WPLYW WARUNKOW SPOLECZNO-BYTOWYCH NA POSTEPY W ROZWOJU FIZYCZNYM CHLOPCOW

ROCZN. PZH, 1975, T. XXVI, NR 4

MARIA MULARCZYK-BAL

WPLYW WARUNKOW SPOLECZNO-BYTOWYCH NA POSTEPY W ROZWOJU FIZYCZNYM CHLOPCOW

CZĘŚĆ I: WYSOKOŚĆ I CIĘŻAR CIAŁA Z Zakładu Epidemiologii Instytutu Medycyny Społecznej

Akademii Medycznej w Warszawie Kierownik Zakładu: dr med. J. Kopczyński

Praca jest wynikiem długofalowej obserwacji wpływu warunków środowiskowych dzieciństwa na przebieg i ostateczny poziom rozwoju somatycznego chłopców.

Przebieg rozwoju osobniczego oraz jego efekt ostateczny są wypadko- wą działania czynników genetycznych i środowiskowych [8, 19]. Z do- tychczasowych badań nad środowiskowymi uwarunkowaniami rozwoju wynika, że zarówno dzieci jak i młodzież wzrastająca w przeciętnie gorszych warunkach bytowych, ustępuje rozmiarami ciała osobnikom pochodzącym ze środowisk zapewniających lepsze warunki bytowania [3, 4, 17, 19].

Celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu wa- runki społeczno-bytowe dzieciństwa wpływają na przebieg i końcowy rezultat rozwoju somatycznego. Wykrycie czynników hamujących tempo rozwoju fizycznego może pomóc w eliminowaniu ich z otoczenia dziecka, stwarzając warunki sprzyjające prawidłowemu rozwojowi.

MATERIAŁ I METODY BADAŃ

Materiał stanowiły wyniki dziesięcioletniej obserwacji grupy 475 chłopców, wy- losowanych z kilkudziesięciu szkół warszawskich. Losowania przy pomocy tabeli liczb losowych dokomano spośród wszystkich dzieci, które w r. 1958 były w wieku 8 lat, oraz wszystkich dzieci, które w r. 1958 wykazywały poziom dojrzałości kośćca odpowiadający standardowi 17 według atlasu Greulicha i Pyle [12].

Dla oceny rozwoju fizycznegą każdego z badanych wykorzystano pomiary wy- sokości i ciężaru ciała wykonane w trzech etapach rozwoju:

1) — we wczesnym okresie szkolnym — w wieku 7,7—10,6 lat, 2) — w okresie pokwitania —— 10,7—14,6 lat,

3) — w fazie młodzieńczej — 17,7—20,6 lat.

Liczba trzykrotnie zbadanych wyniosła 305 osób.

Pomiary pochodzące z dwóch pierwszych okresów wykonane zostały w ramach badań prowadzonych przez Zakład Higieny Ogólnej A.M. w latach 1958—1962.

Dane dotyczące okresu młodzieńczego uzyskano z Komisji Wojskowo — Lekar- skich.

Warunki społeczno-bytowe dzieciństwa określono na podstawie informacji do- tyczących: — 1) wykształcenia ojca, — 2) jego zawodu, — 3) liczby osób przy- padających na jedną osobę pracującą, — 4) liczby osób przypadających na jedną izbę w zajmowanym mieszkaniu, — 5) wyposażenie mieszkania w instalacje, — 6) i sprzęty np. lodówka, telewizor itp. [4].

Na podstawie oceny punktowej wymienionych cech wyodrębniono trzy grupy społeczno-bytowe:

I — obejmującą dzieci z najgorszych warunków bytowych (n = 120) II — pośrednią (n = 94)

III — skupiającą dzieci z najlepszych warunków (п = 91)

Do oceny typu budowy ciała posłużono się wskaźnikiem Rohrera. Wskaźnik Rohrera, który jest ilorazem ciężaru ciała do trzeciej potęgi wysokości, przybiera wysokie wartości przy tęgiej, a niskie przy smukłej budowie ciała [10, 11].

ciężar ciała (w kg)

R = У— м .105

wysokość ciała (w cm)

W analizie posługiwano się wartościami unormowanymi mierzonych cech, biorąc jako standart populację Polski z lat 1955-1958 [9] oraz całą badaną grupę. War- tości unormowane otrzymano przez odjęcie od każdego jednostkowego pomiaru

"wartości średniej arytmetycznej danej cechy i podzielenie różnicy przez odpowied- nie odchylenie standardowe.

W analizie statystycznej do porównań między średnimi arytmetycznymi posłu- żono się analizą wariancji w klasyfikacji pojedynczej. Istotność różnic między para- mi średnich oceniano przy pomocy „studentyzowanego” testu Tukeya, pozwalają cego na uzasadnione statystycznie porównania arbitralnie wybranej pary średnich z danej liczby możliwych [18].

* WYNIKI

„Tabela I zawiera bezwzględne wartości pomiarów wysokości i ciężaru ciała wykonywane w okresie młodzieńczym. Wartości unormowane obu mierzonych cech ilustruje ryc. 1.

Tabela I

Średnie wartości ostątecznej wysokości i ciężaru ciała chłopców z różnych grup społeczno - bytowych

Grupy Wysokość Ciężar

społeczne N x 8 х 8

I 120 173,0 5,98 65,5 8,65

Ii 94 173,1 6,97 68,3 9,76

III 91 175,4 4,88 66,7 8,76

Ogółem 305 173,8 5.16 66,4 8,50

N — liezba chłopców; X — średnia; S — standardowe odchylenie

Najniższe wartości obu mierników osiągają chłopcy wzrastający w nie- korzystnych warunkach bytowych (grupa społeczna I). Chłopcy z prze- ciętnych warunków (grupa II), przy niemal identycznej wysokości co grupa I, osiągają najwyższy ciężar ciała. Natomiast osobnicy wzrastają- cy w najlepszych warunkach (grupa III) charakteryzują się największą wysokością i pośrednią wartością ciężaru ciała. Różnice statystycznie istotne stwierdza się dla wysokości ciała między grupą I i II, a ciężaru ciała między grupą IiII.

Przedstawione na ryc. 2 wartości wskaźnika Rohrera w różnych kate- goriach warunków społeczno-bytowych, ujawniają smukłość budowy

Nr 4 Rozwój fizyczny chłopców 551

10 я

S |

Z 081 Z

в. й —

5 06- Y |

Ę i 2 m

R 04|-

| | ? - |

5 02- LA

O

2 |

lil Ogółem Ш Ogótem „o Ml Ugołem

Grupy społeczne Grupy społeczne

Ryc. 1. Ryc. 2.

Ryc. 1 „Średnie wartości unormowanych pomiarów wysokości i ciężaru ciała w okresie dojrzałym w poszczególnych grupach społecznych.

Ryc. 2. Średnie wartości wskaźnika Rohrera w okresie dojrzałym w poszczególnych grupach społecznych.

ciała chłopców wzrastających w najlepszych warunkach. Osobnicy z grupy II charakteryzują się krępą budową ciała, a chłopcy z najgor- szych warunków zajmują pozycję pośrednią.

Tendencję w kształtowaniu się odrębności w rozwoju fizycznym po- między osobnikami z poszczególnych grup społecznych, z uwzględnie- niem wcześniejszych etapów rozwoju — dzieciństwa i pokwitania — przedstawia ryc. 3 i 4. Jak wspomniano wyżej, w opracowaniu materiału posłużono się wartościami unormowanymi badanych cech.

Proste poziome odpowiadają standardowym wartościom wg Górnego (ryc. 8) lub średnim poszczególnych cech dla całej badanej grupy (ryc. 4) i wynoszą 0. Wartości powyżej prostej poziomej oznaczają, że średnia da- nej cechy w grupie ma wartość wyższą niż wartość standardowa lub śred- nia wszystkich obserwacji i odwrotnie, wartości poniżej prostej wskazują, że średnia danej cechy jest niższa niż średnia wszystkich obserwacji.

Zestawienie średnich obu pomiarów antropometrycznych unormowa- nych na standardy dla populacji Polski z lat 1955-—1958 określone przez Górnego (ryc. 3), ujawnia stopniowy wzrost wartości obu cech, w miarę osiągania coraz bardziej zaawansowanego wieku przez badanych chłop- cow. To ,,oddalanie” sie wielkości cech somatycznych od wartości osiąg-- niętych przez dzieci polskie w latach pięćdziesiątych, zaznacza się u przedstawicieli wszystkich grup społecznych i może być wyrazem obserwowanej w ostatnim stuleciu tendencji do osiągania coraz wyż- szych mierników poziomu rozwoju.

Z analizy pomiarów unormowanych na średnią całej badanej grupy (ryc. 4) wynika, że chłopcy z najlepszych warunków bytowych (grupa III) górują wysokością ciała nad przedstawicielami pozostałych grup, a zwłaszcza grupą I (p<0,05). W przypadku ciężaru ciała, analogiczna przewaga grupy III utrzymuje sie w dwu pierwszych etapach badania (p<0,01). W okresie młodzieńczym najwyższe wartości ciężaru ciała osiągają przedstawiciele grupy II (p<0,05). Te same prawidłowości ob- serwuje się także po unormowaniu wysokości i ciężaru ciała na stan- dardy. Górnego (ryc. 3).

1,2 WYSOKOŚĆ Ciężar

2 pl A o. Wysokość Ciężar

s er we Pe, g 04 bo a

E 08 = ma > O

8 | a" = 0,2 ne?

3 05. 5 a

04.9 0 ===

MM 5-02

3 ba

AŚ + e , SN

88] 5

| _ "-O4r у Lo | l

. 1 2 3 1 2 3 1 2 3

Kołejne badanie Kolejne badanie

Ryc. 3. Ryc. 4.

"Ryc. 3. Wysokość i ciężar ciała chłopcow z różnych grup społecznych w kolejnych etapach badania (średnie pomiarów unormowanych wg standardu Górnego dla populacji polski z lat 1955—1958). ——.— ogółem; ——— I grupa społeczna; -— — —

II grupa społeczna;. ...- III grupa społeczna.

Ryc. 4. Wysokość i ciężar ciała chłopców z różnych grup społecznych w kolejnych etapach badania (pomiary unormowanc na średnią całej badamej grupy). — I grupa

społeczna, — — — II grupa społeczna; ... III grupa społeczna.

DYSKUSJA

Z badań nad środwiskowymi uwarunkowaniami rozwoju dziecka wy- nika, że warunki społeczno-bytowe mogą wywierać istotny wpływ na proces wzrastania i realizację możliwości rozwojowych [4, 5, 19, 20].

Jednym z przejawów tego wpływu jest zjawisko akceleracji rozwoju, wyrażające się między innymi powiększaniem się mierników rozwoju fzycznego. Jakkolwiek interpretacja tego zjawiska nie jest jednolita, to prawdopodobnie u jego podstaw leży ogólna poprawa warunków życia, postęp ekonomiczny, wzrost wykształcenia społeczeństwa i poziomu kul- tury życia [2 ,14, 19].

Można sądzić, że stopniowe narastanie różnicy pomiędzy średnimi mierników badanej grupy w kolejnych etapach badania a średnimi dla populacji Połski z lat 1055—1958 jest związane z procesem akceleracji.

Ponieważ wartości unormowane obu analizowanych cech przyjmują od początku obserwacji wartości dodatnie, można sądzić, że jest to związa- ne również z faktem, że młodzież warszawska charakteryzuje się wyż- szymi miernikami rozwoju fizycznego niż populacja Polski [6].

W licznych pracach nad rozwojem fizycznym dzieci autorzy wiążą z wpływem niekorzystnych warunków środowiska osiąganie mniejszych rozmiarów ciała przez osobników wzrastających w gorszych warunkach, w porównaniu z dziećmi, których rozwój dokonuje się w lepszych wa- runkach bytowych [4, 5, 8, 19]. Różnice te nie mają zapewne prostego uwarunkowania ekonomicznego, ponieważ nie zawsze udawało się wy- kryć istnienie dodatniego związku między rozwojem somatycznym dzieci a dochodem rodzny [1, 2, 3]. Z drugiej strony istnieje wyraźna zależność poziomu rozwoju fizycznego od wykształcenia rodziców, przejawiająca się szybszym tempem wzrastania i większymi rozmiarami ciała dzieci ojców z wyższym poziomem wykształcenia. Wydaje się, że wykształcenie trafniej charakteryzuje ogólny poziom bytu rodziny, bowiem związany

Nr 4 Rozwój fizyczny chłopców 553

z nim poziom wiedzy pozwala lepiej wykorzystać środki materialne z korzyścią dla dzecka [4] .I tak wykazano, że dzieci i młodzież pocho- dzenia chłopskiego lub robotniczego, odznacza się mniejszymi rozmiarami ciała niż osobnicy pochodzenia inteligenckiego [6, 13].

W oparciu o nieliczne badania długofalowe można wnioskować, że róż- nice społeczne we wzrastaniu występują już w okresie dzieciństwa [4, 5, 7]. Obecne dane sugerują, że zróżnicowanie społeczne w rozmiarach ciała utrzymuje się do okresu wczesnej dojrzałości.

Wnioski te są zgodne z wynikami długofalowej obserwacji dzieci angielskich: synowie rodziców o najwyższym standardzie bytowym prze- wyższali pod względem mierników rozwoju przedstawicieli ludności uboższej, zarówno w okresie rozwojowym jak i u progu dojrzałości fizycznej — 22 lata [15]. Z obecnych danych wynika, że różnice we wzrastaniu pomiędzy trzema grupami warunków społecznych zmieniały się w kolejnych etapach badania, wykazując tendencję do zmniejszania się we wczesnej dojrzałości. Jest to prawdopodobnie związane z wystą- pieniem u przedstawicieli grupy złych warunków bytowych „fazy wy- równawczej”. „Faza wyrównawcza” mogła wystąpić jako odpowiedź na poprawę warunków bytowych, lub jako objaw takiej adaptacji dziecka, która pozwała nie tylko na przeciwstawienie się u jemnym wpływom, lecz nawet umożliwia wystąpienie przyśpieszonego wzrastania prowadzą- cego do przynajmniej częściowego wyrównania powstałych w poprzed- nich latach niedoborów. Jednakże, pomimo wystąpienia tej fazy — grupa I nie osiąga przeciętnego poziomu swoich rówieśników wzrastają cych w lepszych warunkach. Można sądzić, że najbardziej istotne znacze- nie mają warunki bytowe we wcześniejszych okresach rozwoju.

Poza różnicami w wysokości i ciężarze ciała młodzież z różnych wa- runków bytowych różni się typem budowy ciała. Chłopcy wzrastający w lepszych warunkach mają budowę smukłą podczas gdy chłopcy z gor- szych warunków są bardziej masywni, krępi. Smukłość chłopców z naj- lepszych warunków może wynikać z bardziej racjonalnego sposobu ży- wienia, uwzględniającego szerszy zakres czynników odżywczych.

Natomiast żywienie w grupie II i I może być niewystarczające pod względem jakościowym czy ilościowym, lub oba elementy występują jednocześnie [16].

WNIOSKI

Z. analizy długotrwałej obserwacji grupy 305 chłopców w wieku

1-—21 lat wynika, że:

1. Pomiędzy poszczególnymi grupami warunków społecznych istnieją różnice w ostatecznym poziomie rozwoju,

2. Grupą szczególnie upośledzoną pod tym względem jest grupa chłop- ców wzrastająca w niekorzystnych warunkach środowiska domowego.

М. Мулярчык-Баль

ВЛИЯНИЕ ОБЩЕСТВЕННО-БЫТОВЫХ УСЛОВИЙ НА ПРОГРЕСС В ФИЗИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ ЮНОШЕЙ-ПОДРОСТКОВ

Ч. Т. Рост и вес тела

Целью работы была оценка влияния общественно-бытовых условий на те- чение и конечный результат развития человека Материал, на который опи- ралась данная работа, включает в себя десятилетние наблюдения за группой 305 юношей из нескольких десятков варшавских школ.

Roczniki PZH — 9

Проведённый анализ показал, что группа юношей в наиболее неблагоприят- ных бытовых условиях достигала существенно более низкого роста и веса тела, особенно по сравнению с юношами из наилучших бытовых условий.

M. Mularezyk-Bal

THE EFFECT OF SOCIO-ECONOMIC CONDITIONS ON THE PROGRESS

OF SOMATIC DEVELOPMENT OF BOYS |

Part I. Body weight and height

The aim of this work was evaluation of the effects of socio-economic condi- tions on the course and final result of somatic development of man. The material studied included a group of 305 boys from various Warsaw schools followed-up during 10 years.

The analysis showed that the group of boys raised in most unfavourable socio-

„economic conditions had significantly lower body weight from, best socio-econo-

„mic conditions.

PIŚMIENNICTWO

1. Acheson R. M.: Maturation of the skeleton. In: Falkner F. (Ed.): Human Development, Philadelphia and London, 1966, 465.— 2. Acheson R. M. and Fow- ler G. B.: Sex socio-economic status and secular increase in stature, a family study. Brit. J. Prev. Soc. Med. 1964, 18:25.— 3. Anderson E.: Skeletal maturation of Danish school children in relation to height, weight, sexual development and social conditions. Acta Paediat. 1968, Supplement 185, Stockholm. — 4. Brzezin- ski Z. J.: Warunki spoteczno bytowe a rozwój soinatyczny chłopców. MPA 1964, 68:7— 5. Brzeziński Z. J.: Wybrane mierniki wieku rozwojowego a wzrastanie chłopców. MPA 1969, 77 :85.— 6. Brzeziński Z. J., Kopczyński J.: Charakterystyka rozwoju somatycznego uczniów szkół zawodowych w zależności od środwiska spo- łecznego. Roczniki PZH 1967, 18,2 :248. — 7. Douglas J. W., Simpson H. R.: Height in relation to puberty, family size and social class a longitudinal study. Milbatk Mem. Fun. Quart, 1964, 42:20. — 8. Goldstein H.: Factors influencing the heigh of seven year old children results from the National Child Development Study. Hu- man Biol. 1971, 48, 1:92. — 9. Górny S.: Standardy rozwoju fizycznego młodzieży polskiej MPA 1965, 69:5-— 10. Górny S., Niemiec S.: Rozwój ontogenetyczny w świetle wskaźników Rohreha. Przegląd Antrop. 1964, 30 : 82.

11. Górny Ś., Niemiec S.: Tabele wartości wskaźnika Rohrera Przegląd Antrop.

1964, 30:253. — 12. Kopczyńska J.: Badania nad wiekiem rozwojowym dzieci szkol- nych na podstawie zdjęć rtg kośćca Roczniki PZII 1959, 10,4:307— 13. Łaska- -Mierzejewska T.: Rozwój fizyczny i dojrzewanie płciowe chłopców z różnych środowisk społecznych. MPA 1962, 63:93. — 14. Milicerowa H.: Zjawisko trendu sekularnego w populacji polskiej. Wych. Fiz. i Sport. 1966, 10:4. — 15. Miller F. J. W.,

Billewicz W. Z., Thomson M. A.: Growth from birth to adult life of 442 New- castle upon Tyne Children. Brit. J. Prev. Soc. Med. 1972, 26: 224. —- 16. Park E. A.:

The improwoowing of nutritional disturbances on the growing bone. Pediatrics 1964, Supplement 33:815— 17. Prokopec M.: Growth and socio-economic environmenet.

mon. of the Soc. for Res. in Child Develop. (Ed) J. Brożek in Physical Growth and Body Composition. Papers from the Kyoto symposium on anthropological aspects of Human Growth. 1970, 40, 35, 7:55— 18. Snedecor G. W.:- Statistical methods. Iowa. St.. Coll. Press, Ames, 1962.— 19. Tanner J. M.: Rozwój w okresie pokwitania. PZWL, W-wa 1962.— 20. Tapp S. G., Cook J. and Holland W. W. Influ- ence of environmental factor on height, weight all school children. Brit. J. Prev.

Soc, Med. 1970, 24: 154.

Dn. 6.X1.1974 r. , 02-007 Warszawa, ul. Oczki 3