inuje specyfikę (gram atyczną, pragm atyczną, stylistyczną) konkretne go gatunku tekstu. W badaniach nad dyskursem w N iem czech kw estia ta nie jest problem atyzow ana w takim sto p n iu /a k w P olsce (zob. prace D uszak 1998, W itosz 2005, 2009, W ojtak 2004).
• D efiniując dyskurs ja k o korpus tekstów należy być św iadom ) m, że posłuży on analizie, m ającej n a celu uchw ycenie lntersubiektyw nych i kolektyw nych cech badanego obiektu. P oniew aż to badacz decyduje o tym , które teksty w e jd ą w skład korpusu, a w ięc analizow anego dyskursu, istnieje niebezpieczeństw o, że jeg o w y bór podyktow any je s t oczekiw anym i rezultatam i analizy (tezam i, celam i). Istotne w ydaje się zatem , aby w p racach dyskursologicznych św iadom ie i transparentnie opisyw ać proces tw orzenia korpusu i w ten sposób eksplikow ać jeg o relację do całościow ego dyskursu. Z arów no przy tw orzeniu korpusu, ak i przy jego analizie istotne są trzy kryteria: obiektyw ność/uogólnienie, niezaw odność (reliabilność) i w ażność (w alidiabilność) (zob. prace A nusiew icz/D ąb ro w sk aF leisch cr 2000 B usch 2007).
• O pisyw anie czy krytykow anie dyskursu. D w ie postawy badaw cze, które są punktem sporu m iędzy obiem a szkołam i. K A D pyta, czy lingwisty ka dyskursu nie obnażająca istoty w ładzy m oże być oparta na założeniach Foucault, a lingwistyka
dyskursu pyta, czy w badaniach językoznaw czych m ożna w artościować. Chodzi tu taj o dw ie perspektyw y definiow ania nauki: nauka jako deskwpcia oraz nauka jako krytyka.
b a d a n a nad dyskuisem w N iem czech m ają przede w szystkim charakter teore tyczny (m etodologiabadań) oraz em piryczny (analiza konkretnych dyskursów). Nie zajm ująsię one zaś relacją pom iędzy dyskursem i innym i kategoriam i takim i ja k ga tunek tekstu czy kultura. D yskurs traktow any jest jak o kategoria w yższa od tekstu, m ów i się o hierarchii kategorii: m orfem , słowo, zdanie, tekst i dyskurs. W ynika to przede w szystkim z jeszcze stosunkow o krótkiego okresu badań dyskursologicz- nych w językoznaw stw ie, które bez większej teoretyczno-m etodologicznej debaty zaczęto intensyfikować, by m óc w yjaśnić specyfikę m edialnie uwarunkowane] ko munikacji społecznej.
Literatura
Essay Reviews
W A L D EM A R C Z A CH U R
Anusiewicz J., Dąbrowska A., Fleischer M., 2000, Językowy obraz świata i kultura. Pro jekt koncepcji badawczej. - Językowy obraz świata i kultura (Język a Kultura, t. 13),
red. \ . Dąbrowska, J. Anusiewicz, s. 11 44. Austina J.L., 1962, Zur Thcorie der Sprechakte, Stuttgart.
Bilut-Homplewicz Z., 1998, Zur Dialogtypologie in der Erzahlung aus textlinguistischer Sicht, Rzeszów.
Bnnker K., 2001, Linguistische Textanalyse. Eine Einjuhrung in die Grundbegriffe und Methoden, Berlin.
Busch A., 2007, Der Diskurs: ein linguistischer Proteus und seine Erfassung - Methodo- logie und empirische Gutekritierien ju r die sprachwissenschaftliche Erfassung von Diskursen und ihrer lexikalischen Inventare. — Diskurslinguistik nach Eoucault.
Theorie und Gegenstande, ed., I.H. Wamke, Berlin-New York, s. 141—163. Busse D., 1987, Historische Semantik, Stuttgart.
Busse D., Teubert W., 1994, Ist Diskurs ein sprachwissenschaftliches Objekt? ZurMetho- denfrage der historischen Semantik. - Begriffsgeschichte und Diskursgeschichte. Methodenfragen und Forschungsergebnisse der historischen Semantik, eds. D. Busse, F. Hermanns, W. Teubert, Opladen, s. l ń 28.
Dnk van T.A., 2001, Badania nad dyskursem — Dyskurs jako struktura i proces, red. T.A. van Dijk, przekł. G. Grochowski, Warszawa, s. 9 44.
Dijk van T. A., 2001, Dyskurs jako struktura i proces, przekł. G. Grochowski, Warszawa. Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa.
Duszak A., Fairclough N ., 2008, Krytyczna Analiza Dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, Kraków.
Stylistyka XIX
Foucault M., 1977, Archeologia wiedzy, przekł. A. Siemek, Słowem wstępnym opatrzył J. Topolski, Warszawa.
Foucault M., 2002, Porządek dyskursu. Wykład inauguracyjny wygłoszony w College de France 2 grudnia 1970, tłum. M. Kozłowski, Gdańsk.
Garfinkel H., 1967, Studiem In Ethnomethodology, New York.
Grucza S., 2005, Lingwistyczne badania nad dialogiem w Niemczech, „Orbis linguarum” 28, s. 343-350.
Grzmil-Tylutki H., 2007, Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu, Kraków. Jager S., 2001, Kritische Diskursanalyse. Eine Einfuhrung, Duisburg.
Jung M., 1994, Óffentlichkeit und Sprachwandel. Zur Geschichte des Diskurses tiber die Atomenergie, Opladen.
Lisowska-Magdziarz M., 2006, Analiza tekstu w dyskursie medialnym. Przewodnik dla studentów, Kraków.
Niehr Th., 1993, Schlagwórter im politisch-kulturellen Kontext. Zum óffentlichen Diskurs in der BRD von 1966 bis 1974, Wiesbaden.
Niehr Th., 2004, Der Streit um Migration in Deutschland, Ósterreich und der Schweiz. Eine vergleichende diskursgeschichtliche Untersuchung, Fleidelberg.
Serale J.R., 1971, Sprechakte, Frankfurt am Main.
Wamke I.H., 2007, Diskurslinguistik nach Foucault Theorie und Gegenstande, Berlin, New York.
Wamke I.H., 2009, Die sprachliche Konstituierung von geteiltem Wissen in Diskursen. - Wissen durch Sprache. Theorie, Praxis und Erkenntnissinteresse des For- schungsnetzwerks „Sprache und Wissen”, F. Ekkehard, M. Muller, eds., Berlin, New York, s. 113-140.
Wamke I.H., Spitzmuller, J., 2008. Methoden und Methodologie der Diskurslinguistik. Grundlagen und Yerfahren einer Sprachwissenschaft jenseits textueller Grenzen. — Methoden der Diskurslinguistik. Sprachwissenschaftliche Zugange zur transtextu- ellen Ebene, I.H. Wamke, J. Spitzmuller, edd., Berlin, New York, s. 3-54. Wamke I.H., Spitzmuller, J., 2009 Wielopoziomowa lingwistyczna analiza dyskursu,
„Tekst i dyskurs - text und diskurs” 2, s. 123-147.
Wengeler M., 2003, Topos und Diskurs. Begrundung einer argumentationsanalytischen Methode und ihre Anwendung auf den Migrationsdiskurs (1960-1985), Tubingen. Witosz B., 2005, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice.
Witosz B., 2009, Tekst a/i dyskurs w perspektywie polskiej tradycji badań nad tekstem. - Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy, red. Z. Bilut-Homplewicz, W. Czachur, M. Smykała, Wrocław, s. 69-80.
Wojtak M., 2004, Gatunki prasowe, Lublin.
Ziem A., 2008, Frames und sprachliches Wissen: Kognitive Aspekte der semantischen Kompetenz, Berlin-New York.
