Prof. Dr. MELCHIOR NEUMAYR.
Dzieje ziejni
W opracowaniu prof. d-ra W IK T O R A U H L IG A .
T O M D R U G I .
G E O L O G I A O P I S O W A
353 rysunki w tekście, dwie mapy barwne, 9 tablic, z których jedna kolorowa.
P R Z E Ł O Ż Y L I Z 2 - g o W Y D . N IE M IE C K IE G O I
Jan Lew iński i K arol Koziorowski.
D O P E Ł N IE N IA P O C Z Y N IL I:
K arol Bohdanowicz i J ó z e f Grzybowski.
Z za pom ogi Kasy pom ocy dla osób, pracujących na polu naukow em , Im ienia d -ra Józefa M ianow skiego
WYDAŁ
J Ó Z E F M O R O Z E W I C Z .
W f i R S Z f l W f t .
S K Ł A D G Ł Ó W N Y W K S I Ę G A R N I E. W E N D E i S-ka (T. H IŻ i A. TURK1JŁ).
1 9 0 8 .
fe*“Ä
\ k O S % b
OD W Y D A W C Y .
Po przerwie 2ó-letniej składamy w ręce czytelnika drugą połow ę zamierzone
g o wydawnictwa. Podpisany uważa za swój obowiązek usprawiedliwić się z tak długiej przerwy przed nabywcami tomu I-go. Przypomina więc (co już był podno
sił w przedmowie do t. I-go), że, nie będąc wydawcą zawodowym, m ógł poświęcać w ydaw nictw u tyle tylko czasu, ile mu go zbywało od zajęć i obowiązków facho
wych. Ponieważ nadto nieprzewidziane a niezależne od w ydaw cy okoliczności ro
botę redakcyjną m ocno utrudniały, posuwała się więc ona naprzód w tempie na
zbyt powolnem. A nawet— wyznajemy to otwarcie— w yjście tego t. Ii-g o „Dziejów ziem i“ opóźniłoby się jeszcze bardziej, a może stałoby się wręcz niewykonalnem, g d y by nie pełna zaparcia się i poświęcenia a zgoła b e z i n t e r e s o w n a pomoc, jakiej w ydaw nictw o niniejsze doznało od p. K a r o l a K o z i o r o w s k i e g o , który wziął na swe barki najżmudniejszą część pracy redakcyjnej: 1) dokonał rewizyi przekła
du „G eologii historycznej“ co do zgodności z oryginałem, 2) przeprowadził nad
zwyczaj sumiennie korektę druku i 3) ułożył wyczerpujący skorowidz do całego dzieła. Za ten czyn wysoce obywatelski wydawca składa p. Koziorowskiemu naj
gorętsze podziękowania imieniem nie tylko własnem, lecz także imieniem tej części naszego ogółu, która rozwojem nauk przyrodniczych u nas interesuje się i jem u sprzyja.
G łów n y przedmiot I i-g o tomu „D ziejów ziemi“ —G eologia historyczna— opie
ra się przedewszystkiem na obszernie przez Neumayra traktowanych podstawach paleontologicznych. Spolszczenie tego działu nastręczało tłumaczowi nie mało trud
ności w obec braku w naszej literaturze naukowej dzieł z zakresu paleontologii i, co za tern idzie, odpowiednio wyrobionego słownictwa. Ażeby te trudności usu
nąć, w ydaw ca w wielu razach musiał uciekać się do rady i pom ocy specyalistów.
W kwestyach zoologicznych stałym, a zawsze nadzwyczaj chętnym i uprzejmym inform atorem w ydaw cy był prof. H. H o y e r ; ustępy treści paleobotanicznej ze
chciał łaskawie przejrzeć prof. E. J a n c z e w s k i ; rozdział o geofizycznych i astro
VI
nomicznych przyczynach epoki lodowej sprostował prof. M. R u d z k i, usuwając kilka niejasności lub nieścisłości oryginału. W niektórych razach wydawca korzy
stał też z wytrawnych uwag pp. prof.: W i e rz e j s k ie g o , S i e d l e c k i e g o , G ar- b o w s k i e g o i G r z y b o w s k i e g o . Pp. d-rowie: W ó j c i k i K u ź n i a r również chętnie ofiarowali wydaw cy pom oc w rewizyi pewnych rozdziałów geologii histo
rycznej. Gorliwy udział w pracy rewizyjnej brał także p. J. K o l s k i . W szyst
kim wymienionym panom i kolegom niech mi wolno będzie na tern miejscu jeszcze raz wypowiedzieć najserdeczniejsze wyrazy wdzięczności i podziękowania.
Podobnie jak w przekładzie t. I-go, tak również i teraz wydawca poczynił , starania, ażeby w t. Il-im wydania polskiego zostały uwzględnione najważniejsze zdobycze geologii z ostatniego dziesięciolecia. I tu jednak musiały być wzięte pod rozwagę też same względy pietyzmu dla autora, którymi się kierowano w t. I-ym . Tylko odkrycia istotnie ważne, tylko teorye płodne i do dalszych pobudzające ba
dań m ogły być do tekstu polskiego wprowadzone, i to tak, ażeby, o ile możności, nie tuszowały oryginalnych poglądów Neumayra i nie psuły ogólnej konstrukcyi dzieła. Stąd jedne z poczynionych uzupełnień zostały wplecione do właściwego tekstu, inne zebrano na jego końcu wt postaci osobnego dodatku. Najważniejsze dopełnienia w geologii topograficznej poczynili na prośbę wydawcy, prof. K a r o l B o h d a n o w i c z (Petersburg) i prof. J ó z e f G r z y b o w s k i (Kraków): pierwszy dał ogólną charakterystykę teoryi płaszczowinowej Bertranda i napisał osobny, now y rozdział p. t. ,,Zarys budowy Eurazyi“ , drugi zestawił treściwie najnowsze poglądy na budowę A lp i Karpat. Prócz tego prof. G r z y b o w s k i jest autorem
„D opełnień“ , odnoszących się do geologii historycznej, a obejm ujących artykuły:
1. Grupa algonkiańska, 2. Epoka lodowa permska, 3. Pustynia permsko-tryasowa Europy, 4. Historya Bałtyku.
Zamierzonego pierwotnie szerszego traktowania geologii ziem polskich i za
łączenia mapy geologicznej Polski w ydaw ca— dla niezależnych od niego pow odów natury finansowej — przeprowadzić nie zdołał, ma jednak nadzieję, że uczyni to w niedalekiej przyszłości w osobnem wydawnictwie, do którego materyały ju ż się przygotowują.
Tłumaczenia geologii „historycznej“ dostarczył p. J a n L e w i ń s k i , geologię zaś „topograficzną“ przełożył p. K a r o l K o z i o r o w s k i . Zamieszczony na końcu Ii-g o t. wydania niemieckiego rozdział p. t. „Nutzbare Mineralien“ , którego au
torem jest prof. Uhlig, został w wydaniu polskiem opuszczony, jako luźnie tylko związany z klasycznem dziełem Neumayra.
Go się tyczy illustracyi Ii-g o tomu „D ziejów ziemi“ , to w wydaniu polskiem — celem zmniejszenia kosztów wydawnictwa — poprzestaliśmy tylko na 1 tablicy ko
lorowej („Tarasy nawarowe gejz. Mamuta“), zwiększyliśmy natomiast (o 2) ilość
VII
tablic cynkotypow ych i rysunków w tekście (o kilkanaście). Do najważniejszych illustracyi, zdobiących tekst polski, zaliczamy wizerunek mamuta, odtworzonego na podstawie najnowszych wykopalisk (str. 487), oraz tablicę V III, przedstawiają
cą „skałki Czorsztyńskie“ .
W szystkie te illustracye, tudzież 2 mapy kolorowe (geologiczna mapa Alp i karta rozsiedlenia zwierząt na ziemi) wykonał Zakład chemiograficzny B. W ierz
bickiego i S-ki.
Po tych wyjaśnieniach charakteru wydawniczego, poruszamy raz jeszcze kwestyę wyboru dzieła przełożonego. Już w przedmowie do tomu I-g o przytoczy
liśmy racye, dla których to, nie inne dzieło zamierzyliśmy udostępnić czytelnikowi polskiemu. Powtarzam y tu raz jeszcze, pewne niewyczerpanie materyału faktycz
nego, zarzucane „D ziejom ziem i“ , nie stanowi, zdaniem naszem, wady karygodnej w podręczniku popularnym geologii, byle tylko podręcznik ten wskazał czytelniko
wi m e t o d y geologicznego badania, byle nauczył go geologicznego m y ś l e n i a , a nadewszystko byle zdołał obudzić w nim z a m i ł o w a n i e do tej wiedzy. A pod tym względem dzieło Neumayra spełnia swe zadanie w zupełności. N ajw ym ow niej
szym tego dowodem jest przyjęcie, jakiego doznał I-y tom „D ziejów ziemi“ : c a ł y j e g o n a k ł a d (1200 egzem plarzy) p r z e s z e d ł w r ę c e c z y t e l n i k ó w w ci ą- g u j e d n e g o n i e s p e ł n a r o k u ! Jest to fakt — o ile w iem y—całkiem odosobniony w dziejach naszego podręcznikarstwa wyższego, a niecodzienny również w historyi
„najpoczytniejszych“ nawet wydaw nictw belletrystycznych. Umyślnie i z nie
małą satysfakcyą podkreślamy to wydarzenie na dowód, że uczyniony przez nas w ybór dzieła był odpowiedni, i, co ważniejsza, że myśląca część naszego ogółu chętnie (bez jakiejkolw iek podniety z zewnątrz) czyta dzieła przyrodnicze o zakre
sie poważniejszym, a umie poprzeć i ocenić skromne w tym kierunku usiłowania wydawnicze. Oby i ten drugi tom „D ziejów ziemi“ równie cicho i poważnie prze
szedł z półek księgarskich w posiadanie czytelników i stał się im przewodnikiem w wyrobieniu poglądu na rozwój otaczającej nas przyrody!
*
* •»
Środków materyalnych na pokrycie kosztów wydawnictwa niniejszego udzie
liła K a s a i m . d r a J. Mianowskiego. Spełniam tu miły obowiązek i składam do
stojnemu Kom itetowi tej instytucyi swe najgłębsze podziękowania za udzielenie niezbędnej zapomogi oraz za niezwykle życzliwe stanowisko, jakie tenże Komitet zajął wobec konieczności rozszerzenia pierwotnego kosztorysu, zestawionego przed kilkoma lat}'. Dzięki tej pięknej instytucyi, która z wydaw nictw swych żadnych
V III
zysków nie ciągnie a nawet ponosi na nich zwykle straty, czytelnik polski otrzy
muje dzieło, dwa razy tańsze od oryginału niemieckiego, przemawiające doń języ
kiem rodzinnym, otwierające przed nim nieznane mu przedtem widnokręgi wiedzy przyrodniczej, pogłębiające myśl jeg o a pobudzające fantazyę, uczące go szukania i znajdowania skarbów!
W Krakowie, dnia 10 maja 1908 r.
J ó z e f M o r o z e i n i c z .
S P I S R Z E C Z Y .
Str.
I. G eologia histo ry czn a.
Tłum . J a n . L e w i ń s k i . 1. W s t ę p d o g e o l o g i i h i s t o r y c z
n e j ...
3
Oznaczanie wieku geologicznego . . . 3
System y g e o l o g i c z n e ... 5
Metoda paleontologiczna oznaczania wie ku... 7
Przerwistość spuścizny geologicznej; po dział na p o z io m y ... 14
Kopalne szczątki organizmów . . . . 21
Geografia fizyczna okresów ubiegłych . 23 Geologia p o ł o w a ...29
2. S t a r s z e u t w o r y p a l e o z o i c z n e . 33 Okres p a le o z o ic z n y ...33
System k a m b r y js k i...35
Fauna systemu kam bryjskiego. . . . 42
Fauna systemu sy lu r s k ie g o ...52
Rozmaite typ y s y lu r u ... 93
P rzykłady rozwoju s y l u r u ... 95
Fauna d e w o ń sk a ...105
Rozwój i rozprzestrzenienie dewonu . 121 3. M ł o d s z e u t w o r y p a l e o z o i c z n e ( s y s t e m w ę g l o w y i p e r m s k i ) 129 Świat zwierzęcy systemu węglowego (k a r b o n u )... 129
Świat roślinny karbonu . . . . . . 149
Tworzenie się pokładów w ę gla. . . . 158
Rozprzestrzenienie roślin węglowych i klim at epoki w ę g l o w e j ...161
Rozprzestrzenienie i podział systemu w ę g l o w e g o ... 165
Obszar flory glossopterysowej . . . . 170
System p e r m s k i ... 176
4. S y s t e m t r y a s o w y ... 187
Okres m e z o z o ic z n y ...187
Rozwój tryasu ś r ó d lą d o w y ...189
Tryas alpejski (p e ia g ic z n y )...208
Dalsze rozprzestrzenienie tryasu . . . 223
5. S y s t e m j u r a j s k i...227
Str. Charakterystyka i podział ju ry . . . 227
Świat zwierzęcy j u r y ... 230
Mnogość form fauny jurajskiej . . . 262
Jura w Europie ś r o d k o w e j... 264
Jura alpejska . . . 275
Dalsze rozprzestrzenienie i stosunki geo graficzne j u r y ... 277
6. S y s t e m k r e d o w y ... 288
Kreda p is z ą c a ... 288
Określenie i podział ogólny systemu k r e d o w e g o ... 290
Świat roślinny systemu kredowego . . 293
Zwierzęta bezkręgowe epoki kredowej . 296 Kręgowce systemu kredowego . . . . 305
Rozprzestrzenienie i podział kredy dolnej 312 Rozprzestrzenienie i podział kredy górnej 320 7. S y s t e m t r z e c i o r z ę d o w y . . . . 326
Charakter, rozprzestrzenienie i podział systemu trzeciorzędow ego... 326
Torbacze trzeciorzędowe . . . . . . 339
Rozwój zwierząt łożyskowych . . . . 342
Pazurowce (Unguiculata) . . . . . 352
Zwierzęta kopytne ...364
Gryzonie, szczerbacze, walenie . . . . 389
Starszy trzeciorzęd w Europie . . . . 392
Starszy trzeciorzęd poza Europą . . . 402
Starotrzeciorzędowe fauny ssaków . . 405
Ogólne stosunki m iocenu... 410
Miocen w E u r o p i e ... 421
Osady Sarm ackie...428
Pliocen dolny (piętro pontyjskie) . . . 431
Pliocen środkowy i g ó r n y ... 437
Osady młodotrzeciorzędowe poza Europą 446 Streszczenie... 451
8. D y l u w i u m ( p l e j s t o c e n ) . . . . 455
Stosunki ogólne dyluwium (plejstocenu) 455 Alpejskie utwory dyluwialne (plejstoceó- sk ie)...459
Lądolód północno-europejski . . . . 467
Osady plejstoceńskie w innych częś ciach E u r o p y ... 477
X
Str.
Świat zwierząt i roślin okresu czwarto
rzędowego w E u r o p i e ... 484 Stosunki klimatyczne Europy w okresie
dyluwialnym (plejstoceriskim) . . . 498 Dyluwium (plejstocen) pozaeuropejskie 501 Przyczyny okresu z im n a ... 518 Okresy g e o lo g ic z n e ... 522
H. G eologia to p o g raficzn a.
Tłum. K a r o l K o z i o r o w s k i . 9. G ó r y z i e m i ...527
Rozprzestrzenienie młodych gór łańcu
chowych na ziemi... 527
Str.
Położenie i związek łańcuchów polu- dniowo-europejskicli...530 A l p y ...536 K a r p a t y ... 559 Zachoduio-europejska kraina p łatów . . 570 P łyta rosyjsko-skandynawska . . . . 590 A fryka i półwysep Indyi przedgange-
sowych (Indoafryka)... 593 Góry łańcuchowe Azyi, Chiny i Australia 598 Zarys budowy Eurazyi (przez prof. K.
B o h d a n o w i c z a ) ... 606 A m e r y k a ... 625
Dopełnienia (przez prof. J. G r z y b o w s k i e g o ) ...635
S P I S R Y S U N K Ó W . 1)
T ablice i m apy.
Państwa zoogeograficzne (W edług W a l - l a c e a ) ...
Sylurskie i dewońskie korale czteropro- m ien n e...
T ypy spiryferydów (po części w różnych p ołożen iach )...
Krajobraz karboński. . ...
Małże i ślimaki systemu jurajskiego. . . Jeżowce systemu k r e d o w e g o ...
Syfonostomy (kanałowce) trzeciorzędowe . Lodowiec Pasterzeński na szczycie Gross-
g lo c k n e ru ...
Mapa geologiczna A l p ...
Skałki czorsztyńskie...
Tarasy nawarowe gejzeru „Mamut“ . . .
R ysunki w tek ście.
Szereg form Paludina Neumayri . . . . Trigonia n a v is...
Radiolarye z przedkambryjskich łupków krzemiennych z S a i n t -L o ...
Ramienionogi k a m b r y js k ie ...
Spatangopsis; żywa meduza; odlew gipso
w y jam y ciała żywych meduz; odcisk meduzy na kambryjskim piaskowcu ze S z w e c y i ...
Trylobity ka m bry jsk ie...
60
79 155 237 297 333
461 536 562 632
16 22
34 35
36 37
Nereites cambrensis; ślady żyjącej Pur
pura lapillus, pełzającej po miękkim ile gliniastym ...
OlenelfWf Kjerulfi...
Przekraczanie piaskowca potsdamskiego przez g r a n i t ...
Trylobity zwinięte z syluru i z dewonu Bohemilla stupenda; odosobnione liyposto
my czeskich trylobitów; głowa trylobita z dołu . . . . ...
Oczy t r y lo b i t ó w ...
Calymene senaria...
Agnostus i Sao h i r s u t a ...
Larwy t r y l o b i t a ...
Triarthrus B e c k i...
Przekrój przez rogową skorupę Lingula Wapienne skorupki ramienibnogów . . Skorupy i-amienionogów od wewnątrz . Skorupa Waldheimii; żyjące okazy Terebra
tuli; żyjąca L i n g u l a ...
Lingula Lewisi; Discina . . . . . . Pordilla T r o y a n a ...
Cystosoma Neptuni; Willem oesia cruciferi Jądra kamienne otwornic, z petersbur
skiego piasku glaukonitowego . . . Otwornica żyjąca...
Promienica ż y j ą c a ...
Heliosoma R o e m e r i...
Gąbka krzemionkowa żyjąca . . . .
38 39
40 43
44 44 45 46 47 47 48 48 49
49 50 50 51
53 54 55 55 56
*) S t o s u n e k w i e l k o ś c i podano tylko tam, gdzie szczątki organiczne przedstawione zo
stały w z n a c z n e m powiększeniu albo zmniejszeniu; tam zaś, gdzie one figurują w wielkości naturalnej lub mało co od niej różnej, nie dodawano żadnych uwag.
X I
S tr. S tr .
I g ły krzemionkowe tetraktynełlidów . . 57 Przekrój góry Kinnekulle nad jeziorem
Szkielet z igieł u gąbki z grupy heksakty- W ener w S z w e c y i ... 98
n e l l i d ó w ... 57 Pokręcone warstwy wapienne w sylurze Gąbki krzemionkowe sylnru. . . . . 58 czeskim ... 99
Koral ży ją cy (A ctin ia)... 59 Przekrój idealny przez środkowo-czeskie Korale z wewnętrznym szkieletem osio osady sylurskie i dew oń skie... 100
w ym (Isis) ... 59 Przekrój przez „kolonię“ Barrandea . .. . 101
Schemat wzrostu korali czteropromiennych; Calceola s a n d a l i n a ... 105
kielich Menophyllum... 60 Liliowce dewońskie z E i f l u ... 106
S tr o m a to p o r a ... 61 Uncites g r y p h u s ... 107
Heliolithes porosus; Heliopora Partschi; He- Stringocephalus B u r t i n i ... 108
liopora coerulea... 61 Zaczątki skorup i pierwsze przegrody mię- Tabulata p a le o zo ic z n e ... 62 dzykomorowe a m o n i t i d ó w ... 109
Graptolity sylurskie... 63 Zaczątki skorup n a u tilid ó w ... 110
Kolce j e ż o w c a ... 64 Zwiększanie się zawiłości linii zatokowej Khizocrinus Loffotensis, liliowiec głębino- w pewnym rodzie amonitidów . . . . 111
w y ży ją cy obecnie i liliowce sylurskie. 65 Goniatyty d e w o ń s k i e ... 112
Rysunek schematyczny kielicha liliowca; Klimenie z śląskiego dewonu górnego . . 113 Pentacrinus żyjący; pokrywa kielicha Cladodus Fyleri; Holoptychius, Osteolepis 114 Hyocrinusa ży ją ce g o ... 66 C o c c o s t e u s ... 115
Agelacrinus z amerykańskiego syluru dol Dípteras Yalenciennesi; Acanthodes. . . 116
nego ... 67 Cephalaspis Lyelli; P t e r a s p i s ... 117
Cystidea s y l u r s k i e ... 67 Pterichthys, Palaeospondylus Gunni . . 118 Rom by porów u Cystideów; Botriocidaris Przekrój przez dewon środkowy Eiflu . . 123 Pahleni... 68 Wapień rafowy Alp Karnijskich: Seekopf R ozgw iazdy i Cystidea sylurskie . . . . 68 i jezioro W o l a y s k i e ... 124
Konodonty i szczęki pierścienic . . . . 69 Pterygotus a n g lic u s... 125
Tentaculites; skała tentakulitowa; Cornulites 70 Sibyl H e a d ... 126
Orthisina i O r t h i s ... 71 Fusulina cylindrica, Woodocrinus, Stem- Orthidae w rozmaitych położeniach . . . 71 m a t o c r i n u s ... 131
Antipleura, z syluru czeskiego... 72 Codonaster, Pentatrematites florealis; M e- R h y n c h o n e lle ... 72 lonites multiporus... 132
Ślimaki sy lu rsk ie... 73 Palaechinus elegans; strona wewnętrzna Conularia... 74 mniejszej połowy skorupy Productusa Mątwa (Sepia o ffic in a lis)... 75 z listewkami ramieniowemi, Productus Ascoceras; skorupa łodzika (Nautilus pom- c o m p le c te n s... 133
pilius) w p r z e k r o j u ... 76 Productus longispinus, Productus semire- Trylobity s y lu r s k ie ... 77 ticulatus, Productus horridus . . . . 134
N autilidy s y lu r s k ie ... 78 Posidonomya Becheri; Nautilus Konincki, Trinucleus Goldfussi; Staurocephalus Mur- P h illip s ia ... 135
chisoni; Deiphon F o r b e s i ... 79 Decapoda, t. z w. Anthracopalaemon; Acan- Trylobity z syluru c z e s k i e g o ... 80 thoteison S t im p s o n i... 136
Eurypterus i S t y lo n u r u s ... 81 Bostrichopus a n t iq u u s ... 137
Eurypterus F isch eri... 82 Żuchwa Cestraciona żyjącego; płyty żu- Stylonurus P o w r i e i ... 83 ciowe Cochliodusa...-. . . 138
Slimonia acuminata; młode okazy kraba Barramunda żyjąca; czaszka Archegosau- molnckiego (Lim ulus) ... 84 rus D e c h e n i ... 139
Paleozoiczne ostrogony (Xiphosura) . . . 85 Dolichosoma, stegocefal kształtu węża . . 141 Sylurskie małżoraczki (Ostracoda). . . . . 86 Czaszka Anthracosaurusa... 142 W ąsonogie (Cirripedia) z syluru i z form. Branchiosaurus amblystomus, Pelosaurus
k r e d o w e j ... 88 laticeps, Branchiosaurus amblystomus Ceratiocaris; P eltocaris... 90 z dołu, czaszka larw y z zazębionymi P łyta z D u d l e y ... 97 łukami skrzelowymi, narząd łukowo-
**
X II
skrzelowy u Branchiosaurus amblysto- m u s ...
Leaia, Pupa vetusta; gatunek żyjący ro
dzaju Blatta, Blattina abnormis . . Protophasma; Lithomantis carbonaria . Eugereon Boeckingi, Cyclophthalmus senior Eophrynus P r e stw ic h i...
Protolycosa anthracophila, X ylobius Ma z o a n u s ...
Paproć żyjąca (Aspidium)...
Kaw ałek pnia Archaeocalamites radiatus Annularia, Sphenopbylium . . . . Paprocie systemu węglowego . . . . Selaginella spinulosa...
Kaw ałek pnia Lepidodendron Sternbergi C o r d a ite s ...
N o e g g e r a t h ia ...
Przekrój systemu węglowego w Sout]
J o g g i n s ...
Gangamopteris cyclopteroides . . . . Glossopteris i n d i c a ...
Głazonośne osady warstw talchirskich . Conularia la e v ig a ta ...
Fenestella retiformis; kawałek Synocladia virgulacea...
Stropbalosia Goldfussi; muszle z cechszty nu T u r y n g ii...
G a m p s o ń y c h u s ...
Palaeoniscus Preieslebeni...
Palaeohatteria lo n gicau d ata ...
Oldhamia decipiens; Cyclolobus Oldham Xenodiscus p l ic a t u s ...
Tetracidaris, jeżowiec kredowy. . . . Yoltzia heterophylla...
Ząb dużego stegocefala („labiryntodonta1 w przecięciu poprzecznem...
P łyta z tropami Chirotherium i spękania mi od wysychania...
Encrinus liliiformis z górnego wapienia muszlowego; wapień utworzony z czło
nów łodyg E n c r i n u s a ...
Charakterystyczne małże i ramienionogi wapienia muszlowego; Neusticosaurus z ludwigsburskiego węgla ilastego . . Ceratites nodosus; Ceratodus Porsteri, Ce- ratodus Sturi, Pemphix Sueuri . . . . Czaszka Capitosaurusa...
Belodon ze stuttgarckiego piaskowca kaj- prowego; czaszka b e l ó d o n a ...
B ryła piaskowca z licznymi okazami Aeto- saurusa...
Ząb Microlestesa; ząb Triglyphusa . . . Małże r e ty c k ie ...
Str.
143
144 145 146 147
148 150
151 152 154
155 156
160 172 173 174 175
179
180 181 183 184
185 188 190
191
192
193
194
195 196
197
199 200 201
Tropy z piaskowca konnektikuckiego . Trop Brontozoum i t. zw. kopalne krople
deszczowe, z piaskowca konnektikuckie
go; Pareiasaurus Baini z formacyi kar
roo ...
Szczątki anomodontów i theriodontów z A fryki połud...
Szczątki theriodontów z A fryki połudn.;
czaszka Tritylodona z formacyi karroo w Afryce połudn...
Dromatherium silvestre...
Lobites delphinocephalus...
Zatoki Pinacoceras Metternichi . . . . Arcestes in tu sla b ia tu s...
Trachyceras A o n ...
Daonella L o m m e l i ...
Tiarechinus p r i n c e p s ...
Gyroporella, z tryasu al pej ski ego. . . . Schlern pod B o z e n e m ...
Skamieliny cassiańskie...
Radiolarye l i a s o w e ...
Ig ły krzemionkowe rozmaitych gąbek . . Rozmaite gąbki jurajskie i kredowe. . . Schemat kolejnego następstwa przegród
u heksakorali, kielich heksakorala; Mont- l i v a u l t i a ...
Pentacrinus briaroides...
Kolonia olbrzymich pentakrynów . . . . Narząd wierzchołkowy rozmaitych saleni- dów; Apiocrinus, Cidaris coronata . . Kolce rozmaitych c y d a r y d ó w ...
Hemicidaris z częściowo zachowanymi kol
cami ...
Nieregularne jeżowce j u r y ...
Terebratula j a n i t o r ...
Phylloceras Z e te s...
Lytoceras fim b r ia t u m ...
Aptychus lamellosus...
Belemnites Calloviensis...
Raki z solnhofeńskiego łupku litograficz
nego ... 245 W a żk a (Petalia lo n g i a la t a )...
Chrząszcze z dolnego l i a s u ...
Leptolepis; Lepidotus g i g a s ...
Czaszka Ichthyosaurusa; Ichthyosaurus . Ichthyosaurus quadriscissus, Ichthyosau
rus odtworzony...
Szkielet p le sio sa u ru sa ...
Czaszka teleosaurusa; Teleosaurus odtwo
rzony ...
Rhamphorhynchus, szkielet Pterodactylusa Palce niedoperza; przednia część skrzydła zwykłego ptaka...
Str.
202
203
204
205 206 208 209 210 211 212 213 214 220 221
230 231 232
233 234 235
236 237
238 239 240 241 242 243 244
-247 247 247 248 249
250 251
252 253
254
X III
Skrzydło Pterodactyl usa; Brontosaurus . Diplodocus; I guanodon. . . . . . . Ceratosaurus; tropy Iguanodona . . . . Miednica i noga u Camptonotus dispar . Compsognathus, z solnhofeńskiego łupku
lito g ra fic zn e g o ...
Archaeopteryx, egzemplarz londyński . . Archaeopteryx, egzemplarz berliński . . Szczęka dolna u Amphitherium . . . . A m onity z dolnego l i a s u ...
Am onity liasu środkowego i górnego . . Gryphaea arcuata; Amaltheus margaritatus A m onity ś r o d k o w o -ju r a js k i e ...
A m onity k e llo w e js k ie ...
Glypticus hieroglyphicus; amonity górno- j u r a j s k i e ...
Skam ieliny ju r y r o s y js k i e j...
Mapa geograficznego rozprzestrzenienia morza ju rajsk ieg o ...
Pozostałość po odszlamowaniu kredy białej
„B aszta“ w Szw ajcaryi Saskiej . . . . Artocarpus Dicksoni, Aralia próxima, Ma
gnolia palaeocretica, Salix assimilis, Ara- liaephyllum obtusilobum, Aceriphyllum aralioides, Sapindopsis m agnifolia. . . Coeloptychium z górnej k r e d y ...
Marsupites ornatus; Cyclolithes...
Toxaster compianatus, Ananchytes ovatus, Micraster coranguinum ...
E xogyra columba; Inoceramus concentricus Hippurites cornu vaccinum, Hippurites ra
diosos ...
Actaeonella, z górnej kredy Salzkammer- g a t u ...
Crioceras Roemeri, Belemnitella mucrona
ta, Scapbites spiniger z zachowanym ap- ty c b e m ...
Clidastes, mosasauryd z górnej kredy Am er. P ó łn ...
Czaszka P t e r a n o d o n a ...
Hesperornis r e g a li s ... 308,
Ich thy om is z górnej k r e d y ... A m onity n e o k o m s k i e ... A m onity g a u l t u ... Pyrgulifera; S to m a to p sis... N u m u lity ... Ecbinantbus scutella; Linthia H e b e r ti. . Hem iaster cavernosos; Clypeaster grandi- florus ... M ałż trzeciorzędowy z zatoką płaszczową; rozłamany okaz Clypeaster aegyptiacus Cancer q u a d r ilo b a t u s ... Sir. Prodryas Persephone; szczątki trzeciorzę dowych m o t y l i ...334
Żyjąca larwa chróścika w swej pochewce; wapień i n d u z y o w y ... 335
Trzeciorzędowe cyclostomidy; trzeciorzę dowe słodkowodne ślimaki płucodyszne 336 Tylopoma avellana, Paludina Puchsi, Pa- ludina Herbichi, Paludina (Tulotoma) Sturi, Paludina (Campeloma) Pilari . . 337
Didelphys P a r is ie n s is ... 341
Kontur czaszki konia i Coryphodona . . 343
Czaszka Palaeotherium i konia; rozmaite typ y zębów t r z o n o w y c h ... 347
K ończyny przednie: Hippopotamus, Dico- tyles, E lo th e r iu m ...349
Zęby prawej połowy szczęki górnej Pte- r o d o n a ... 353
Czaszka wilka, czaszka norowca, żuchwa n o r o w c a ... 354
Górna szczęka: 1) wilk, 2) Amphicyon, 3) Hyaenarctos, 4) Aëluropus, 5) Ursus 355 Uzębienie szczęki górnej: Ictitherium Or- bignyi, Ictitherium robustum, Ictithe rium hipparionum i H yaena eximia . . 356
Czaszka Machairodus (Smilodon) neogaeus 357 Czaszka N e c r o le m u r a ... 358
Mesopithecus P e n te lici... 359
Żuchwa Dryopithecus Eontani. . . . 360
Lew a kość udowa: 1) Pithecanthropus erec- tus, 2) c z ł o w i e k ... 361
Sklepienie czaszki: 1) Pithecanthropus erec- tus; 2) Anthropopithecus troglodytes . 362 Phenacodus prim aevus... 364
Noga przednia: 1) Elephas; 2) Coryphodon 365 Szkielet g ó r a l k a ... 366
Dinoceras m i r a b i l e ... 367
Tinoceras in g e n s ... 368
Palaeotherium m a g n u m ...369
Titanotherium (Brontotherium) ingens . . 370
N ogi tylne Palaeotherium, Anchitherium, Hippotherium i k o n i a ...371
Koń żyjący z nadliczbowem kopytem . . 372
Amerykański szereg rodowy konia . . . 373
Anthracotherium m a g n u m ...375
K ończyna przednia: owcy, Hyaemoschusa i j e l e n i a ...376
Helladotherium D u v e m o y i ...377
Rogi: trzeciorzędowego jelenia widłaka, mioceńskiego jelenia widłaka i młode go w i d ł o r o g a ... 378
Tragoceras a m a lt h e u s ...379
Sivatherium ... 380
Czaszka Dinothérium giganteum . . . . 381 Str.
255 256 257 258
259 260 261 262 265 266 267 268 269
270 278
284 289 291
295 297 298
299 300
301
302
303
306 307 309 310 315 317 324 329 330
331
332 333
XXV
Mastodon a n g u stid en s...
Zęby mastodontów i s ł o n i ...
Ząb trzonowy mamuta i słonia afrykań
skiego ...
Toxodon p l a - t e n s i s ...
Tillotherium fodiens...
Zaczątki zębów ze szczęki zarodkowego walenia b e z z ę b n e g o ...
Kosarz z b u rs z ty n u ...
Rozm aite owady bursztynow e. . . . . W apień n u m u lito w y ...
Rośliny trzeciorzędowe z Grrenlandyi . . S c u t e l l a ...
Balanus (pąki a ) ...
Skorupka skrzydłonoga (Vaginella) . . . Wodorost wydzielający wapno (Lithotham
nium) ...
Cerithium r u b i g i n o s u m ...
Muszle sarmackie ...
Kongerye p o n t y j s k i e ...
Mioceńskie i plioceńskie melanopsidy . . Dreyssensia p o ly m o r p h a ...
Szereg form zmieniających się nalęgot (p a lu d i n )...
Młodotrzeciorzędowe ślimaki słodkowodne Paludina M a r g e r i a n a ...
Brekcya Hóttingijska pod Innsbruckiem . Mapa rozprzestrzenienia północno-europej-
skiego lądolodu...
Grzbiet moreny końcowej w Rosenberge (Meklenburg)...
Bałtycka morena końcowa w Nowej M archii...
„W ielk i staw “, jezioro morenowe w gó
rach O lb r z y m i c h ...
Jezioro W ielickie pod Szmeksem w T a
trach...
Ślimaki l ó s s o w e ...
Młode suliaki (Saiga t a t a r i c a )...
Chy^oskocz właściwy (Alactaga jaculus).
Petefsburski szkielet m a m u t a ...
Mamut odtworzony przez E . Pfizenmayera
I Stc.
Głowa Rhinoceros M e r c k i i ... 488 Szkielet Rhinoceros antiąuitatis (tichorhi-
n u s ) ...489 j Czaszka E la s m o t lie r iu m ...490 I Szkielet irlandzkiego jelenia olbrzymiego. 491 Czaszka t u r a ... 492 Czaszka niedźwiedzia jaskiniowego . . . 495 Mapa rozpościerania się lodu dyluwialne-
go w Am eryce P ó łn ocn ej... 508 Jeżozwierz d rzew n y ...509 Megatherium, z iłów pampasowych . . . 510 P a n o c h t u s ... 512 Czaszki: diprotodona i Thylacoleo carnifex 514 Dinornis, z dyluwium N ow ej Zelandyi. . 515 Rozprzestrzenienie młodych gór łańcucho
wych ... 528 Szkic tektoniczny gór E u r o p y ... 531 Glarneńska fałda p o d w ó jn a ...538 Pas molasy na północ od Unterammergau 540 Przekrój przez Glarneński teren przesunięć 555 Schemat, przedstawiający stosunek czte
rech wielkich facyi alpejskich od permu do starszego trzeciorzędu, przed ruchem płaszczow inow ym ...557 Mapka przeglądowa czterech wielkich ob
szarów facyalnych A l p ...558 Schematyczne przedstawienie płaszczowin
w sc h o d n io -a lp e jsk ic h i...559 Przekrój schematyczny przez Tatry i pas
skałek pienińskich...567 Przekrój przez Tatry i Karpaty . . . . 568 Schematyczny przekrój pokryw (płaszczo
win) w Karpatach środkowych. . . . 569 Skały adersbachskie...577 W eald w p r ze k r o ju ...584 Góry Świątyniowe na Szpicbergu. . . . 587 Przełęcz Kiangurska w H im alajach . . . 601 Lilang w Kaszmirze... ... . ' 602 Schemat przedstawiający przesunięcie skan
dynawskie . . /6 2 5
Rysunek modelowy gór E lk . . . . . 631 S ir.
382 383
386 388 390
391 395 396 398 415 422 423 424
425 429 430 434 435 436
439 440 441 465
469
473
474
478
479 480 481 482 486 487
G E O L O G I A OPISOWA.
D z ie je - ziem i. T o m . II. 1
TARASYNAWAROWEGEJZERU„MAMUT"W PARKUNARODOWYMAM. P-ŁN.
I .
G E O L O G I A H IS T O R Y C Z N A . 1. Wstęp do geologii historycznej.
T R E Ś ć : Oznaczanie wieku geologicznego. — F orm acje geologiczne. — Metoda paleontolo
giczna oznaczania wieku. — Przerwistość spuścizny geologicznej; podział na poziomy. — Szczątki kopalne organizmów. — Geografia fizyczna okresów minionych.— Geologia połowa.
Oznaczanie w ieku geologicznego.
Poznaliśm y jnż w tomie pierwszym zjawiska geologiczne, które działają na skorupę ziemi, które tworzą, przekształcają i niszczą; wypadkowa współdziałania tych zjawisk określa postać i rozległość lądów, położenie zagłębień morskich. W ie
m y również, jak powstają różne skały, i jakim w ciągu wieków podlegają one zmia
nom. Jest to podstawa dla dalszego rozw oju geologii, której celem jest poznanie, ja k w rzeczywistości odbyw ały się zjawiska, których istotę znamy w ogólnych za
rysach. Postaram y się tedy poznać poszczególne okresy dziejów ziemi, postaramy się odtw orzyć stosunek lądów i mórz podczas każdego okresu, postaramy się za
znaczyć najdonioślejsze zmiany w ukształtowaniu powierzchni. Od pradawnych czasów zamierzchłej przeszłości dojdziemy po przez szereg faz rozmaitych aż do chw ili obecnej, która jest wynikiem ostatecznym wszystkich zmian przeszłych; ta- kiem jest zadanie g e o l o g i i h i s t o r y c z n e j , czyli s t r a t y g r a f i i (od łać.
stratum, warstwa).
A b y temu sprostać zadaniu, musimy poznać świat zwierzęcy i roślinny okre
sów ubiegłych, o który dotychczas tylko ubocznie potrącaliśmy. A b y w żywym odzw ierciedlić obrazie stan dawniejszy naszej planety, należy nie tylko martwym przyglądać się masom, lecz poznać twory, które zamieszkiwały niegdyś lądy i m o
rza. Podczas najdawniejszej ze znanych epok istniały nizko uorganizowane tw ory zwierzęce, częstokroć o dziwacznej postaci; towarzyszyły im ryby, później skrzeki; później, podczas niezmiernie długiego okresu lądem i morzem zawładnęły g a d y najrozm aitszego kształtu, i chw ilow o zapanowały nad wszelkiem stworzeniem.
Olbrzymie gady zastępowały ptaki i ssaki obecne. Gigantyczne jaszczury pływ ały w oceanach jak teraz wieloryby, potężne ich krewniaki zaludniały lasy, jak dziś olbrzym ie ssaki strefy zwrotnikowej; jedne pełzały ciężko na czterech łapach, inne zwinnie kroczyły na tylnych kończynach. W powietrzu cicho sunęły na swych
4 1. W stęp do geologii historycznej.
skrzydłach błoniastych podobne do jaszczurek pterodaktyle, dziwne i niewymownie brzydkie potwory.
Dziwacznym był i świat roślin; nigdzie żadnego kwiatu; lasy składały się z paproci, skrzypów, widłaków i pokrewnych a w ym arłych obecnie typów sygilla- ryi i lepidodendronów. Później dopiero pojaw iły się drzewa iglaste i sagowcowe, po nich zaś rośliny kwiatowe; niebawem zaczęło się zdumiewająco szybkie wymie
ranie gadów. Szybko biorą przewagę nad nimi ptaki i ssaki, a choć nie brak wśród nich postaci dla nas dziwacznych, wszakże w ogólnych zarysach świat zwierząt i ro
ślin zbliża się do obecnej fauny i flory strefy podrównikowej. Przez nieprzerwany szereg form zbliża się coraz bardziej świat organizm ów do swego stanu obecnego.
Badając organizmy wymarłe, pozyskujem y nie tylko tło dla geologicznych obrazów przeszłości, lecz zarazem nieodzowny ś r o d e k p o m o c n i c z y d o z r o z u m i e n i a i s t o t y d a w n y c h u t w o r ó w s k a l n y c h i i c h k o l e j n e g o n a s t ę p s t w a , dla porównywania mas uwarstwionych w różnych częściach globu. Podstawę wszelkich poszukiwań geologii historycznej stanowi uwarstwienie skał; gdy gdziekolwiek napotykam y wychodnię szeregu rozmaitych warstw, to zawsze, pom ijając przerzucenia lub przesunięcia, najwyższa warstwa jest najmłodszą, najniższa zaś—najstarszą; następstwo przeto warstw oznacza samo wiek względny samych warstw i skamieniałości w nich zawartych. Chociaż jed
nakże ten sposób badania tw orzy podwalinę całej geologii historycznej, wiadomości nasze byłyby bardzo niezupełne, gdyb y ta tylko droga badania przed nami stała otworem. Znalibyśmy liczne lokalne następstwa warstw, których porównywać i łączyć nie mielibyśmy możności; na podstawie takich danych nigdybyśm y nie potrafili w yrobić sobie ogólnego poglądu i w ykryć praw, rządzących kolej nem na
stępstwem warstw, tern bardziej, że nigdzie na całej kuli ziemskiej nie znamy cał
kowitego i nieprzerwanego szeregu warstw, do różnych okresów historyi naszego globu należących.
A b y tedy poznać możliwie najbardziej wszechstronnie porządek, w jakim warstwy po sobie kolejno następują, musimy posiąść środek, któryby umożliwia!
utożsamianie współczesnych, lecz oddalonych od siebie osadów i odróżnianie ich od utworów innego wieku. Środkiem tym są kopalne szczątki organizmów; przeko
nano się, że porządek kolejnego następstwa różnych zwierząt i roślin jest w zasa
dzie wszędzie jednakowy; dlatego też z jednakow ych skamieniałości wnioskujemy, z pewnemi zastrzeżeniami, o jednakow ym wieku zawierających je utworów, roz
maite zaś skamieniałości wykazują różny wiek warstw.
Pom ówim y jeszcze szerzej o wartości tych metod porównywania dalekich utworów; obecnie dla nas doniosłem jest to tylko, że metody te dają nam możność rozpoznawania osadów jednoczesnych w odległych m iejscowościach i porównywa
nia wychodni lokalnych. Ponieważ w ychodnie te uzupełniają się wzajem, m oże.
my przeto zestawić idealny szereg osadów od czasów najdawniejszych aż do dnia dzisiejszego, ułożyć system osadów, w którym wszelki utwór zajmie odpowiednie miejsce. Odróżniamy cztery okresy główne, te zaś na drobniejsze dzielimy części.
Niezbyt udatną nazwę „form a cyi“ , która części te oznacza, zastąpiono obecnie w y razem „system ".
System y geologiczne. 5
System y geologiczne.
Obecnie przyjęty jest poniższy układ osadów:
I Y . O k r e s c e n o - z o i c z n y.
11) Czas teraźniejszy.
10) System czwartorzę
dowy, czyli dylu- wium (pleistocen).
9) System trzeciorzę
dowy.
I I I . O k r e s m e z o - z o i c z n y.
8) System kredowy.
7) System jurajski.
8) System tryasowy.
I I . O k r e s p a 1 e o- z o i c z n y.
5) System permski.
4) System w ęglow y.
3) System dewoński.
2) System sylurski.
1) System kambryjski.
I. O k r e s a r c h a i c z n y . Ł)
Podstawę tego podziału stanowi s y s t e m . Jemu tedy przedewszystkiem p o
św ięcić musimy uwagę i zbadać, czem on jest właściwie. Istotę sprawy przecież niewiele nam wyjaśnia czysto zewnętrzne określenie pojęcia, że taką nosi nazwę jedenaście głów nych działów warstw, zawierających skamieniałości. Samo przez się narzuca się pytanie, czem stwierdzony jest związek poszczególnych części każdego systemu, czem różni się każdy system od młodszych i starszych, jednem słowem, jakie też są je g o cechy istotne.
Na to właśnie najważniejsze pytanie nauka nie może, niestety, dziś jeszcze odpow iedzieć zadawalająco. W X V I I I wieku Euchsel i Lehmann podzielili na form acye (obecne systemy) osady w yżyn środkowo-niemieckich, a od nich poję
cie to przejął W erner, ojciec geologii współczesnej. W edłu g jeg o poglądów w w o dzie morskiej b y ł niegdyś zawieszony lub rozpuszczony wszystek materyał, z które
g o obecnie składają się skały osadowe, później zaś owe części stałe wydzielały się zwolna, osiadając na dnie kolejno w edług ciężaru. Zjawisko to miało się odbywać na całej ziemi jednocześnie, tak iż wszędzie miały występować te same skały uwar
stwione, tak samo uszeregowane. W erner był zdania, iż obserwowane przezeń na obszarze g ór K ruszcow ych f o r m a c y e s k a l n e , np. form acya starszego i m łod
szego wapienia pokładow ego, spągowca martwego i t. p. mogą być w równom ier
nym rozw oju w ykryte na całej ziemi. Ponieważ okazało się niebawem, że układ ten nie wystarcza dla wszystkich utworów, dodano pewne działy, np. form acyę wa
pienia jurajskiego, form acye sylurską i dewońską, inne znowu działy Wernera okazały się mało doniosłym i i zostały połączone w większe jednostki.
Postępy geologii w yjaw iły niebawem, że zarówno pogląd jak i układ Wernera opierały się na błędnych założeniach. Nie zarzucono wszakże jeg o układu, lecz starano się uzasadnić go ściślej i przekształcić, baczniejszą zwracając uwagę na w y
stępowanie skamieniałości w różnych osadach i na ich prawidłowe rozmieszczenie.
Na podstawie takich badań coraz szerzej rozprzestrzeniało się w geologii histo
rycznej przekonanie, że ziemię w ciągu długich okresów zamieszkiwał za-każdym razem zupełnie inny, kilkakrotnie zmieniający się świat zwierząt i roślin, i że każda zmiana zostawiła swe ślady w osadach, zawierających skamieniałości. Pojęcie
„fo rm a cy i“ uzyskało tedy paleontologiczną podstawę; oznaczało ono okres, który posiadał swoistą faunę i florę. Najbardziej ki’ańcow ym przedstawicielem tego p o
glądu był Cuyier, który mniemał, że z końcem każdej form acyi straszliwe kata
strofy niw eczyły cały świat organiczny, zastępowany po uspokojeniu się przez nowe zupełnie twory. Inny badacz francuski, Elie de Beaumont, kusił się natomiast
') Co do znaczenia i pochodzenia w yrazów p. t. I., str. 35 i 36.
