r o z p r a w y i a r t y k u ł y
S tu d ia T eologiczne Biał. D ro h . Ł om .
3 (1985)
Ks. JA N H A R A S IM
PARAKLEZA JA K O S P O S Ó B PRZEPO W IA D A N IA EW AN GELII W LISTA C H ŚW. PAWŁA
T re ś ć : 1. W stęp; II. A n aliza filologiczna greckich te rm in ó w parakalein i p a ra k le sis: 1. G re c k o - hellenistyczna lite ra tu ra p o z a b ib lijn a , 2. Parakalein i paraklesis w S tary m T estam en cie, 3. Z naczenie parakalein i paraklesis w N ow ym T estam encie; III. Z ak o ń czen ie.
I. W S T Ę P
Sobór W atykański II zw rócił między innym i uw agę na fakt, że przepow iadanie Ewangelii jest jed n ą z najistotniejszych funkcji w życiu K ościoła. G łoszenie zaw ar tego w Ewangelii C hrystusa orędzia, k tóre z n atu ry rzeczy zm ierza do w yw ołania w sercach słuchaczy wiary, k tó ra prow adzi do zbaw ienia, jest jego głów nym zad a niem. „Kościół z Bożego nakazu m a obow iązek iść na cały świat i głosić Ewangelię wszelkiemu stw orzeniu“ (D W 13). „Dzieło ewangelizacji jest podstaw ow ym zadaniem ludu Bożego“ (D M 35). „Kościół posłany przez Boga do n arodów , aby był pow szech nym sakram entem zbaw ienia, usiłuje głosić Ew angelię wszystkim ludziom z najgłęb szej potrzeby własnej katolickości oraz z nakazu swego Z ałożyciela“ (D M 1). Przepow iadanie Ewangelii, k tóre daje początek K ościołow i, tw orzy go, buduje i wy d o sk o n a la 1 musi być poprzedzone, według n au k i S oboru, gruntow nym i studiam i biblijnym i. „Egzegeci katoliccy i inni upraw iający świętą teologię pow inni starać się, by w spólnym wysiłkiem, p o d nadzorem świętego U rzędu Nauczycielskiego, przy zastosow aniu odpow iednich pom ocy naukow ych, ta k b adać i w ykładać Pism a, by jak najliczniejsi słuchacze Słow a Bożego mogli z pożytkiem podaw ać ludow i Bożem u p o k arm owych Pism, który by rozum oświecał, wolę um acniał, a serca ludzi do miłości Bożej ro zp alał“ (KO 23).
W myśl przytoczonych powyżej dyrektyw Soboru W atykańskiego II i pow szech nie dzisiaj panującej tendencji pow ro tu do źródeł,2 w kwestii p rzepow iadania E w an gelii zw racam y się do najstarszych, traktujących o tym problem ie d o kum entów , m ianowicie do listów św. Pawła. Zasługują one tutaj n a szczególną uwagę zarów no
1 P or. J. Ries. Die kaiolische Predigt nach dem Z w eiten IV atikanischen K o n zil, C a th o lic a , 26 (1972) s. 224.
- W ir sollten in unserer W erkündigung - sta tt in lahmen, gefühlsschiefen M oralism us oder in dürrem w eltfrem dem D ogm atism us zu m achen - wieder ganz neu vom Evangelium C hristi ausgehen und so zugleich a u f die wahren Bedürfnisse und Problem e des heutigen M enschen und seines G laubens in befreiender O ffenheit und ohne kleiglaubige A n g st eingehen (11. K lin g . W a h rh a ftig keit, F re ib u rg 1968, s. 67i.
4 J A N H A R A S IM
z racji czasu ich pow stania, ja k i bogactw a treści, k tórą zaw ierają.5 Pierwsi chrześcija nie byli przekonani, że zgodnie z proroctw em Jo ela, w ostatnich czasach Bóg m iał zesłać D ucha Świętego na wszelkie ciało, aby wszyscy wierni mieli d ar p ro ro k o w an ia (Dz 2,17 ns). D latego ju ż bardzo wcześnie zaczęły się rozw ijać p o śró d chrześcijan rozm aite form y nau czan ia4. Sw. Paweł w pierwszym liście do K oryntian wym ienia oprócz apostołów także pro ro k ó w , nauczycieli oraz tych, którzy m ają d a r przem aw ia nia różnym i językam i (12,28). P o n ad to w liście do Rzym ian, w kontekście charyzm a tycznych uzdolnień dydaktycznych, wym ienia szczególny d ar nauczania, który określa m ianem he paraklesis (12,8). Także w innych listach na wielu miejscach chętnie posługuje się^Apostoł tym term inem , używając go przew ażnie w form ie cza sownikowej: parakalo. N ajbardziej jed n ak interesujące zastosow anie tego słow a spo tykam y w najstarszej księdze Nowego T estam entu, m ianow icie w pierwszy m liście do Tesaloniczan. Pisząc do członków tam tejszej gm iny, w spom ina św'. Paweł swoje pierwsze w ystąpienie w Tesalonice. O dw ołując się do sam ośw iadom ości T esaloni czan, przypom ina im, w jak i sposób głosił u nich Ewangelię Bożą. W trzecim wierszu drugiego rozdziału całokształt głoszonego przez siebie zbaw czego orędzia C hrystusa określa m ianem : he paraklesis hemon. N azyw a więc całe swoje przepow iednie po p ro stu p arak lezą.5 Rodzi się w zw iązku z tym pytanie, na czym polega określany tym term inem sposób głoszenia Ewangelii, jakie są jego charakterystyczne cechy i czym różni się od innych sposobów przepow iadania nauki C hrystusa. Aby popraw nie odpow iedzieć na wyżej postaw ione pytania, trzeba przede wszystkim p o d d ać g ru n townej analizie wszystkie wypowiedzi św., Paw ła, zaw ierające term iny parakalem i paraklesis, a także rozpatrzeć związki, jakie zachodzą między Ew angelią a Paw iow ą paraklezą. Nie zam ierzam y tutaj jed n ak rozpatryw ać całego kom pleksu zagadnień zw iązanych z Paw łow am i napom nieniam i, ale tylko jeden szczegółowy aspekt, m ia nowicie, o ile parakleza może być uw ażana za form ę przepow iadania Ewangelii.
N a gruncie polskiej literatury biblijnej nie m a żadnego o pracow ania powyższego tem atu. W literaturze światowej na uwagę zasługuje przede wszystkim w ydany jeszcze przed w ojną arty k u ł R. A s tin g a , TH spersma/et om prekenen i urkristendom m en,6 gdzie a u to r, ro zp atru jąc zagadnienie nauczania w okresie wczesnego chrześcijaństw a, w szczególny sposób skupia swą uwagę na Pawłowej paraklezie. Prócz tego godny uwagi jest kró tk i ale treściwy arty k u ł J. S c h n ie w ie n d a , Theologie und SeelsorgeJ a zwłaszcza dw a opracow ania H. S c h lie ra , Die Eigenart der christlichen M ahnung
nach dem A postel P au/uss\ Vom Wesen der apostolischen Ermahnung, 9 W ostatnich latach ukazała się książka A. G r a b n e r - H a i d e r a , Parakiese und Eschatologie bei
P a u lu sl0. A u to r szeroko i fachow o rozp atru je szereg zagadnień zw iązanych z Paw
iow ą paraklezą. Sygnalizuje rów nież problem głoszenia Ewangelii na sposób p ara- klezy, ale nie ro zp atru je go szczegółowo. Skupia raczej uwagę na w łaściwościach paraklezy, jej ró żn o rak im podłożu i eschatologicznym uw arunkow aniu.
P rzystępując do opracow ania interesującego nas zagadnienia, zdajem y sobie spraw ę z faktu, że jedynie skuteczną w takim przedsięwzięciu jest m etoda filologi c z n a.11 D latego niezbędna jest tutaj gruntow na analiza filologiczna term inów 'paraka-
lein i paraklesis. Interesow ać się będziem y nie tylko biblijnym użyciem tych term inów
3 Por. J . S tę p ie ń , E klezjologia fir. P aw ia, P o zn ań - W arsz aw a - L u b lin 1972, s. 5.
4 Por. R. A s tin g . TU sporsm alet om prekenen i urkristendom m en. N orsk T eo lo g isk T id ssk rift, 3 3 /1932) s. 79.
5 P oniew aż języki n o w o ży tn e nie d y sp o n u ją zasad n iczo term in e m , k tó ry m ógłby a d e k w a tn ie o d d a ć treść greckich term inów : p a ra k a lem i paraklesis decydujem y się na używ anie spolszczonego w yrazu: p arak leza.
, 6 N orsk T eologisk T id ssk rifl 33 ( 1 9 3 2 ) . 7 9 - 9 0 . T łu m ac zen ia a rty k u łu z języ k a no rw esk ieg o n a języ k po lsk i d o k o n a ła B. C h lask o .
7 E vangelische T heologie, 6 (1946) s. 363-367. 8 Zeit d e r K irche, F eib u rg - 1958, s. 74-89. 9 G eist u n d L eben, 36 (1963) s. 327-341. 10 M ü n ster 1968.
11 Por. J. S tę p ie ń , P erspektyw y, propozycje, pla n y. W: W spółczesna B iblioteka P olska, W arsz aw a 1971. s. 483.
LU P A R A K L E Z A 5 w Septuagincie i na terenie Nowego T estam entu, ale rów nież znaczeniem tych słów w grece pozabiblijnej. 7 e względu na niew ątpliw e pow iązania św. Pawia z grecka ku ltu rą klasyczną i hellenistyczną poddajem y analizie używanie wyżej w ym ienionych słów u autorów klasycznych i pisarzy judaizm u hellenistycznego. W olno rów nież żywić nadzieję, że wiele światła na Paw iow e użycie tych term inów rzuci przebadanie znaczeń, w jakich posługują się tymi słow am i papirusy,' zwłaszcza te, k tóre noszą ch arak ter listów' i są bliskie czasow o pism om A postoła N arodów ;
11. A N A L IZ A F IL O L O G IC Z N A G R E C K IC H T E R M 1 N Ó W P A R A K A L E IN 1 P A R A K L E S IS
1. G recko-hellenistyczna literatura pozabiblijna
Nie jest rzeczą łatw ą dla dzisiejszego czytelnika Nowego T estam entu zgłębić treść m oralną poszczególnych term inów i wykryć ich znaczeniow e odcienie. 7 jednej strony bowiem w wielu w ypadkach kontekst nie precyzuje w yraźnie znaczenia, z d ru giej zaś nie zawsze i nie wszystkie term iny użyte w N owym Testam encie m iały identy czne znaczenie w literaturze p o zabiblijnej.12 Różnił je nieraz szeroki w achlarz znaczeniow y. K tóre z tych znaczeń w konkretnym w ypadku w ybrał hagiograf? To w łaśnie stanow i p ro b le m 13 i w ten sposób to, co dla ówczesnych odbiorców nie przedstaw iło specjalnych trudności, dla dzisiejszego czytelnika stw arza dodatkow y kłopot.
Aby więc popraw nie zrozum ieć odnośne term iny, w naszym konkretnym w ypadku parakalein i paraklesis, wydaje się być rzeczą pożyteczną, jeżeli nie w prost konieczną, dokładnie ustalić na podstaw ie dostępnych źródeł, w jakim znaczeniu posługiw ało się nimi ówczesne środow isko. Jest to bowiem w arunek nieodzow ny, jak się okaże w dalszym toku pracy, do przeprow adzenia poprawmej analizy tekstu i właś ciwego zrozum ienia treści, ja k ą zaw ierają interesujące nas term iny i ja k ą przy ich pom ocy chciał przekazać a u to r natchniony.
A. P is a r z e k la s y c z n i
Słowo parakalein zaw iera w sobie dw a elem enty składniow e, m ianow icie para i kalein. Para znaczy: przy, w stronę, do, w kierunku (siebie), koło, obok (siebie).14
Kalem zaś ma znaczenie: wołać, wzywać, z ap raszać.15 Stąd pierwsze znaczenie term inu parakalein jest następujące: w ołać w swoim kierunku, wzywać kogoś do siebie, przy
woływać, zapraszać. T o znaczenie om aw ianego przez nas słowa spotykam y najczęś ciej u pisarzy klasycznych, zwłaszcza takich, ja k H om er, H ero d o t, T ucytydes, K senofont. P laton posługuje się tym term inem między innym i w znaczeniu: przyw o ływ ać kogoś na pom oc. U Lizjasza om aw iany term in w ystępuje w znaczeniu: wzywać na św iadka, lub czasem: zwoływać ludzi na sąd ja k o popleczników . Ci sami pisarze klasyczni nadają niekiedy om aw ianem u czasow nikow i znaczenie: wzywać bogów na p o m o c .16
Term in parakalein pojaw ia się w grece klasycznej również w znaczeniu: prosić, także w form ie rzeczownikowej: paraklesis na oznaczenie prośby. Prośby skierow ane do bóstw a bywają niekiedy określane rów nież tym rzeczownikiem . Synonim em , względnie form ą p aralelną w takich w ypadkach bywa: aksioitn. Czasem pojaw ia się obok parakalein czasownik: eksorkidzein, zwłaszcza w takich w ypadkach, kiedy chodzi o wyrażenie bardzo usilnej p ro śb y .1'
12 P or. E. S c h lin k , G esetz und P arakiese. W: A ntw ort F estschrift f ü r K. B arth, Z ü rich 1956, s. 326. 13 P or. C. S p ic q , A gape dans le Nouveau T estam ent, t. 2. P aris 1958, s. 379.
14 P o r. Z. A b r a m o w ic z ó w n a , S ło w n ik g re c k o -p o lsk i, t. 3, W arszaw a 1958-1965, s. 388-390. 15 T am że. t. 3 s. 548.
16 Por. O. S c h m itz - G . S tä h l in, T h W N T . t. 5. s. 772. 17 T am że, s. 773.
6 J A N HA RAS1M
O m aw iany p r /e / nas term in przyjm uje niekiedy w greckim języku klasycznym znaczeni: napom inać. Spotykam y się z tym zwłaszcza u K senofonta. T akie n ap o m nienia me m ają jed n ak na celu przygany, ale są raczej zachętą skierow aną przew a żnie do żołnierzy, którzy mają wyruszyć do boju. Parakalem wyznaczeniu: pocieszać nie pojaw ia się zasadniczo w greckim języku klasycznym.
Przytoczyliśm y powyżej kilka bardzo ogólnych stw ierdzeń, k tó re są zaw arte we wszystkich greckich słownikach. Nie możemy jednak na tym poprzestać. Chcąc pogłębić rozumienie naszego terminu zwracamy się do wybranych autorów klasycznych, zwła szcza tych, którzy szczególnie często posługują się słowem parakalem.
Niepoślednie miejsce w greckiej literaturze klasycznej zajmuje pisarz, filozof i mówca lzokrates. Jest on dla nas postacią interesującą nie tylko ze wgzlędu na to, że jest wybitnym stylistą,1' ale zwłaszcza dlatego, że przez swoje mowy i listy, zawiera
jące liczne zachęty i napomnienia, stwarza pewne analogie do literatury Pawłowej.1'' Jego listy do Nikoklesa, króla Cypru, należą do najbardziej znanej i cenionej litera tury parenetyeznej greckiej starożytności k la sy c z n e j.lz o k ra te s używa na wielu miejscach interesujących nas terminów. Stosuje też wiele słów, które są ich synoni mami. I o pozwala na bliższe sprecyzowanie znaczenia interesuących nas słów. Prócz tego niektóre swoje mowy określa terminem: he paraklesis. Tak jest nazwany też pierwszy list do króla Nikoklesa: kalliste paraklesis (76) i mowa do Filipa, króla Macedońskiego (89 i 92). Mowa zawiera delikatnie przedstawiony program działania dla króla i zachętę do wspólnej walki przeciw Persji. Zarówno w liście do Nikoklesa, jak i w mowie do Filipa wiele razy występuje słowo: parakalem. Często stoi obok jako synonim albo jako stosowane zamiennie z takimi słowami, ja k :protrepo i paroksyno.
1 nteresującą w naszym kontekście jest m owa do D em onika, gdzie głów ną treścią są napom nienia skierow ane do bogatego m łodzieńca. W tym w ypadku nie używa a u to r ani razu słow a:parakalein, używa zaś te rm in u :paramein. C o więcej o k reślen iaparaka-
lein i paramein są tu taj sobie przeciw staw ne. R ozróżnia więc a u to r bardzo w yraźnie paraklesis od parainesis. Będzie to dla nas interesujące w dalszym toku pracy.
Inną w ybitną postacią w greckiej literaturze klasycznej jest Polybiusz. W jego
Historii spotykam y rów nież interesujące użycie słowa parakalem , a zwłaszcza rze-
czow nika paraklesis. Przytacza on w swoim dziele wiele m ów, przew ażnie o ch arak te rze dyplom atycznym , które m ożna podzielić na trzy grupy:
1 mowy skierow ane do ludu na zebraniach publicznych,
2 mowy delegatów królew skich lub w ysłanników wolnych m iast greckich, 3° mowy w'odzów skierow ane do żołnierzy przed bitw ą, które są określane ja k o
parakleseis.
Interesuje nas oczywiście trzeci rodzaj mów. W eźmy dla przykładu p rzytaczaną przez Polybiilsza k ró tk ą mowę H annibala zaw artą w H istorii 111,1—11. Ju ż na symym początku m ow a jest określana ja k o paraklesis. N astępnie H annibal prosi swoich żołnierzy, aby dziękow ali bogom za to, że m ają tak dogodne w arunki do walki z wrogiem . Dalej pow iada, że winni mu dziękow ać za stw orzoną okazję do walki (111,3-4) i w końcu stw ierdza, że nie widzi potrzeby, aby w w'ielu słow ach zachęcać ich do m ęstwa (111,5). Podobną mowę wygłasza rzymski w ódz Em iliusz (III, 108-109), k tó rą także nazywa paraklesis. ' Sytuacja jest praw ie identyczna. Pomyślny wynik walki zależy jedynie od m ęstwa żołnierzy, które jest pow szechnie znane. D latego nie po trzeb u ją oni, zdaniem w odza, napom nień (parainesis), a jedynie d odania otuchy
(paraklesis). T utaj także, podobnie jak u Izokralesa,parainesis jest określeniem przec
iw staw nym w stosunku do paraklesis. T rzeba jeszcze zw rócić uwagę na je d n ą bardzo charakterystyczną u Polybiusza rzecz, m ianow icie, że parakalein jest u niego synoni mem do tynhanein. Jest to w idoczne w mowie króla E um enosa (X X I, 18-21), wygło
ls P or. Ii. N o r d e n , D ie a n tik e K unstprosa, t. 2. Leipzig 1898. s. 115. ** Por. C. S p ic q , S a in t Paul. L es epitres past orales, P aris-1 1969. s. X X V I.
T. S in k o , Z a ry s historii litera tu ry g re ckiej, t. I. W arszaw a 1959. s. 790.
J. A l b e r t u s . Die P A R A K L U T IK O I in der giiechi.schien u n d röm ischen Literatur. S tra sb o u rg 1908. s. 16.
l'A R A Is 1.1./ Л
szonej przez niego w rzymskiej niewoli. Parakalcin wyraża w tym kontekście usilną prośbę i stw arza bardzo w yraźną analogię do w yrażenia św. Pawia z pierwszego listu do Tesaloniczan 2,11.
Ciekaw e użycie słowa parakalcin spotykam y w D isscnationcs F pikteta spisanych przez jego ucznia i wielbiciela A. 1 laviusa A rrianusa. h piktet jest dla nas interesujący ze względu na to, że jest praw ie współczesny św. Paw iow i.” N iektórzy uznają go nawet za chrześcijanina.2’ K onstrukcja zdań, zaw ierających term in parakalcin, jest bardzo zbliżona do Pawiowej. Spotyka się praw ie identyczne zw roty, na p rz y k ła d parakaloń-
meh oün połączone z następującym infinitiwem . Parakalcin na wielu miejscach połą
czone jest z epainein i w yraża prośbę połączoną z zachętą, k tó ra często p o przedzona jest pochw ałą (1,10,10i, co stw arza pew'ne analogie do listów św. Pawła (por. 1 Tes 1,6, ns; Flm itp).
Retoryczny sposób pisania historii reprezentuje Dionizjusz z ł lalik arn asu . P rzyta cza w swoich pism ach różnego rodzaju mowy. N iektóre z nich m ają parenetyczny charakter. Użycie słowa parakalcin jesl u lego a u to ra bardziej m ocne w swoim w yra zie i praw ie zawsze ma znaczenie, n apom inać, ale tylko wtedy, gdy są to łagodne napom nienia. Jeżeli zaś sytuacja wy maga surow szych napom nień, wtedy a u to r stosuje inne term iny, przew ażnie paratnein.
W p o dobny sposób pisał historię A ppian z A leksandrii, jego dzieło zaw iera wiele przem ów ień i listów, w których często napotykam y interesujące nas słowo, które występuje tutaj praw ie zawsze w znaczeniu: prosić. Synonim em słow a parakalcin jest u niego dćomai. Jest rzeczą bardzo interesującą, że parakalcin jest u A ppiana przeciw staw ione słowu: epiichsein, które znaczy rozkazyw ać (V II,338). Podobne zestaw ienie tych dw óch słów spotykam y u św. Pawła w liście do Filom ena, gdzie A postoł pow iada, że m ógłby w praw dzie rozkazyw ać (cpiicisscin ale nie chce tego czy nić, woli raczej prosić (parakalcin), w imię miłości (w.9i.
Ja k z powy ższy ch uwag w ynika, słowo parakalcin w greckiej literaturze klasycznej było w pow szechnym użyciu i m iało szeroki zakres znaczeniowy. O bok p odstaw o wego sensu: przywoływać, pojaw iają się takie znaczenia, jak. prosić, zachęcać, n a p o minać. P rzytoczone powyżej, spotykane u poszczególnych au to ró w klasycznych, synonim y słowa parakalcin m ają nam ułatw ić właściwe zrozum ienie bogatej treści interesującego nas term inu.
B. P a p iru s y
W badaniach językow ych nad Nowym T estam entem nie należy pom ijać p a p iru sów. D ostarczają one bowiem obfitego m ateriału porów naw czego. M am y dziś do dyspozycji tysiące tekstów , które w trudnych zagadnieniach filologiczny ch m ogą nam wyświadczyć niejedną przysługę. N iektóre spośród nich noszą ch arak te r listów, dla tego są często w ykorzystyw ane przy badaniach nad budow ą i języ kiem listów' Paw io wych. T rzeba jed n ak zaraz na początku stw ierdzić, że nie m ożna tutaj snuć zbyt daleko idących analogii. Są to bowiem przew ażnie pisem ka bardzo krótkie, które pod względem oryginalności i siły wymowy nie m ogą być nawet porów nyw ane z listam i św. Paw ła. D latego nie jest w pełni uzasadniony entuzjazm A. D eissm anna, który tw ierdzi, że dopiero przy pom ocy papirusów m ożna poznać istotę pism n ow otestam entałnych.24
Z drugiej jednak strony trzeba stw ierdzić, że papirusy z pew nością poszerzają
naszą znajom ość życia starożytnych i dają m ożność głębszego wniknięcia w znaczenie niektórych, nie dość jeszcze nam znanych, określeń czy term inów .25
Рог. A. B o n h ö l ï e r . È p ik te t und das N eue T estam ent. G iessen 1911. s. 34-46. :i T. S in k o . dz. cy t., I. 2. s. 355.
... ich gebe zu. es m ag beim ersten H ören wohl b efrem d klingen, wenn ich sage, das ich aus arm see/igen P apyrusfetzen oder T onscherben'm it B riejfragm enten unbekannter Ä g yp ter das 11 esen der Paulusbriefe, j a telz/ich den Hieratischen W erdegang des U rchristentum s begriffen habe (A . D e is s m a n n . Licht vom O sten. T ü b in g e n 4 1923. s. 116).
;5 L e travail philosophique reste ta hase indispensable de toute explication. La sém antique du vocabulaire perm et de saisir Ut nuance du m ot chez les auteurs. Par conséquent, le cecours aux papyrus et aux textes non littéraires est essentiel (B. R ig a u x . S a in t P aul et ses lettres. Paris 1962. s. 163).
J A N H A R A S IM
Papirusy często i chętnie posługują się om aw ianym przez nas term inem . Szczegól nie cenną rzeczą są licznie tu występujące synęnim y sło w a parakalein. D o najczęściej spotykanych n ależą:,deómai, aksio, eroto kalos an poiesais.lb U św. Pawła w ystępuje tylko deomai i eroto. Parakalein bywa tutaj często w zm ocnione przez przysłów ek
megalos lub po/la.
C iekaw e jest użycie słow a parakalein w P.Soc. 29 i P.L ond. 121,832, gdzie jest ono używ ane zam ienne z term inem : eksorkidzein, który znaczy: bardzo usilnie o coś prosić, zaklinać. Podobnie w papirusie BGU 1141, który B. O ls s o n tytułuje: List
wyzwoleńca, do swego patrona.- Są tu zestaw ione obok siebie trzy interesujące nas
słowa: eroto, parakalein i eksorkidzo. A u to r w yraża w ten sposób wzrost intensyw ności prośby. Także P.Osl. 148 ma p o d o b n e zestaw ienie, a P .M asp .67005 zawiera prośbę biednej wdowy, skierow aną do urzędnika, z zestawieniem obok siebie wyżej w spom nianych słów. To zestawienie w skazuje, ja k bard zo ściśle są te słow a ze sobą zw iązane. Jest rzecz charakterystyczną, że występujące wiele razy u św. Paw ła w p o łą czeniu słowa eroto i parakalo spotyka się bard zo często w p apirusach, a szczególnie w pryw atnych listach rodzinnych, w tedy, gdy chodzi o utrzym anie wzajem nych dobrych stosunków .
W papirusach spotykam y też wiele pism polecających-s, które często przez k o m en tato ró w są w ykorzystyw ane do objaśnień Pawiowego listu do F ilem ona. Fisty te po siad ają często konstrukcję zbliżoną do Pawłowej, a czasem naw et podo b n e sfrom ulow ania.
N ajbardziej jed n ak charakterystyczne, w naszym kontekście, użycie siow aparaka
lein spotykam y w P.Tebt. 703 i P .H aun 10. Znaczy ono tu taj, jak wynika z kontekstu
dłuższego nieco listu, zachęcać, pokrzepiać, podnosić na duchu. A u to r przesyła listow ne wskazów ki dla swoich przyjaciół, a w końcu listu, przy pom ocy term inu
parakalein, zachęca do ochoczego ich przyjęcia. Sform ułow anie zachęty bardzo przy
pom in a analogiczne wyrażenia Pawiowe (por. 1 Tes 4,18 ;5 ,11).
Ja k z tego, co zostało wyżej pow iedziane o użyciu słow a parakalein w p ap iru sach , w ynika, że podstaw ow ym znaczeniem jest tutaj: prosić. D ow odzą tego licznie tu występujące synonim y słow a parakalein. N ow ością w stosunku d o 'lite ra tu ry klasy cznej jest zanik znaczenia: przyw oływ ać, a pojaw iający się sens: usilnie błagać, zakli nać. N iektóre sform ułow ania, zwłaszcza w listach polecających i sens: zachęcać, pokrzepiać, podnosić na duchu, zbliżają tu znaczenie słowa parakalein do tego, jakie spotykam y w listach Pawiowych.
C. in s k r y p c je
Inskrypcje są to , w odróżnieniu od papirusów , teksty oficjalne, reprezentujące interesy nie poszczególnych jednostek, ale pewnej społeczności. Pisane są na m ateriale trw ałym , takim jak drzew o, kam ień czy m etal, po to, by m ożna je dłużej przechow y wać i by mogły dotrzeć do szerszych kręgów społeczeństw a. J a k o literackie pom niki historyczne, m ają dzisiaj dla nas wielką w artość źródłow ą. Zaliczam y tutaj przede wszystkim dekrety, listy królew skie, zbiory ustaw i różnego rodzaju ogłoszenia. Styl tych dokum entów w porów naniu i. papirusam i jest bardziej oficjalny i urzędow y, czasem nawet uroczysty.-"'
R ozpatrując w inskrypcjach użycie interesujących nas term inów , m ożna ju ż na pierwszy rzut oka dostrzec dalszy rozwój użycia zakresu znaczeniow ego tych słów. Nie występuje tu parakalein w znaczeniu uniżonej prośby w stosunku do przełożonych ani też w form ie napom nienia skierow anego przez panujących do poddanych. Parakalein
S. W iik o w s k i. U pistuhieprivatae ęraecae c/uae in p a p vris aetatis Lagidurian servantur. L ipsiae- 1911. s. 167.
;7 Po r. ß . O ls s o n . Papyrusbriefe aus tler frü h e ste n R ö m erzeit. U psala 1925. s. 44. :s T am że. s. 19.
P or. \ \ . S c h u b u r i , B em erkungen zum S tile hellenistischer K önigsbriefe. A rchiv für P a p y ru sfo rsch u n g u n d v erw arne G eb iete, 6 (1920). s. 345.
P A R A K L E Z A 9
jest używ ane w korespondencji między przyjaciółm i lub stronam i rów no u p raw n io nym i. Przykładow o poddajem y analizie trzy listy królew skie, zaw ierające k o resp o n dencję między poanującym a w olnym i m iastam i greckimi.
List Ptolem eusza II do m ieszkańców M iletu (262 przed C hr.) jest urzym any w bardzo ostrożnym , dyplom atycznym stylu. Z m usza króla do tego d elikatna sytua cja polityczną. Król nie chce stracić swojej k o n tro li nad M iletem 30. Nie może więc pisać ani w fonie rozkazu, ani też prośby, bo to nie licow ałoby z jego królew ską godnością. D latego kierując swoje uwagi do m ieszkańców M iletu używ a słowa/>ara-
kalein. Na wstępie listu chwali m ieszkańców tego m iasta i dziękuje im za pozytyw ny
do niego stosunek. N astępnie prosi, aby M ilet zachow ał taką postaw ę rów nież w przy szłości. Posługuje się tu słowem parakalein, k tóre tu taj nie w yraża prośby, bo król nie użyłby takiego słowa ani też nie jest zbyt m ocne w swoim wyrazie, tak że adresaci nie m ogą zaw artych w liście żądań odczuć ja k o ro zk azu 31. Z aw arta w liście pochw ała, k tó ra p o przedza królew skie żądania, stw arza analogię do dziękczynienia, k tóre ja k o m otyw, często poprzedza Paw łow ą p ara k lezę32.
List A niocha II do Erytrei (261 prżed C hr.) odzw ierciedla p o d o b n ą sytuację. Król m a pew ne trudności z tym m iastem . M usi postępow ać m ądrze i rozsądnie, aby nie stracić kontroli n ad Erytreją. D latego kierując swoje żądania do m ieszkańców tego 'm iasta form ułuje je przy pom ocy słowa parakalein.
T akże list Filipa V do Larysy zaw iera analogiczne użycie om aw ianego przez nas Słowa. T utaj także król znajduje się w trudnej sytuacji, k tó ra nie pozw ala m u wydawać rozkazów . Nie chodzi tu w praw dzie, ja k w dwu poprzednich listach, o utrzym anie dobrych stosunków z w olnym m iastem , ale o rozw iązanie spornego problem u i za chow anie spokoju. Sytuacja o pisana w liście przypom ina treścią pierwszy list do K oryntian, a zwłaszcza 1,10, gdzie P aw e łp ro si K o ryntian, aby byli jednom yślni i aby nie b y ła, między nim i rozdziałów . A więc i w takiej sytuacji, gdy chodzi o to, by nikogo nie urazić, ale doprow adzić do zgody i jednom yślności, król w swoich żąda niach używa słowa parakalein.
P o dobne użycie om aw ianego przez nas term inu spotykam y w listach, które są skierow ane przez wolne m iasta do króla. M iasta nie występują bowiem z pokornym i p rośbam i, ale ja k o w olne m iasta, uw ażają się za rów norzędnych partnerów . F o rm u łują więc swoje żądania, podobnie jak królow ie, przy pom ocy słow a parakalein. Dla przykładu przytoczym y dekret m iasta M ityleny do cesarza A ugusta. D ekret zawiera prośbę, aby w dom u cesarskim została um ieszczona tablica p am iątkow a potw ierdza jąca w zajem ną przyjaźń m ieszkańców M ityleny i cesarza. P rośba ta w yrażona jest przy pom ocy słow a parakalein.
Z przytoczonego powyżej m ateriału w ynika, że term in parakalein bywa często używany rów nież w dyplom atycznym języku. M a to miejsce zwłaszcza w tedy, gdy p anujący musi bard zo delikatnie rozkazyw ać po to, by zachow ać dobre w zajem ne stosunki. G dy porów nujem y zaw arte w inskrypcjach listy królewskie z pism am i św. Paw ła, uderza nas nieraz podobieństw o sytuacji. Panujący zw raca się do wolnych m iast, by utrzym ać z nimi k o n ta k t, pielęgnow ać dobre stosunki, rozwiązywać sporne problem y, nie dopuścić do rozłam ów . A nalogiczne kwestie spotykam y u św. Pawła. Nie bez znaczenia jest rów nież fakt, że niektóre z tych dekretów są skierow ane do tych sam ych m iast, w których A postoł głosił Ewangelię, albo do których pisał swoje listy. Np. dekret n r 37 w zbiorze O. K e rn a 33 skierow any jest do A ten, dekret n r 42 do K oryntu, a nr 39 do całej Achai. D latego nie jest pozbaw ione podstaw przypuszczenie W. S ch u b arta, który tw ierdzi, że św. Paweł znał przynajm niej niektóre z tych listów i dekretów .34
30 P or. W. S c h u b a r t . E infiilhung in clie Pdpyruskitm le, Berlin 1918. s. 197.
F. S c h r o e t e r . De regum h e lh n islico ru m epistulis in la p id ib u s s e m n is i/uaestiones siilislicae, L ipsiae 1931, s. 22.
10 J A N H A R A S IM
D. O jc o w ie A p o s to ls c y
T w orzą oni jak o b y pom ost między Nowym T estam entem a pierw otnym K ościo łem. Poniew aż posługują się językiem współczesnym św. Pawłowi, wydaje się być rzeczą interesującą, czy, a jeżeli tak, to w jakim sensie używ ają om aw ianego przez nas term inu. Szczególną uwagę poświęcam y tutaj listom św. Ignacego A ntiocheńskiego. W liście św. Ignacego do T ralańczyków parakalein w ystępuje dwa razy. Najpierw przestrzega a u to r adresatów przed błędnow iercam i (Ign .T rall.V I,i), a następnie prosi, aby wytrwali we wzajem nej, m odlitew nej łączności (Ig n .T rall.X II,2). Jest rzeczą charakterystyczną, że nie sam Ignacy w ystępuje tutaj ja k o p o d m io t paraklezy, ale w pierszym w ypadku „miłość C hrystusa", k tó ra przem aw ia przez au to ra , w drugim zaś „jego k ajd an y “.
W liście do Rzym ian, gdzie d o m in an tą myśli a u to ra jest chęć o d d an ia życia za C hrystusa, św. Ignacy prosi, aby Rzym ianie nie przeszkadzali mu w męczeństwie (Ig n .R o m .IV ,l; V II,2).
Także list św. Ignacego do Filadelfów zaw iera interesujące nas słowo. A u to r prosi członków tam tejszej gm iny, aby zaniechaw szy kłótliw ości, postępow ali ja k uczniowie C hrystusa (Ign.Phld.V I 11,2). O pisane w liście okoliczności przypom inają sytuację z pierwszego listu do K o ryntian, gdzie św. Paweł pow iada: „Przeto nap o m in am was bracia w imię P ana naszego Jezusa C hrystusa, abyście byli zgodni i by nie było wśród was rozłam ów , byście byli jednego ducha i jednej myśli" (1,10).35
Z astosow anie parakalein w liście św. Ignacego do P olikarpa bardzo przypom ina użycie Pawiowe tego słowa. Ignacy prosi P olikarpa, aby w ytrw ał w łasce i wszystkich n akłaniał do tego w ytrw ania, aby byli zbawieni (Ign.Pol. 1,2).
List św. P olikarpa do Filipian także zaw iera om aw iane przez nas słowo. A u to r napom ina członków tam tejszej gm iny, aby wytrwali w spraw iedliw ości i ćwiczyli się w cierpliwości (Polic.IX , 1). Jest rzeczą charakterystyczną, że łaciński tłum acz w tym w ypadku przekłada słowo parakalem łacińskim term inem : monere. M oneo itaąue, ul
abstineatis vos ab ava ritia .... W listach Pawłowych V ulgata w podobnych w ypadkach
nie używa nigdy słowa monere, ale: deprecari, Obsecarari.
Dwa listy św. K lem ensa, które należą rów nież do najstarszej literatury chrześcijań skiej nie używają interesujących nas term inów . Jest to ciekawe ze względu na to, że listy te, zwłaszcza pierwszy listy św. K lem ensa, zaw ierają wiele napom nień m oralnych, takich jak: zalecanie unikania zazdrości (4-6), zachęta do posłuszeństw a (11-12), gościnności (13-18), łagodności (20) itp. D rugi list K lem ensa, który jest uw ażany za literackie k azan ie,56 używa innych term inów , które mieszczą się w ram ach paraklezy, takich jak: nouthetein i sleńdzein (17,3; 15,1; 19,1).
Ja k w ynika z przytoczonych wyżej dokum entów słowem parakalein, pośród Ojców A postolskich, posługuje się głównie św. Ignacy A ntiocheński. Użycie term inu
parakalein u tego a u to ra jest bardzo zbliżone do znaczenia, jakie spotykam y u św.
Pawła. Potw ierdza to nie tylko sam a konstrukcja zadań, zaw ierających słowo paraka
lein, ale rów nież znaczenie tego term inu. Prócz tego rzeczą bardzo charakterystyczną
jest to, że podm iotem paraklezy jest t;utaj sam C hrystus, Jego miłość i łaska. Są to sform ułow ania, jak się okaże w dalszym toku niniejszej pracy, praw ie identyczne z tym i, jakich używa św. Paweł.
2. „Parakalein" i „parakłesis“ w Starym Testam encie
A. L X X - k się g i b ę d ą c e tłu m a c z e n ie m z ję z y k a h e b r a js k ie g o
T łu m acze'S ep tu ag in ty bardzo często posługują się słowem parakalein. Aż 15 hebrajskich słów jest tłum aczonych na język grecki tym w łaśnie term inem . Najczęściej jed n ak pojaw ia się parakalein ja k o odpow iednik hebrajskiego czasow nika niham
Teksty Pism a św.. k tó re są b e z p o śre d n io an a liz o w a n e p o d a w a n e sa w tłu m aczen iu w łasnym . Inne w p rzek ład zie Biblii T ysiąclecia.
[1] P A R A K L E Z A 11 (form a piel od naham). Podobnie paraklesis, które spotykam y o wiele rzadziej, oddaje w LX X praw ie zawsze form y rzeczow nikow e słow a niham. Jest rzeczą bard zo cie kaw ą, że zarów no niham, jak i wszystkie inne hebrajskie term iny, k tóre są tłum aczone na grecki słowem parakalein, z małym i może tylko w yjątkam i, m ają znaczenie: pocie szać.57 To sam o odnosi się do form rzeczow nikow ych, k tóre są oddaw ane na język grecki przy pom ocy słowa paraklesis. Czasem tylko, kiedy parakalein w ystępuje w stronie biernej, w form ie parakaleislhai, przybiera znaczenie: litow ać się n ad kimś. Np. Sdz.2,18 jest pow iedziane, że Jah w e litow ał się (parakaletai) nad swoim ludem , lub Sdz 21,6, gdzie jest m owa o tym , że Izreaelici litow ali się nad p o to m k am i rodu Benjam ina. Jest to jednak tylko w yjątkow e znaczeni naszego słow a, k tóre raczej potw ierdza regułę o pow szechnym znaczeniu: pocieszać38.
Ta pociecha dotyczy zwłaszcza tych, którzy utracili kogoś bliskiego (Rdz 24,64; 37,35; 38,12; 2 Sm 12,24; 1 K rn 7,22), dalej kieruje się ku tem u człowiekowi, który został dotknięty jakim ś nieszczęściem (2 Sm 10,2; 1 K rn 19,2 ns), albo znajduje się w jakiejś trudnej sytuacji (Rdz 50.21; Jd t 6,20; J o b 2,11; 21,2). G ló w n iejed n ak chodzi w Septuagincie o pociechę, której spraw cą jest sam Bóg, a adresatem i o d b io rcą - n aród w ybrany. Praw dziw a pociecha (paraklesis a /eth in e /lz 57,18) serc m oże pocho- dzić jedynie o d Boga. W obec niej wszelka inna ludzka pociecha jest tylko maiaja
paraklesis (Iz 28,29; por. Za 10,2; J o b 21,34). U p ro ro k a Izajasza 51,12 czytam y: „Ja
i tylko Ja jestem twoim pocieszycielem “, lub w innym miejscu: „Pocieszajcie, pocie szajcie mój lud - mówi Bóg. Przem aw iajcie do serca Jeruzalem i w ołajcie do niego, że czas jego służby się skończył (Iz 40,1). A utorzy staro testam en taln i dla poglądow ego w yrażenia Bożej pociechy posługują się dw om a obrazam i, m ianow icie m atki i paste rza. „Jak kogo pociesza w łasna m atk a, tak ja was pocieszać będę“ (Iz 66,13). „Podob nie pasterz pasie sw oją trzodę, grom adzi ją swoim ram ieniem , jag n ięta nosi na swojej piersi, owce karm iące prow adzi łagodnię“ (Iz 40,11). Boża pociecha kieruje się do człowieka przez Boże słowo (Ps 119,50), przez Bożą m ądrość (M ąd r 8,9), przez p roroków , którzy będąc Jego w ysłańcam i, mówiąi w Jego imieniu. N ajwiększym jed n ak Pocieszycielem ma być Sługa Jahw e, którego głów nym obow iązkiem ma być „głosić d obrą nowinę ubogim , opatryw ać rany serc złam anych, zapow iadać wyzwole nie jeńcom i więźniom sw obodę... pocieszać wszystkim zasm uconych (Iz 61,1-2).
B. L X X - k się g i p o w s ta łe w ję z y k u g re c k im
Kiedy przystępujem y do analizy słowa parakalein w księgach Starego T estam entu, k tóre nie są tłum aczeniem 1 z języka hebrajskiego, tylko pow stały w języku greckim , to zaraz na początku uderza nas fakt, że znaczenie: pocieszać - zanika tu praw ie zupełnie.39. Szczególnie interesującą jest tutaj dla nas druga księga M achabejska, k tó ra bardzo chętnie posługuje się term inem parakalein i to w różnych znaczeniach. Nie zna tylko sensu: pocieszać. Najczęściej pojaw ia się tu taj znaczenie: napom inać. Przytoczym y dla przykładu kilka tekstów : „Tymi i innym i słowam i n ap o m in ał {para-
kalei) ich, aby nie dali usunąć Praw a ze swojego serca“ (2,3). „N apom inam (parakalo)
was i proszę, abyście pam iętali o tych dobrodziejstw ach“ (9,26). „O ddając się w opiekę Stw órcy świata n apom inał (parakalei) swoich, aby mężnie, aż do śmierci walczyli za praw a, świątynię, m iasto, ojczyznę i zwyczaje ojczyste“ (13,40). O prócz wyżej przytoczonych tekstów sens: n apom inać na parakalein w następujących miejs cach: 6,12; 7,5.21; 8,16; 12,42; 15,8; 17,3). Parakalein ma w tej księdze też wiele innych znaczeń, takich jak: dodaw ać odwagi: (13,12), nam aw iać (4,34), daw ać d obre rady (13,23), zachęcać (13,3; 14,25), um acniać (15,17), wysuwać propozycje (11,15), uspo kajać (11,32), zapraszać (12,3) .W tym wielkim bogactw ie znaczeniow ym słowa para
kalein nie znajdujem y tutaj jed n ak znaczenia: pocieszać. Sytuacja m a się p o dobnie
w innych księgach starotestam entalnych, pow stałych w języku greckim.
;7 P or. O. S c h m itz - G . S tä h lin .'T h W N T . t. 5. s. 775. 38 Tam /.e. s. 775.
39 C. B je r k e lu n d . Parakalö, Form, Function u n d S in n der p a ra k a lo -S ä lze in d enpaulinischen B riefen, O slo 1967. s. 89.
12 J A N H A R A S I'M
R easum ując powyższe uw agi, dotyczące użycia słow a parakalein w Septuagincie,
stw ierdzam y: ,
1° księgi, które są tłum aczeniem ż języka hebrajskiego znają tylko znaczenie naszego term inu, m ianowicie: pocieszać.
2° księgi pow stałe w języku greckim nie znają w ogóle znaczenia: pocieszać. Słowo parakalein przybiera tutaj w ieloraki sens, niekiedy w ogóle niespotykany w greckim języku klasycznym , jak: daw ać d obre rady, wysuwać propozycje, u sp o k a jać. Najczęściej jed n ak w ystępującym znaczeniem jest: napom inać.
3. Znaczenie „parakalein“ i „paraklesis“ w Nowym Testam encie
W całym Nowym Testamencie parakalein występuje 109 razy, zaś rzeczownik parakle-
sis 29 razy.40 Jest rzeczą godną uwagi, że słow a te nie w ystępują w pism ach św. Jan a.
Schm itz uw aża,41 że jest to związane ze szczególnym stylem i duchow ą stru k tu rą pism Janow ych. Słow a te nie w ystępują rów nież w liście św. Ja k u b a , mim o że treść listu nastręcza wiele sposobności do ich zastosow ania.42
a) Pierwszym spotykanym w N owym Testam encie znaczeniem słow a parakalein jest: prosić. Sens ten spotykam y przede w szystkim u Synoptyków , w tekstach m ów ią cych o prośbach kierow anych przez ludzi p o d adresem Jezusa. Z tak ą p ro śb ą zwraca się centurion (M t 8,5), opętany, który doznał uzdrow ienia (M k 5,18), chorzy Mt (14,36; Mk 6,56), trędow aty (M k 1,40), przełożony synagogi Ja ir (Mk 5,23; Łk 8,41), ci, którzy przyprow adzili głuchoniem ego (M k 7,32), ślepiec (M k 8,32). W Ewangelii M ateusza 26,53 parakalein jest włożone w usta C hrystusa, kiedy mówi o prośbie skierow anej do Ojca Niebieskiego.
b) N astępnie pojaw ia się parakalein w znaczeniu: napom inać, nakłaniać, wzywać do czynienia czegoś, zachęcać. T akie zastosow anie ob razu ją teksty: D z 2,40; 11,23; 27,33; Rz 16,17; 1 K or 14,31; 2 K or 5,20; F lp 4,2; 1 Tes 5,14 itp.).
c) Dalej w ystępuje parakalein w N ow ym Testam encie w sensie: pokrzepiać, pocieszać, um acniać. A utorzy m ają tu n a względzie przede wszystkim pokrzepienie pochodzące od Boga (M t 2,18; 5,4; Łk 6,25; 2 K or 1,4; 7,6; K ol 2,2; 2 Tes 2,17).
d) Parakalein może mieć także znaczenie: przyjaźnie, łagodnie przem aw iać (Łk 15,28; 1 K or 4,13; 1 Tes 2,11; 1 Tm 5, l).43 .
Ja k z powyższego zestaw ienia w ynika, w Nowym T estam encie parakalein n a ogół nie występuje w podstaw ow ym dla greki klasycznej znaczeniu: przyw oływ ać, z a p ra szać (wyjątki: Łk 8,41; D z 28,20). Znaczenie to w yraźnie zanika, ustępując miejsca dalszym: prosić o coś, a szczególnie tym znanym z Septuaginty: pocieszać, n ap o m i nać, pokrzepiać. Należy jed n ak zaznaczyć, że po za nielicznymi w yjątkam i (M t 26,53; 2 K or 12,18) parakalein w sensie: prosić nie określa w N owym Testam encie błagania o charakterze m odlitew nym 44. Należy także ju ż teraz w spom nieć o tym , że parakalein pojaw ia się, zwłaszcza w Ewangelii św. Ł ukasza i w D ziejach A postolskich, ja k o term inus technicus45 na określenie przepow iadania, ale to będzie przedm iotem naszego rozw ażania w dalszych częściach niniejszej pracy.
Spośród w spom nianych^l09 p rzypadków w ystępow ania w Nowym Testam encie om aw ianego czasow nika aż 54, czyli blisko połow a, przy p ad a n a listy św. Pawła. P roporcja ta kształtuje się w sposób jeszcze bardziej w ym owny, gdy idzie o analogi czny rzeczownik: paraklesis. W pism ach N ow ego T estam entu występuje on 29 razy
411 P or. R. M o r g e n t h a l e r , S ta tistik des neutestam entlichen W ortschatzes. Z ü rich - F ra n k fu rt am M ain 1958. s. 128.
^ P or. O. S c h m itz , T h W N T , t. 5, s. 790.
42 J k ist zw ar eilte einzige Parakiese, aber es ist nich seine A rt darüber zu reden, zu dem ist sein M ahnw ort m ehr a u f den Ton des epitdssein... g estim m t (O. S c h m itz , T h W N T . t. 5, s. 791).
43 P or. F. Z o r e ll. Lexicon G raecum N ovi T estam enti. P arisis2 1931. s. 426. 44 Por. O. S c h m itz , T h W N T , t. 5, s. 79 n.
[1] P A R A K L E Z A 13 z czego 20 razy u św. Paw ła.46 F a k t ten pozw ala z jednej strony dom yślać się, że właśnie Paweł dostrzegł w om aw ianym słowie charakterystyczne rysy, pozw alające na określenie nim poczynań apostolskich, z drugiej zaś zm usza do w nikliw ego zb ad an ia i ustalenia treści znaczeniow ej słów parakalein i paraklesis w języku Pawiowym .
Popularne u synoptyków znaczenie om aw ianego przez nas czasow nika: „prosić kogoś o coś“ występuje w litach Paw ła zaledwie kilkakrotnie: „Co do b ra ta A pollosa, to usilnie prosiłem (parekalesa) go, aby przybył do was razem z b raćm i“ (1 K or 16,12)47. D latego trzy k ro tn ie prosiłem P ana, aby odszedł ode m nie“ (2 K or 12,8). „Prosiłem T ytusa i wysłałem z nim b ra ta “ (2 K or 12,18). Podobne znaczenie spoty kam y jeszcze w 2 K or 8,6 i Flm 9,10. A więc użycie parakaleln w sensie: prosić, w czysto świeckim tego słow a znaczeniu jest u Pawła raczej w yjątkow e.48
Najczęściej natom iast om aw iany czasow nik pojaw ia się u A postoła tam , gdzie chodzi o w yrażenie prośby połączonej z napom nieniem lub zachętą. Należy tu przede wszystkim w ymienić ulubione Pawłowe zwroty: parakaló oun hym as o r a z parakalou-
men oun hymas. T łum acząc zdania zaw ierające te zw roty, trzeba pam iętać, że w cza
sow niku parakaleln tkw i tu zarów no elem ent prośby ja k i elem ent n a p o m n ien ia49. Jest spraw ą tru d n ą do ustalenia, który z tych elem entów w konkretnym p rzypadku sta nowi dom inantę myśli Pawłowej. Prócz tego języki now ożytne zasadniczo nie dyspo nują czasow nikiem m ogącym o d d ać dokładnie ducha i treść greckiego parakalein. Stąd odnośne teksty Paw łow e tłum aczy się zazwyczaj w sposób dość dow olny, bąd ź przy pom ocy czasow nika: prosić, bądź: napom inać. Np. według Biblii Tysiąclecia: „A zatem proszę was {parakaló), bracia, przez m iłosierdzie Boże, abyście dali ciała swoje n a ofiarę żywą, świętą, Bogu przyjem ną (Rz. 12, ł). „Proszę (parakaló) was przeto bądźcie naśladow cam i m oim i“ (1 K or 4,16). Ale w innych miejscach: „A przeto u p o m inam (parakaló) was, bracia, w imię P an a naszego Jezusa C h ry stu sa“ (1 K or 1,10). „D latego n apom inam (parakaló) was, abyście z m iłością spraw ę jego rozstrzygnęli“ (2 K or 2,8).
O prócz w spom nianych zw rotów , w ystępują w listach A postoła i inne w yrażenia, w których odcień prośby i n apom nienia czasow nika parakalein łączy się tak ściśle, że uniem ożliw ia w tym względzie jak iś zasadniczy rozdział. T ak więc zdanie z listu do Filipian: „Proszę Ew odię i proszę Syntychę, aby były jednom yślne w P a n u “ (4,2), m ożna rów nie dobrze rozum ieć: „N apom inam Ew odię i n apom inam Syntychę, aby były jednom yślne w P a n u “. P odobnie 2 K or 9,5, gdzie parakalein m oże być o d dane zarów no przez „prosić“, ja k i przez „napom inać“.
Parakalein ma też u Paw ła znaczenie: pocieszać. N ajbardziej w ym ownym przykła
dem użycia tego czasow nika w tym sensie jest fragm ent drugiego listu do K o ry n tian , gdzie A u to r natchniony w ykazuje, iż głównym źródłem prawdziwej pociechy jest jedynie Bóg. Człow iek zaś może występow ać najwyżej w roli nosiciela i krzew iciela tej pociechy Bożej: „Błogosławiony Bóg i Ojciec P an a naszego Jezusa C hrystusa, Ojciec m iłosierdzia i Bóg wszelkiej pociechy, który pociesza nas w każdym naszym ucisku, abyśm y i my mogli pocieszać tych, co są w jakiejś udręce tą pociechą, k tó rą sam i jesteśm y pocieszani od Boga. Bo ja k obfitują w nas cierpienia C hrystusa, tak też przez C hrystusa obfituje pociecha nasza. G dy bow iem udręki znosim y, to dla pociechy i zbaw ienia waszego, a gdy pocieszani jesteśm y - to dla waszej pociechy, spraw iającej, że z w ytrw ałością znosicie te sam e cierpienia, których i my doznajem y“ (2 K or 1,3-6). P odobnie i tam , gdzie występuje parakalein w kontekście, w którym jest m owa o sm utku, m ożna przyjąć, że A p o sto ł ma na myśli pocieszające działanie: „raczej trzeba teraz, abyście darow ali mu i pocieszali go, by nie po p ad ł w n adm ierny sm u tek “ (2 K or 2,7). „Przeto wzajem nie pocieszajcie się tym i słow am i“ (1 Tes 4,8 - por. 4,13: „... abyście się nie sm ucili“).
Jfc P o r. R. M o r g e n t h a l e r , dz. cyt., s. 128.
47 N ie k tó re kodeksy, między innym i S. E>. U, F, O m ają w tym m iejscu: „Co do b ra ta A p o llo sa . to d o n o sz ę w am , że usilnie prosiłem go... .
•“ Inaczej C . B je r k e lu n d , k tó ry w sw ojej pracy usiłuje dow ieść, że słow o p arakalein w p rzew ażającej ilości m iejsc w ystępuje u św. P aw ia w znaczeniu czysto św ieckim . P or.: dz. cyt., s. 188-200 i passim .
1 4 J A N H A R A S IM L I I
M ów iąc jed n a k o znaczeniu: pocieszać, trzeba zaznaczyć, że p o dobnie ja k przy znaczeniu: upom inać, w niektórych mjejscach nie m ożem y jednoznacznie p rzetłu m a czyć; napom inać, albo pocieszać, bowiem term in parakalem zaw iera w sobie jed n o i drugie znaczenie.50 T ak np. 1 K or 14,31: „Tak m ożecie p ro ro k o w ać wszyscy, jeden po drugim , aby wszyscy byli pouczani i n apom inani", albo „pouczani i pocieszani", lub też „pouczani i pokrzepani". M ow a p ro ro ck a zaw iera bowiem w sobie w szystkie trzy elementy: pocieszania, napom inanie i pokrzepianie (p o r 1 K or 14,4 n; 14,26;
14,3).
W reszcie parakalem przybiera w listach św. Pawia sens: pokrzepiać, um acniać, p odnosić na duchu. W edług A postoła tym. który um acnia i pokrzepia jest przede wszystkim Bóg: „Lecz ten. który pociesza (ho parakalon) pokornych. Bóg, podniósł i nas na duchu (parekalesen) przybyciem T y tu sa “ (2 K or 7,6). Sam zaś Pan nasz Jezus C hrystus i Bóg, Ojciec nasz, który nas um iłow ał i przez łaskę dał nam trw ałą pociechę i d o b rą nadzieję, niech um ocni serca wasze i niech je utw ierdzi we wszystkim dobrym czyni i słowie" (2 Tes 2,16 ns). Ale i ludzie, zwłaszcza ci, którzy m ienią się być sługam i lub w spółpracow nikam i Boga, m ają zdolność udzielania Bożego pokrzepienia: „A Tym oteusza naszego b rata i w spółpracow nika Boga w Ewangelii C hrystusa pos ialiśm y, aby was um ocnił i pokrzepił (parakalesai) w wierze waszej“ (1 Tes 3,2). „W ysyłam go do was właśnie po to, żebyście wy wiedzieli o naszych spraw ach, a on, żeby pokrzepił (p arakalese) wasze serca“ (Kol 4,8).
111. Z A K O Ń C Z E N IE
R easum ując to wszystko, co zostało wyżej pow iedziane o użyciu term inów para
kalem i pardklesis w greckiej literaturze klasycznej, Septuagincie i w Nowym T esta
mencie m ożem y stw ierdzić, że św. Paweł łączy wszystkie te znaczenia w jedno. N adając przy tym om aw ianym przez nas term inom jeszcze nowe elem enty znacze niowe, tworzy A postoł pojęcie, które służy jem u w pewnych w arunkach na określenie całokształtu apostolskiego przepow iadania. W swoim pierw szym piśmie, które jest zarazem najstarszym pom nikiem literackim N owego T estam entu, m ianow icie w pierwszym liście do T esaloniczan, głoszoną T esaloniczanom Ewangelię nazyw a św. Paweł po pro stu parakleza.
P arakleza j a i o szczególna form a głoszenia Ewangelii, poprzez liczne elem enty składow e, obejm uje swoim zasięgiem całego człowieka, jego władze um ysłowe, woli- .tywne i uczuciowe. Jej cechą charakterystyczną jest to, że chce nie tylko pouczyć, ale ze względu na zaw arty w niej elem ent napom nienia, wpływa na ludzką wolę, wciąż skłaniając chrześcijan do wcielania w życie ewangelicznego orędzia, które zawiera przecież w sobie apel, suw erenne i wolne wezwanie Boga skierow ane do człowieka . i dom agające się ludzkiej decyzji i odpow iedzi.51 Parakleza jest pracą nad w prow adze
niem w życie codzienne C hrystusa, jest ukazyw aniem konsekw encji, jakie pociąga za sobą życie z C hrystusem i w C hrystusie. Parakleza chce n ad ać kierunek ludzkiem u życiu,52 poprzez elem ent pocieszenia i prośby chce trafić do serca i sum ienia, spow o dował: przem ianę ludzkiego życia, a przez to ułatw ić człowiekowi naw iązanie z Bo- ■giem dialogu zbaw ienia.53 J a k o taka w inna być parakleza szczególnie skuteczną
i godną upow szechnienia form ą przepow iadania C hrystusow ego orędzia.
50 Für unseren Z usam m enhang noch wichtiger ist aber die andere Tatsache, dass parakalein an bestirnten S tellen nicht eindeutig als er/nahen oder trösten zu verstehen ist.'■sonder - f ü r uns zunächst seltsam erw eise - beide Bedeutungen in einem enthält (H . S c h lie r , Vom W esen der apostolischen E rm ahnung, art. cyt.. s. 76).
51 Por. .1. K u d a s ie w ic z . W spółczesna herm en eu tyka biblijna a przepowiadanie. W: W spółczesna Bibli- sty k a P olska. W arszaw a 1972. s. 194.
52 P or. A. G r a b n e r - J l a i d e r , E.xistenziele Interpretation - A ufgabe unserer Verkündigung. D er S eelso rger 38 (1968) s. 31-37.
P or. S. G r z v b e k . W spółczesna herm en eu tyka biblijna. W: W spółczesna B ib listyka P olska. W arsz aw a 1972. s. 74-76.
P A R A K LL/.A 15
D zisiaj, gdy zgodnie z ogólnie pan u jącą tendencją pow rotu do źródeł, wciąż się słyszy ponaw iany postulat, aby z Pism a św. czerpać nie tylko tem aty, porządek i układ przepow iadania Słowa Bożego, ale także form ę i sposób w yrażania się a u to rów biblijnych,54 wydaje się być rzecz w skazaną, by paraklezę w prow adzić na stałe do term inologii teologicznej. Jeśli bowiem do języka teologicznego weszły i na d obre się zadom ow iły takie term iny, ja k kerygm at czy pareneza, które tylko rzadko pojaw iają się u autorów biblijnych (św. Paweł w ogóle nie używa sło w aparakalem anipardkle-
sis), to tym bardziej godnym upow szechnienia w ydaje się być term in parakleza,
którym tak często i z takim upodobaniem posługuje się A postoł N arodów .
P A R A K L E S E A l.S El N E WE1SE D E R V E R K U N D 1 G U N G D E S E V A N G E L 1U M S BE1 A P O S T E L PA U L U S
Z tis a m m e n f a s s u n g
L ine W eise das E vangelium zu v e rk ü n d e n in d er U rk irch e lieisst P arakiese. D e r A postel P au lu s in dem ersten B rief an die C h risten in T h essalo n ik e d as A u sru fen des E v angelium s n e n n t P arak iese (I T hes.2,2). P arakalem ist d as S chlüsselw ort, d as alle zu sam m en h än g en d en P arak iesen in den P au lu sb riefen ü b er s c h re ite und einleitet. Es w ird u n te rsu c h t welche B e deutung hat das W o rt para ka lem in d e r griechischen L iteratu r: im A lten und im N euen T e sta m e n t, um das G esch eh en d e r P arak iese besser zu v erstehen.
54 P o r. J . S tę p ie ń . Pismo .vir, ir kaznodziejstw ie ir św ietle ko n stytu cji o Objawieniu B o żym , C o llectan e a L heologica. 36 (1967) s. 29.
