na początku XXI wieku
na początku XXI wieku
pod redakcją
Katarzyny Czornik, Mirona Lakomego Mieczysława Stolarczyka
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2014
Recenzent
Wojciech Kostecki
Redaktor i projektant okładki: Aleksandra Gaździcka Redaktor techniczny: Barbara Arenhövel
Łamanie: Alicja Załęcka
Copyright © 2014 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208 ‑6336 ISBN 978 ‑83 ‑8012‑171‑3 (wersja drukowana) ISBN 978‑83‑8012‑172‑0 (wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40 ‑007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e ‑mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 41,0. Ark. wyd. 48,5. Papier Alto 80 g, vol. 1,5 Cena 52 zł (+ VAT) Druk i oprawa: „TOTEM.COM.PL Sp. z o.o.” Sp.K.
ul. Jacewska 89, 88 ‑100 Inowrocław
Wstęp
Część pierwsza
Ewolucja środowiska międzynarodowego Polski na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku
Teresa Łoś ‑Nowak
Przestrzeń międzynarodowa versus środowisko międzynarodowe: nowe zjawiska, nowe wyzwania dla polityki zagranicznej RP
Lubomir W. Zyblikiewicz
Polska wobec zmian w układzie sił w gospodarce i polityce światowej w latach 2001—2013
Krzysztof Nowakowski
Wpływ kapitalizmu państwowego na ewolucję środowiska międzynarodowego Tomasz Iwanek
Zmiana charakteru zagrożeń bezpieczeństwa a reorientacja prawa międzynarodo‑
wego. Perspektywa polska
Część druga
Uwarunkowania i cele polityki zagranicznej Polski
Marek Pietraś
Kultura strategiczna Polski po 1989 roku Marta Ryniejska ‑Kiełdanowicz
Cele polityki zagranicznej w kontekście dyplomacji publicznej Robert Radek
Wpływ funkcjonowania rządów mniejszościowych na politykę zagraniczną pań‑
stwa. Przypadek Polski
9
17
40 66 88
113 143 160
Część trzecia
Dylematy w stosunkach polsko ‑niemieckich
Aleksandra Trzcielińska ‑Polus
Priorytety polskiej i niemieckiej polityki zagranicznej w latach 2010—2013 Erhard Cziomer
Implikacje kryzysu strefy euro dla polityki Niemiec wobec Polski w Unii Euro‑
pejskiej
Mieczysław Stolarczyk
Dylematy polityki niemieckiej Polski związane ze wzrostem międzynarodowej roli Niemiec w następstwie kryzysu strefy euro
Część czwarta
Dylematy polityki wschodniej Polski
Ryszard Zięba
Podstawowe dylematy polskiej polityki wschodniej Stanisław Bieleń
Trudności w normalizacji stosunków polsko ‑rosyjskich Spasimir Domaradzki
Cena umowy stowarzyszeniowej. Między interesem Unii Europejskiej, Polski i przyszłością Ukrainy
Anna Szczepańska ‑Dudziak
Dyplomacja ekonomiczna Polski na Wschodzie Grzegorz Balawajder
Układ z Schengen a polska granica wschodnia w kontekście bezpieczeństwa Unii Europejskiej
Część piąta
Wyzwania stojące przed polityką
bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego Polski
Miron Lakomy
Polityka bezpieczeństwa teleinformatycznego Polski Andrzej Kozłowski
Zagrożenia dla cyberprzestrzeni RP Katarzyna Czornik, Miron Lakomy
Polityczny i wojskowy wymiar stosunków polsko ‑amerykańskich w pierwszej i drugiej dekadzie XXI wieku
Justyna Zając
NATO i UE w polskiej polityce bezpieczeństwa w XXI wieku
187 209 230
257 285
301 321 342
373 403 417 442
Część szósta
Implikacje kryzysu w strefie euro dla doktryny i polityki integracyjnej Polski
Kazimierz Łastawski
Polska wobec procesów i kierunków integracji europejskiej Rafał Riedel
Kryzys w strefie euro — źródła, symptomy, konsekwencje Jakub Stankiewicz
Polski wkład w strategię rozwoju współpracy w UE wobec przeciwdziałania kry‑
zysowi strefy euro u progu pierwszej i na początku drugiej dekady XXI wieku Tomasz Kubin
Członkostwo w strefie euro jako dylemat integracyjny Polski w warunkach reform Unii Gospodarczej i Walutowej
Część siódma
Dylematy polityki zagranicznej Polski na kierunkach pozaeuropejskich
Katarzyna Czornik
Polska percepcja Arabskiej Wiosny oraz jej implikacji w skali regionalnej i glo‑
balnej
Tomasz Okraska
Polska wobec wzrastającej potęgi Chin. Próba oceny szans i zagrożeń Renata Gałaj ‑Dempniak
Obraz stosunków polsko ‑japońskich w prasie japońskiej i na japońskich stronach internetowych
Teresa Rduch ‑Michalik
Główne kierunki polityki zagranicznej Polski w świetle „Strategii RP wobec po‑
zaeuropejskich krajów rozwijających się”. Wybrane problemy Justyna Łapaj
Największe wyzwania i problemy Polski w relacjach z państwami Ameryki Ła‑
cińskiej i Karaibów po 1990 roku Summary
Zusammenfassung
463 481 495 515
537 566 586 607
632 655 656
W literaturze z zakresu polityki zagranicznej państw i stosunków mię‑
dzynarodowych dość dużym uznaniem, szczególnie wśród zwolenników analizy czynnikowej, którzy formułują koncepcję wielowymiarowego pola polityki zagranicznej, obdarza się zewnętrzną działalność państwa, traktując ją jako funkcję zespołu uwarunkowań polityki zagranicznej. Mimo wystę‑
powania w tym zakresie wielu typologii, jedną z najczęściej stosowanych klasyfikacji jest podział uwarunkowań polityki zagranicznej państwa na uwarunkowania wewnętrzne (wewnątrzpaństwowe) i międzynarodowe, występujące w bliższym i dalszym środowisku międzynarodowym. W każ‑
dej z tych grup dodatkowo wyodrębnia się uwarunkowania o charakterze obiektywnym i subiektywnym. Zazwyczaj wskazuje się na prymat uwa‑
runkowań wewnętrznych przed zewnętrznymi, a w ramach wskazanych grup — obiektywnych nad subiektywnymi. Nie znaczy to jednak, że nie można znaleźć przykładów, które poświadczą, że w określonym czasie to uwarunkowania zewnętrzne lub subiektywne w głównej mierze kształtują politykę zagraniczną danego państwa. To, jak widziane są relacje między uwarunkowaniami wewnętrznymi i zewnętrznymi w kształtowaniu poli‑
tyki zagranicznej kraju, uzależnione jest także od postrzegania i badania rzeczywistości międzynarodowej. Mając na uwadze dwa podstawowe (klasyczne) paradygmaty służące wyjaśnieniu rzeczywistości międzynaro‑
dowej (realistyczny i liberalny) i ich kolejne modyfikacje, zwolennicy po‑
dejścia realistycznego i neorealistycznego eksponują tezę, że postępowanie państw na arenie międzynarodowej uwarunkowane jest przede wszystkim przyczynami zewnętrznymi. W ich ocenie czynnikami sprawczymi zacho‑
wania państwa na arenie międzynarodowej są determinanty występujące w środowisku międzynarodowym. Natomiast zwolennicy wizji liberalnej i neoliberalnej, analizując ten sam problem, szczególną wagę przywiązują do uwarunkowań wewnętrznych, w tym przede wszystkim do charakte‑
ru ustroju społeczno ‑politycznego danego państwa. Niezależnie jednak od
prezentowanych przez poszczególnych badaczy, jak również kreatorów i re‑
alizatorów polityki zagranicznej, podejść badawczych, mając na uwadze głównie praktykę polityki zagranicznej państw i stosunków międzynarodo‑
wych, w kolejnych etapach rozwoju stosunków międzynarodowych, wraz z intensyfikacją procesów współzależności i globalizacji, wpływ środowiska międzynarodowego na politykę zagraniczną poszczególnych państw, w tym także mocarstw, jest coraz większy. Generalnie rzecz ujmując, dla państw małych i średnich wpływ uwarunkowań zewnętrznych na ich politykę zagraniczną jest o wiele większy niż w przypadku mocarstw. Przy czym państwa małe i średnie oddziaływują też proporcjonalnie słabiej na kształto‑
wane tego środowiska. Dlatego umiejętne „wpisanie się” tych państw, a ściś‑
lej — ich grup rządzących, z własnymi interesami i celami w dominujące tendencje w środowisku międzynarodowym zazwyczaj zwiększa efektyw‑
ność ich polityki zagranicznej. Jest to istotne szczególnie z tego powodu, że jednym z najważniejszych celów polityki zagranicznej danych państw jest dążenie do wywarcia pożądanego wpływu, służacego realizacji celów wytyczonych przez bezpośrednich kreatorów i realizatorów tej polityki, na zachowania innych uczestników stosunków międzynarodowych.
Jednym z najważniejszych uwarunkowań zewnętrznych o charakterze obiektywnym są trendy ewolucji bliższego i dalszego danemu państwu środowiska międzynarodowego. Cechą charakterystyczną ewolucji środowi‑
ska międzynarodowego w ostatnich latach jest duża dynamika jego zmian.
Na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku zarówno w najbliż‑
szym środowisku międzynarodowym Polski: subregionalnym (sąsiedzkim), jak i dalszym, regionalno ‑kontynentalnym i globalnym, pojawiło się wie‑
le nowych zjawisk, procesów i tendencji, które wpłynęły na modyfikację, w mniejszym bądź większym stopniu, dotychczasowych celów polskiej po‑
lityki zagranicznej na głównych kierunkach jej aktywności, zarówno w wy‑
miarze wielostronnym, jak i w relacjach bilateralnych. Do najważniejszych nowych, bądź tylko silniejszych w stosunku do okresu wcześniejszego, ten‑
dencji występujących w środowisku międzynarodowym w wymiarze glo‑
balnym należy zaliczyć: osłabienie roli USA na arenie międzynarodowej, pomimo utrzymania przez to państwo pozycji jedynego supermocarstwa, oraz wzmocnienie orientacji na wykształcanie się układu wielobiegunowe‑
go; światowy kryzys finansowy i gospodarczy, który rozpoczął się w poło‑
wie 2008 roku w Stanach Zjednoczonych i w bardzo krótkim czasie nabrał charakteru globalnego (kryzys podważył czy wręcz zanegował podstawowe zasady, jakie wyznawali zwolennicy fundamentalizmu liberalnego w go‑
spodarce oraz wpływa na przyspieszoną ewolucję układu sił w systemie międzynarodowym); nowe akcenty w polityce zagranicznej administracji B. Obamy, w tym nadanie priorytetu relacjom z państwami Azji Wschod‑
niej i Południowo ‑Wschodniej i związane z tym mniejsze zainteresowanie
Europą oraz znaczne, w stosunku do rządu G.W. Busha, osłabienie konfron‑
tacyjnej polityki wobec Rosji na obszarze poradzieckim.
W wymiarze regionalnym (w środowisku europejskim) do nowych zja‑
wisk i procesów zachodzących w stosunkach międzynarodowych w Eu‑
ropie na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku, mających także bardzo poważne implikacje w skali globalnej, należy zaliczyć przede wszyst‑
kim osłabienie spoistości NATO i zmniejszenie jego roli w dotychczasowej polityce bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego wielu państw członkowskich, w tym Polski, oraz kryzys w strefie euro i jego następstwa dla dalszego procesu integracji w ramach UE. Natomiast w najbliższym (sąsiedzkim) środowisku międzynarodowym Polski za największe zmiany, jakie miały w nim miejsce w omawianym okresie, należy uznać znaczne wzmocnienie roli międzynarodowej Niemiec, w pierwszej kolejności w ra‑
mach UE i strefy euro, wzrost roli międzynarodowej Rosji, w tym wzmoc‑
nienie jej wpływów na obszarze poradzieckim.
Polityka zagraniczna to w dużym stopniu sztuka, umiejętność dokony‑
wania właściwych (trafnych) wyborów celów oraz środków i metod ich realizacji, przez pryzmat interesów narodowych i państwowych, interpreto‑
wanych i prowadzonych przez kolejne grupy rządzące. Na każdym etapie jej realizacji kolejni decydenci muszą rozstrzygać pojawiające się dylematy, rozumiane jako trudny wybór między przynajmniej dwiema różnymi moż‑
liwościami.
Prezentowany zbiór artykułów jest efektem dyskusji prowadzonej w cza‑
sie konferencji naukowej na temat dylematów polityki zagranicznej Polski w kontekście ewolucji środowiska międzynarodowego na przełomie pierw‑
szej i drugiej dekady XXI wieku, zorganizowanej przez Zakład Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Śląskiego w Ustroniu (23—25 IX 2013) z okazji 40 ‑lecia jego działalności. Wzięli w niej udział przedstawiciele niemal wszystkich ośrodków akademickich i politologicznych naszego kraju.
Celem badawczym konferencji było zdiagnozowanie najważniejszych nowych zjawisk i tendencji występujących w środowisku międzynaro‑
dowym Polski i ukazanie ich wpływu na kontynuację bądź modyfikację dotychczasowych interesów i celów polskiej polityki zagranicznej oraz wskazanie związanych z tym głównych dylematów. Uczestnicy konferencji starali się także odpowiedzieć na pytanie, czy decydenci polskiej polityki zagranicznej trafnie „odczytują” zmiany zachodzące w bliższym i dalszym środowisku międzynarodowym Polski oraz właściwie modyfikują dotych‑
czasowe koncepcje i praktykę polskiej polityki zagranicznej, wprowadzając nowe akcenty zarówno do sfery koncepcyjnej, jak i praktycznej tej polityki.
Ważnym celem konferencji była także próba ukazania zbieżności i różnicy stanowisk w środowisku polskich badaczy polskiej polityki zagranicznej, zarówno z najważniejszych ośrodków akademickich w naszym kraju, jak
i z pozauczelnianych instytutów badawczych, czy nawet szerzej — w pol‑
skiej myśli politycznej, w kwestii percepcji głównych dylematów polskiej polityki zagranicznej na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku i proponowanych rozwiązań tychże dylematów. Kolejnym celem konferencji było sformułowanie rekomendacji dla decydentów polskiej polityki zagra‑
nicznej w zakresie spraw podejmowanych przez poszczególnych referentów.
W tym kontekście należy odnotować, że stronę rządową na konferencji re‑
prezentowała dr Justyna Michalik, doradca sekretarza stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów RP z Biura Pełnomocnika Prezesa Rady Ministrów ds. Dialogu Międzynarodowego.
Zakres tematyczny konferencji obejmował główne dylematy stojące przed polityką zagraniczną Polski w omawianym okresie na jej głównych kierunkach aktywności — zarówno w wymiarze wielostronnym, jak i bi‑
lateralnym. Dlatego też organizatorzy konferencji zaproponowali, by jej uczestnicy w swoich wystąpieniach odnieśli się przede wszystkim do na‑
stępujących zagadnień:
ewolucji środowiska międzynarodowego Polski w wymiarze globalnym,
—
— regionalno ‑kontynentalnym i sąsiedzkim;
wpływu ewolucji środowiska międzynarodowego w omawianym okresie
—
— na dotychczasowe role międzynarodowe Polski, zarówno deklarowane, jak i rzeczywiste;
wyzwań stojących przed polityką bezpieczeństwa narodowego i między‑
—
— narodowego Polski w kontekście ewolucji strategii (m.in. koncepcji stra‑
tegicznej NATO przyjętej w listopadzie 2010 roku), funkcji i roli NATO w kształtowaniu bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego, w tym w kwestii zachowania należytych proporcji między aspektem obronnym i ekspedycyjnym sojuszu. Jest to także pytanie o implikacje dla relacji transatlantyckich i spoistości NATO oraz ładu międzynarodo‑
wego, a także dla polskiej polityki bezpieczeństwa takich działań tego sojuszu, jak porażka „misji w Afganistanie” czy zaangażowanie militarne w Libii z wyraźnym przekroczeniem mandatu, wynikającym z rezolucji 1973 Rady Bezpieczeństwa ONZ z 17 marca 2011 roku;
implikacji kryzysu w strefie euro dla doktryny i polityki integracyjnej
—
— Polski, w tym m.in. dla popieranego przez rząd RP modelu integracyj‑
nego oraz kwestii dotyczących: wzmocnienia zróżnicowanego poziomu integracji w UE, osłabienia WPZiB, wzrostu deficytu demokracji w UE, dalszego „odchudzania” europejskiego państwa socjalnego oraz znacz‑
nego zmniejszenia atrakcyjności europejskiego wzoru integracyjnego;
wyzwań i problemów w relacjach polsko ‑amerykańskich w płaszczyźnie
—
— bezpieczeństwa, w tym implikacji związanych z rosnącą obecnością sił zbrojnych USA w Polsce oraz narastającą w Polsce tendencją do po‑
strzegania wzrostu bezpieczeństwa naszego kraju nie tyle w gwarancjach
sojuszniczych NATO i wzmacniania WEPBiO, co — przede wszystkim
— w umacnianiu bilateralnej współpracy polsko ‑amerykańskiej w dzie‑
dzinie bezpieczeństwa;
dylematów polityki niemieckiej Polski, szczególnie w sytuacji rosnącej
—
— roli Niemiec w UE i powrocie dyskusji w Europie o nowym wydaniu problemu niemieckiego, tym razem w kontekście znacznego wzmocnie‑
nia w ostatnich latach roli RFN w UE i zarzutów, że Niemcy chcą narzu‑
cić pozostałym państwom swój model integracji, kierując się, w dążeniu do „uzdrowienia” strefy euro, przede wszystkim własnymi interesami narodowymi. Jeden z dylematów polityki niemieckiej Polski zawiera się więc w pytaniu: wspierać czy działać na rzecz osłabienia „dobrotliwej hegemonii” Niemiec w UE? Istotnym wyzwaniem dla polityki niemiec‑
kiej Polski jest także wypracowanie długofalowej strategii wobec strate‑
gicznego partnerstwa realizowanego w relacjach niemiecko ‑rosyjskich;
dylematów dotyczących zakresu modyfikacji dotychczasowych koncep‑
—
— cji i praktyki polityki wschodniej Polski, w tym zagadnień związanych m.in. z następującymi kwestiami: różnicami w interpretowaniu kon‑
cepcji polityki wschodniej autorstwa J. Giedroycia i J. Mieroszewskiego zawartej w akronimie ULB (Ukraina — Litwa — Białoruś); rolą Rosji w stosunkach międzynarodowych, a szczególnie na obszarze WNP; an‑
gażowaniem czy izolowaniem Rosji; dążeniem do okcydentalizacji Ukra‑
iny, Białorusi, Mołdawii i niektórych innych państw na obszarze pora‑
dzieckim z jednoczesnym zabieganiem o okcydentalizację (europeizację) Rosji czy z wyłączeniem Rosji z tego procesu; postrzeganiem Rosji jako głównego przeciwnika Polski czy zyskującego na znaczeniu partnera nie tylko w płaszczyźnie gospodarczej, lecz także politycznej; tzw. pragma‑
tyzacją polityki wschodniej rządu PO ‑PSL wobec Ukrainy, Rosji i innych państw obszaru WNP, wzmocnieniem myślenia kategoriami realizmu politycznego i odchodzeniem od nadmiernego idealizmu; następstwami katastrofy lotniczej samolotu prezydenckiego pod Smoleńskiem dla dal‑
szych relacji polsko ‑rosyjskich;
najważniejszych dylematów polityki zagranicznej Polski na kierunkach po‑
—
— zaeuropejskich, w tym przede wszystkim w kontekście głównych proble‑
mów występujących na Bliskim Wschodzie (np. związanych z implikacja‑
mi tzw. arabskiej wiosny) oraz w regionie Azji Południowo ‑Wschodniej.
Jeden z generalnych wniosków formułowanych w czasie konferencji za‑
wierał się w stwierdzeniu, że nowe elementy występujące w środowisku międzynarodowym Polski na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku nie wpłynęły na zasadniczą zmianę dotychczasowych celów i kie‑
runków polityki zagranicznej RP. Ich następstwem było jednakże pojawienie się w polityce zagranicznej kraju nowych dylematów, trudnych wyborów między kontynuacją dotychczasowej polityki a jej modyfikacją i zakresem tej
modyfikacji. Efektem wspomnianej modyfikacji były nowe akcenty w pol‑
skiej polityce zagranicznej w omawianym czasie.
Publikacja zawiera dwadzieścia osiem artykułów podzielonych na siedem części, odpowiadających głównym grupom tematycznym obrad konferencji.
Obejmują one kolejno: ewolucję środowiska międzynarodowego Polski na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku; niektóre uwarunkowania, cele, środki i metody polityki zagranicznej Polski; zagadnienia dotyczące dy‑
lematów w relacjach polsko ‑niemieckich; dylematy polityki wschodniej i po‑
łudniowej Polski; niektóre kwestie dotyczące wyzwań i zagrożeń stojących przed polityką bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego Polski;
implikacje kryzysu w strefie euro dla doktryny i polityki integracyjnej Polski oraz dylematy polityki zagranicznej Polski na kierunkach pozaeuropejskich.
Oprócz części pierwszej i drugiej, głównym kryterium wyodrębnienia pozo‑
stałych były najważniejsze kierunki polityki zagranicznej Polski na początku drugiej dekady XXI wieku, zarówno w wymiarze relacji dwustronnych, jak i w stosunkach wielostronnych.
Cezurą górną omawianych w poszczególnych artykułach kwestii jest wrzesień 2013 roku — termin konferencji, na której zamieszczone w zbio‑
rze referaty zostały wygłoszone. Dlatego też, poza nielicznymi przypadkami (np. artykuł Ryszarda Zięby), autorzy kolejnych opracowań nie odnoszą się do dylematów polityki zagranicznej Polski, które pojawiły się po zakończe‑
niu konferencji, w tym ważnych problemów polskiej polityki zagranicznej, które związane są z zapoczątkowanymi w listopadzie 2013 roku wydarze‑
niami na Ukrainie, w tym aneksją Krymu przez Rosję.
Specyfiką materiałów konferencyjnych jest ich niespójność metodolo‑
giczna i merytoryczna. Poszczególne opracowania zawierają indywidualne przemyślenia autorów w omawianych kwestiach, w które redaktorzy zbioru starali się nie ingerować.
Opracowanie adresowane jest do szerokiego grona Czytelników. Mamy nadzieję, że artykuły zamieszczone w niniejszej publikacji przyczynią się do wzbogacenia wiedzy na temat głównych dylematów polityki zagranicznej Polski na początku drugiej dekady XXI wieku oraz proponowanych przez poszczególnych autorów opracowań sposobów rozwiązania tych proble‑
mów. Pobudzą do dyskusji i refleksji nad głównymi wyzwaniami i zagroże‑
niami stojącymi przed polską polityką zagraniczną na głównych kierunkach jej aktywności, zarówno w wymiarze bilateralnym, jak i wielostronnym.
Katarzyna Czornik Miron Lakomy Mieczysław Stolarczyk
Ewolucja środowiska międzynarodowego Polski
na przełomie pierwszej
i drugiej dekady XXI wieku
Przestrzeń międzynarodowa versus środowisko międzynarodowe: nowe zjawiska, nowe wyzwania dla polityki zagranicznej RP
„Środowisko międzynarodowe” to w nauce o stosunkach międzynarodo‑
wych jedno z kluczowych zagadnień pozostających w ścisłym związku z państwem i jego relacjami z bliższym oraz dalszym otoczeniem. Bada‑
nia nad tym fenomenem mają długą historię. Nie rozwijając tego wątku
— choćby dlatego, że istnieje wiele interesujących opracowań na ten te‑
mat — można dla przykładu przywołać Arystotelesa i jego teorię społeczną mówiącą o nierozerwalnych związkach człowieka i środowiska, J. Bodina, Ch.L. Montesquieu i innych klasyków1. W XIX wieku F. Ratzel i K. Hau‑
shofer eksponują determinizm geograficzny będący syntezą antropologii i polityki. Także w pracach Alfreda T. Mahna na temat państwa, źródeł sukcesów w polityce zagranicznej dopatrywano się w położeniu morskim, charakterze wybrzeży, długości linii brzegowej itp. fizycznych parametrów, zaś H.J. Mackinder w teorii korzystnej przestrzeni geograficznej egzempli‑
fikował kontynentalne położenie państwa2. Badacze współcześni, tacy jak Harold i Margaret Sproutowie, A. Giddens, Q. Wright, obok geograficznych determinant zaczęli zwracać większą na inne niż geograficzne przesłanki dobrobytu, powodzenia w polityce zagranicznej państwa, umacniania po‑
zycji w świecie. Zaliczyli do nich m.in. dostępność do surowców, łatwość
*—Prof. zw. dr hab., kierownik Zakładu Międzynarodowych Stosunków Politycznych Instytutu Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego.
1—Arystoteles: Polityka. Tłum. i słowo wstępne L. Piotrowicz. Wstęp M. Szymański. W:
Dzieła wszystkie. T. 6. Warszawa 2001; C.L. Montesquieu: O duchu praw. Tłum. T. Boy ‑Żeleński.
Kęty 1997.
2—Szerzej na ten temat: J.E. Dougherty, R.L. Pfaltzgraff, Jr.: Contending Theories of Inter- National Relations. A Comprehensive Survey (fourth edition). New York 1997, s. 144—178.
transportu, związanie państwa ze środowiskiem międzynarodowym, ska‑
lę jego interaktywności3. Druga połowa wieku XX, koniec zimnej wojny, a w szczególności globalizacja, transgraniczność i współzależność sprawiły, że środowisko międzynarodowe generalnie utraciło klarowność charakte‑
rystyczną dla świata dwubiegunowego, ładu westfalskiego i mechanizmów zarządzania „światem zamkniętym”. Jak pisze R. Kuźniar: „Utraciło ono swój niemal homogeniczny charakter i niemal geometryczną klarowność epoki zimnej wojny”4. Suwerennym państwom wyrośli nieterytorialni, acz bardzo wpływowi konkurenci (międzynarodowe organizacje pozarządowe i transnarodowe), powstały transnarodowe klasy menagerów, elity kor‑
poracyjne i szeroko definiowane ruchy społeczne. Ich symbolem stały się Transnarodowe Organizacje Społeczeństwa Obywatelskiego, a podstawową formą organizacyjną działania „network”, czyli sieć powiązań, „łańcuch po‑
rozumienia i wspólnego dążenia do celu”5. Rewolucja informacyjna i inne zmienne zależne zmieniły przestrzenny obraz świata „związany z ortodok‑
syjnymi sposobami postrzegania przestrzeni i środowiska”6, redefiniując znaczenie położenia geograficznego i terytorium jako źródła władzy su‑
werena, „czasu” jako symbolu globalizacyjnej „kompresji” przestrzeni oraz przejawu nowej temporalności kontaktów międzynarodowych. Tym samym ponownie pojawiły się przesłanki do powrotu do dyskusji nad środowi‑
skiem międzynarodowym, tworzącym dla państwa ramy jego aktywności zewnętrznej, rozumieniem jego fizyczności, lecz także o potrzebie poznawa‑
nia wyłaniającego się nowego przestrzennego obrazu świata postindustrial‑
nego7. Przeobrażenia struktury przestrzennej, jakie obserwujemy, wyrażają dekompozycję układu westfalskiego i potrzebę poznania zjawisk i procesów
— zapowiadających jego nowy wymiar. Alvin i Haidi Tofflerowie w wi‑
zjonerskiej pracy Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali pisali: „na
3—H. i M. Sprout: Environmental factors in the Study of International Politics. “The Yournal of Conflict Resolution” XII 1957, s. 309—328; S.B. Cohen: Geography and Politics in a Divided World. New York 1963; Q. Wright: A Study of War. London 1965; A. Giddens: Konsekwencje nowoczesności. Przeł. E. Klekot. Kraków 2008; R.O. Keohane, J.S. Nye: Power and Interdepen- dence: World Politics in Transition. Boston 1977.
4—R. Kuźniar: Polityka i siła. Studia strategiczne. Zarys problematyki. Warszawa 2005, s. 274—
275.
5—Interesująca praca doktorska autorstwa Eweliny Panas: Soft power transnarodowych orga- nizacji społeczeństwa obywatelskiego. Lublin 2013; A. Dumała: Wspólnoty epistemologiczne i koalicje adwokackie — uczestnicy stosunków międzynarodowych „sui generis”. W: Niepaństowi uczestnicy stosunków międzynarodowych. Red. A. Pawłowska. Lublin 2010.
6—A. Gałganek: Przestrzenny obraz świata w nauce o stosunkach międzynarodowych. „Sprawy Międzynarodowe” 1989, nr 3, s. 106.
7—L.W. Zacher: Społeczeństwo postinformacyjne w kontekście ewolucji społeczeństw i wizji przy- szłości. W: Społeczeństwo informacyjne: aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne. Red. L.H. Haber, M. Niezgor. Kraków 2006.
naszych oczach, w naszym życiu rodzi się nowa cywilizacja”, a ludzkość, chociaż sobie jeszcze tego nie uświadamia, stoi „w obliczu najgłębszego w swych dziejach przewrotu społecznego i najśmielszej twórczej przebudo‑
wy”8. Nieprzypadkowo więc dla pokazania głębi zmian, jakie w zachodzą w środowisku międzynarodowym przełomu XX i XXI wieku celowe wydaje się sięganie do innych kategorii, jak choćby przestrzeń międzynarodowa, przestrzenny obraz świata.
O ile dla środowiska międzynarodowego, w klasycznym rozumieniu tego pojęcia, ważnymi wyznacznikami atrakcyjności dla państwa pozostają niezmiennie walory geograficznego położenia, dostępność do surowców, ja‑
kość zewnętrznych granic, łatwość transportu, o tyle przestrzeń międzyna‑
rodowa, wyrażając nielinearny charakter geografii, nową formę organizacji społeczeństwa i państwa postindustrialnego, nowe formy produkcji, handlu, komunikowania, wymusza jej konceptualizację, stanowiąc tym samym nową perspektywę analityczną w nauce o stosunkach międzynarodowych.
Jak wspomniano wcześniej, wpływ na procesy reinterpretacji znaczenia środowiska dla państwa i jego miejsca w systemie międzynarodowym miał rozpad bipolarnego świata. Konstrukcja „świata zamkniętego” czy „bine‑
arna” perspektywa analityczna, tworząca ramy stosunków międzynarodo‑
wych w warunkach świata poprzemysłowego, nie jest w stanie wyjaśnić ewolucji systemu międzynarodowego, jaka dokonuje się w ostatnim pół‑
wieczu. Powstawanie społeczeństwa postindustrialnego, procesy umiędzy‑
narodowienia gospodarek narodowych, powstawanie globalnych rynków fi‑
nansowych, głęboko rozwinięty informacjonizm wymuszają nowe podejście do państwa i środowiska międzynarodowego, w którym sukces w daleko większym stopniu zapewnią dostęp do wiedzy i informacji oraz obecność w międzynarodowych zinstytucjonalizowanych strukturach przestrzennych, wyrażających proces głębokiej dekonstrukcji obecnego porządku polityczne‑
go, gospodarczego, społecznego na poziomie globalnym, aniżeli terytorium i jego geofizyczne parametry. Dla świata, który nadchodzi, dotychczasowy model systemu międzynarodowego i sposób jego organizowania wydaje się „zbyt statyczny”. Należy przeto zgodzić się z B. Barberem i jego tezą z końca XX wieku, że: „Dzisiejszy świat odchodzi gwałtowanie i jednocześ‑
nie niepewnie przychodzi w tym samym momencie”9. Dlatego dla pań‑
stwa tak ważne jest uchwycenie tego momentu, w którym „stary” świat ustępuje nowemu. Globalizacja, transgraniczny charakter interakcji między różnorodnymi podmiotami stosunków międzynarodowych, pogłębiająca się współzależność zmieniają granice przestrzenne świata, pokazując do‑
8—A. i H. Tofflerowie: Budowanie nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali. Poznań 1996, s. 17;
J. Muszyński: Megatrendy a polityka. Wrocław 2001.
9—Zob. S.J. Kaufmann: Fragmentation and Consolidation of International System. “International Organization” 1997, vol. 51, no 2, s. 174.
bitnie, że jego nowy obraz jest związany nie tylko z ekspansją rynków, handlu, kapitału na poziomie globalnym, lecz także z globalną informacyj‑
ną konstelacją, która wymusza „transformację” z (nowoczesnych) państw narodowych w (postnowoczesne) państwa sieciowe10. Kryterium różnico‑
wania się przestrzeni międzynarodowej w XXI wieku „staje się ilość kapi‑
tału reprezentująca dane obszary”, obecność w przestrzennych strukturach międzynarodowych i zdolność ich kształtowania11. Jest to istotna diagnoza kierunków ewolucji systemu międzynarodowego i przesłanka dla państwa, bowiem poindustrialna przestrzeń międzynarodowa i kształtujący się nowy przestrzenny obraz świata wymusza nowy typ relacji międzynarodowych (międzypaństwowych, transnarodowych i transgranicznych), buduje nowy typ społeczeństwa i państwa, określa ich specyfikę, wreszcie formy prze‑
jawiania się. Można w związku z tym postawić następującą tezę: wobec istotności zmian, jakie dokonują się w systemie powestfalskim, nowe spoj‑
rzenie na środowisko, w jakim istnieje i funkcjonuje postindustrialne pań‑
stwo, może wyjaśnić zmiany morfologii systemu międzynarodowego głębiej, aniżeli czyni to ortodoksyjne podejście do środowiska międzynarodowego.
Postrzegana w tej perspektywie teoretycznej przestrzeń międzynarodowa stanowi materialną bazę dla „sieciowej” organizacji postindustrialnego społeczeństwa, w którym zaczynają dominować: globalny rynek, globalna produkcja, postępująca integracja i fragmentacja przestrzeni geograficznej oraz polityki. Zatem wprowadzone pojęcie „przestrzeń międzynarodowa”
wydaje się bardziej pojemne, może oddać głębię i istotę zmian w systemie międzynarodowym, ich siłę, jak też różnorodność, zmienność, nieciągłość, złożoność, wielotorowość, wielopoziomowość, emergentność. Jako kategoria analityczna zdaje się ważnym narzędziem badawczym dla przybliżenia me‑
gatrendów rozwojowych świata ponowoczesnego12. Wymaga — jak pisze J. Potulski — „zupełnie nowego podejścia badawczego i wypracowania zu‑
pełnie nowych kategorii badawczych”13. Rekonstrukcję przestrzeni między‑
narodowej świata ponowoczesnego można przeprowadzić przez dekonstruk‑
cję świata, jaki był następstwem „Westfalii” i głębokich zmian w systemie międzynarodowym, jego strukturalnych i funkcjonalnych cech, atrybutów jego uczestników i charakteru relacji między nimi. Westfalski model ładu światowego odchodzi co prawda do historii, ale „Westfalia”, traktowana jako symboliczna metafora nowego ładu międzynarodowego, „może być po‑
10—F. Stalder: Manuel Castells. Teoria społeczństwa sieci. Przeł. M. Król. Kraków 2012, s. 141.
11—A. Gałganek: Przestrzenny obraz świata…, s. 106—107.
12—J. Muszyński: Megatrendy a polityka…
13—J. Potulski: Geopolityka w świecie ponowoczesnym. Częstochowa 2010, s. 31 [wersja elek‑
troniczna].
mocna w przewidywaniu postnowożytnej globalnej przyszłości”14, podobnie jak w procesie rekonceptualizacji władzy i przestrzeni międzynarodowej.
Przestrzeń międzynarodowa
Zdefiniowanie przestrzeni międzynarodowej fazy ponowoczesności (w jej politycznym, ekonomicznym i społeczno ‑kulturowym wymiarze) jest nie‑
zwykle trudnym zadaniem. Nie mniej jednak można wydobyć jej specyfikę, nowe podmioty funkcjonujące w owej przestrzeni, nowe reguły zachowań, nową filozofię uprawiania polityki, a przede wszystkim swoistą symetrię pomiędzy różnymi sferami życia społecznego, zwłaszcza między sferą po‑
lityki, ekonomiki, kultury i mediokreacji świata. Przestrzeń międzynarodo‑
wa świata ponowoczesnego to — w moim rozumieniu istoty zmian w sys‑
temie międzynarodowym — całokształt stosunków/relacji zachodzących w środowisku międzynarodowym pomiędzy różnorodnymi podmiotami/
uczestnikami. Jest tworzona przez nich, wyraża nową jakość oraz charak‑
ter organizacji systemu międzynarodowego, strukturę powiązań i zależno‑
ści oraz mechanizmy działania w coraz bardziej sieciowych powiązaniach i zależnościach między nimi, ich intensywność. W miarę jak dynamizuje się współpraca międzynarodowa, powstają nowe obszary współpracy transgra‑
nicznej, regionalnej czy globalnej, tworzy się skomplikowany mechanizm struktur instytucjonalnych zarządzających globalizującą się gospodarką, handlem, finansami, związkami kulturowo ‑cywilizacyjnymi. W tym proce‑
sie powstaje nowa, nieznana nam przestrzeń międzynarodowa, „produkt”, wytwór społeczeństwa postprzemysłowego i symbol przeobrażeń dokonu‑
jących się w świecie. Wpisanie się państwa w różne jej wymiary staje się koniecznością, jeśli ma spełniać funkcje mu przypisane i demonstrować swą ponadczasową wartość.
M. Castells, autor trylogii Wiek Informacji: Ekonomia — Społeczeństwo — Kultura, pojmuje przestrzeń międzynarodową jako „historycznie uwarun‑
kowaną formę społeczną, której znaczenie wywodzi się z procesów spo‑
łecznych, jakie się przez nią wyrażają”. Przestrzeń — co podkreśla — jako wytwór społeczny jest kategorią dynamiczną, sygnalizuje postawy interak‑
cyjne pomiędzy podmiotami, „szczególne związki między różnymi ukła‑
dami struktury społecznej: związki układów ekonomicznych, politycznych, ideologicznych oraz szczególne cechy stosunków społecznych, które z nich
14—A. Gałganek: „Westfalia” jako metafora genezy w nauce o stosunkach międzynarodowych. W:
M. Pietraś, K. Marzęda: Późnowestfalski ład międzynarodowy. Lublin 2008, s. 53.
wynikają15. Inaczej przestrzeń tę postrzega L. Moczulski. W swoim dzie‑
le Geopolityka — potęga w czasie i przestrzeni mówi o „niezmiennej prze‑
strzeni” geograficznej, będącej „lustrem” obrazującym „zarówno zmienne struktury historyczne, jak ich syntezy”16. W rozumieniu L. Moczulskiego, przestrzeń jest traktowana synonimicznie z pojęciem środowiska geogra‑
ficznego o deterministycznym znaczeniu w rozwoju ludzkości. Niewątpli‑
wie, takie podejście odgrywało i odgrywa znaczącą rolę w życiu państw, narodów, jednostek, ale nie jest już jedynym czynnikiem zdolnym wyjaśnić fenomeny życia społecznego, politycznego, gospodarczego, dokonujące się w przestrzeni historycznej, zwłaszcza w jej nowożytnej edycji. Współcześnie w rzeczywistej przestrzeni fizycznej tych czynników jest wiele i są one bar‑
dzo zróżnicowane, gdy chodzi o ich wpływ na kondycję państwa. Co więcej, ich znaczenie zmienia się wraz ze zmianami społecznymi, cywilizacyjnymi i kulturowymi. W konsekwencji zmienia się przestrzeń międzynarodowa i sposób jej zagospodarowywania.
Współczesne rozumienie przestrzeni międzynarodowej różni się od tra‑
dycyjnego postrzegania jej zasięgu, struktury i charakteru relacji między podmiotami w niej funkcjonującymi. Zmiana ta jest m.in. konsekwencją głębokich zmian w systemie międzynarodowym, sposobie jego organiza‑
cji, środowisku międzynarodowym i mechanizmach funkcjonowania. Ich nośnikami są w pierwszym rzędzie globalizacja, współzależność i transgra‑
giczność. To już nie tylko signum temporis społeczeństwa postindustrialne‑
go, lecz także siły sprawcze jego nowej organizacji. Wyrażają je deteryto‑
rializacja oraz „dekompresja” czasu i przestrzeni międzynarodowej. Coraz częściej też mówi się o „współczasowości”17 jako następstwie dekompresji tych dwóch wartości zmieniających dość radykalnie sposób „zarządzania”
przestrzenią międzynarodową, a w szczególności możliwości jej wykorzy‑
stania dla budowania potencjału państwa i jego pozycji w globalnym świecie polityki, gospodarki, kultury. Symbolem staje się dość atrakcyjna medialnie teza „o końcu epoki Gutenberga” jako konsekwencji najnowszych osiągnięć w technologii komunikowania się. Bez wątpienia wymusza ona nowe spoj‑
15—Za: F. Stadler: M. Castells. Teoria społeczeństwa sieci…, s. 166—167.
16—L. Moczulski: Geopolityka — potęga w czasie i przestrzeni. Warszawa 1999, s. 317 i n.
17—Pojęcie „współczasowości” stworzone przez M. Castellsa określa głębokie zmiany w rozwoju gospodarki kapitalistycznej, więzi międzyludzkich, wymiany myśli itp. zjawisk dokonujących się w przestrzeni międzynarodowej. Jest to jednak nowy typ przestrzeni mię‑
dzynarodowej, w której różnego rodzaju aktorzy społeczni (gospodarczy) mogą przebywać w tej samej przestrzeni temporalnej, nie będąc w tej samej przestrzeni fizycznej (Internet, przepływy sieciowe). Ważniejsze dla tego procesu jest to, że kluczowe instytucje społeczne czy gospodarcze zostały zrestrukturyzowane w taki sposób, że mogą czerpać z tego korzyści, zyskując tym samym przewagę konkurencyjną nad tymi, którzy pozostają wierni konwencjo‑
nalnej logice czasoprzestrzeni, stając się sieciowo niekompatybilni wobec wyzwań stojących między nimi.
rzenie na przestrzeń, w której środowisko geograficzne jest jednym z wielu czynników wyjaśniających złożone procesy społeczne.
Nowoczesna rzeczywistość międzynarodowa polityczna, gospodarcza, informacyjna, na którą przemożny wpływ mają procesy globalizacji, im‑
plikuje inne ramy organizacyjne systemu międzynarodowego, inne zasady działania, inne normy i reguły postępowania aktorów/uczestników sto‑
sunków międzynarodowych, generuje nowe sprzeczności i kryzysy. Prze‑
strzeń w tym ujęciu jest „materialnym wsparciem współczesnych praktyk społecznych […]. Łączy te praktyki, które są jednoczesne”18, wskazując na nowe źródła władzy w systemie międzynarodowym. To istotny znak cza‑
su, bowiem władzę w XXI wieku cechuje „rozproszenie i decentralizacja”, a jednocześnie „wszechobecność”, zaś państwo, aby się rozwijać, musi zmie‑
nić strategię zachowań, poszerzając pole współdziałania w globalnej sieci procesów ekonomicznych, gospodarczych, finansowych, informacyjnych i innych. Władza do niedawna dyskrecjonalnie przynależna suwerennemu państwu, dzisiaj jest dzielona z innymi podmiotami. Dotyczy to wszystkich obszarów jej sprawstwa, a więc gospodarki, polityki, bezpieczeństwa i kul‑
tury. Nawet kontrola nad środkami przemocy przechodzi w ręce aktorów innych, aniżeli państwa19, bowiem przyszłościowo miejscem pól bitewnych stanie się cyberprzestrzeń, tj. „przestrzeń otwartego komunikowania się za pośrednictwem połączonych komputerów i pamięci informatycznych, pra‑
cujących na całym świecie”20.
Państwa pozostawione na peryferiach przepływu bogactw i możliwości, niezdolne do odpowiedzi na zmiany w świecie, będą co najwyżej trwać w sta‑
gnacji, w niedorozwoju. Kluczem jest wiedza o istotności zmian, jakie zachodzą w środowisku międzynarodowym epoki ponowoczesnej, a także „wyobraźnia przestrzenna” o dokonujących się zmianach, kierunkach i tendencjach, jakim podlegają, otwartość na zmiany. „Wyobraźnia przestrzenna” jest bowiem waż‑
na nie tylko dla architekta i urbanisty, lecz także dla polityka i badacza, stra‑
tega i eksperta. Jako „wytwór społeczeństwa postindustrialnego”:
jest ona symbolem/synonimem głębokich przeobrażeń w rozwoju nowej
—
— materialnej bazy organizacji gospodarki, handlu, produkcji na poziomie globalnym;
określa nowe rodzaje związków i układów ekonomicznych, politycz‑
—
— nych, kulturowych, różne od obowiązujących w poprzedzającej ją prze‑
18—M. Castells: Społeczeństwo sieci. Przeł. M. Marody. Warszawa 2011, s. 436.
19—R. Kuźniar: Polityka i siła. Studia strategiczne. Zarys problematyki. Warszawa 2005, s. 266 i n. Są to często „civil contractors” lub „Private Military Companies”, zawłaszczające jedno z fundamentalnych praw państwa. Szerzej na ten temat R. Uesseler: Wojna jako usługa. Jak prywatne firmy wojskowe niszczą demokrację. Przeł. M. Kalata. Warszawa 2008.
20—Cyt. za: M. Lakomy: Znaczenie cyberprzestrzeni dla bezpieczeństwa państw na początku XXI wieku. „Stosunki Międzynarodowe” 2010, nr 4, s. 56.
mysłowej fazie rozwoju cywilizacyjnego i organizacyjnego (społeczeń‑
stwa ryzyka);
jest jednocześnie źródłem i następstwem dynamiki zmian w systemie
—
— międzynarodowym: organizacyjnych, politycznych, ekonomicznych, czyli najogólniej mówiąc: cywilizacyjnych;
łączy inne rozumienie władzy w środowisku międzynarodowym, inne
—
— jej źródła i sposób wykonywania; jest przejawem procesu nazywanego transformacją stosunków władzy w systemie międzynarodowym21.
Władza w przestrzeni międzynarodowej fazy ponowoczesności
Świat przełomu XX i XXI wieku „przeżywa głębokie jakościowe zmiany związane z rewolucją technologiczną w sferze komunikacji, ekspansywnym rozwojem nowoczesnej formacji społecznej […] oraz z pogłębianiem i przy‑
śpieszaniem procesów tworzenia się wzajemnych powiązań w skali świato‑
wej we wszystkich dziedzinach życia”22. Zmiany te symbolizują proces po‑
wstawania nowych źródeł władzy w systemie międzynarodowym, nowych form jej wykonywania i nierzadko nowych podmiotów. Proces ten można nazwać transformacją stosunków władzy w systemie międzynarodowym, w którym — jak pisze M. Castells — mamy do czynienia z transformacją państw narodowych z „suwerennych podmiotów w strategicznych akto‑
rów”23 konfrontowanych z rzeczywistością, w której obok nich ważnymi współuczestnikami procesów decyzyjnych w przestrzeni międzynarodowej stają się rozwijające się w szybkim tempie „ponadterytorialne instytucje i or‑
ganizacje społeczne, posiadające wspólne normy i interesy” oraz możliwości współdecydowania w polityce międzynarodowej na różnych poziomach jej przejawiania się. To one tworzą „nową geopolityczną rzeczywistość skła‑
dającą się z eklektycznych sieci powiązanych ze sobą centrów władzy”24, ominięcie których wydaje się niemożliwe.
W warunkach głębokich przeobrażeń w gospodarce międzynarodowej, ekspansji nowych systemów komunikacyjnych, bezpośredniego transferu informacji oraz potencjału intelektualnego ludzi, ekskluzywność państwa w wykonywaniu władztwa na terytorium i nad ludnością ulega osłabie‑
niu, zmieniają się narzędzia temu służące, zaś globalizacja, transgraniczność
21—Cyt. za: F. Stadler: Manuel Castells…, s. 124.
22—L. Potulski: Geopolityka w świecie ponowoczesnym…, s. 55.
23—F. Stadler: Manuel Castells…, s. 124.
24—L. Potulski: Geopolityka w świecie ponowoczesnym…, s. 65.
i współzależność sprawiają, że ograniczanie zakresu władzy państwowej do terytorium w sensie geograficznym traci na atrakcyjności jako źródło sukce‑
sów i dobrobytu. Większego znaczenia nabiera aktywna obecność państwa w przestrzeni międzynarodowej, poznanie istotności zmian, jakim podle‑
ga, umiejętne wykorzystywanie instrumentów, jakie oferują ponadnarodowe i transnarodowe instytucje oraz dostępność do informacji i wiedzy. W XXI wieku zmienia się wartość przestrzeni geograficznej jako stawki w rywali‑
zacji o władzę w systemie międzynarodowym. Nie trudno nie dostrzec, „że międzynarodowe środowisko decyzyjne uległo rozszerzeniu, rozczłonkowa‑
niu, pojawiają się jego nowe struktury, stwarzając przestrzeń aktywności dla różnorodnych i nieobecnych w tej sferze interesariuszy”25. I to ci nowi aktorzy oraz relacje między państwem a nimi — w realiach dokonującej się współcześnie transformacji systemu międzynarodowego i stosunków wła‑
dzy w systemie międzynarodowym — kreują przestrzeń międzynarodową, jej nowe formy organizacyjne i mechanizmy działania.
„Globalizacja oznacza, iż rozpoczyna się nowa gra o władzę, w której reguły i podstawowe pojęcia dawnej gry tracą znaczenie […]. Wraz z glo‑
balizacją kształtuje się nowa przestrzeń działań i nowe ramy aktywności:
polityka odrywa się od granic i od państw, w efekcie czego pojawiają się dodatkowi gracze, nowe role, nowe zasoby, nieznane reguły, nowe sprzecz‑
ności i konflikty”26. Po władzę w środowisku międzynarodowym sięgają przedsiębiorstwa i korporacje transnarodowe. Nowa elita korporacyjna kreś‑
li nowe centra siły. Obok nich do „gry” w polityce światowej włączają się (jeszcze nieśmiało i ze zmiennym skutkiem) transnarodowe podmioty wyrażające potrzeby i interesy społeczności międzynarodowej, partie poli‑
tyczne, wreszcie znacznie bardziej agresywnie organizacje terrorystyczne i przestępcze. W wymiarze globalnym rzeczywistością staje się powolne
„przekształcanie międzynarodowego systemu władzy opartego w głównej mierze na państwach i inicjatywach będących konfiguracjami zaangażowa‑
nia państw w system globalny, angażujący wszystkie podmioty oddziałujące na strategiczne obszary globu”27. Zatem wkroczenie w „wiek informacji”, kształtowanie się „społeczeństwa wiedzy” oraz „umiędzynarodowienie” na‑
rodowych gospodarek ponownie stwarza przesłanki do powrotu do dysku‑
sji nad nowymi ramami organizacji przestrzeni międzynarodowej, nowymi przejawami władzy oraz środowiskowymi determinantami polityki zagra‑
nicznej państwa. W powestfalskim systemie międzynarodowym zmieniają się stare reguły zachowań, a nowa rzeczywistość wymusza na państwie nową/inną filozofię uprawiania polityki.
25—M. Zachara: Global Governance. Ład międzynarodowy po zakończeniu stulecia Ameryki.
Kraków 2012, s. 67—69.
26—U. Beck: Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Warszawa 2005, s. 23.
27—M. Zachara: Global Governance…, s. 26.
Wchodząc w ponowoczesny system międzynarodowy, w ponowoczesny porządek międzynarodowy, państwo — zdaniem niektórych badaczy — jako instytucja polityczna i społeczna, nie sprawdza się, gdyż świat ponowoczes‑
ny potrzebuje nowych mechanizmów globalnego zarządzania, nowych form współpracy i nowych strategii28. Nie znaczy to jednak, że jest zbędne — prze‑
ciwnie29. Jak podkreślono we wcześniej sformułowanych tezach, jego obec‑
ność w systemie międzynarodowym uwiarygodnia jego atrakcyjność i swo‑
istą ponadczasowość30. Nie można wprawdzie wykluczyć świata bez państw, ale jest to wciąż odległa i raczej niejasna perspektywa31. Można zgodzić się z tezami kosmopolitycznej wizji systemu międzynarodowego, że westfalska formuła państwa narodowego w wieku globalnych powiązań stała się gorse‑
tem zbyt ciasnym, aby na nim budować nowy porządek i nowe reguły gry w świecie polityki32. Tego nie kwestionują nawet zwolennicy paradygmatu realistycznego, w którym państwo zajmuje wciąż ważne miejsce w hierar‑
chii podmiotów stosunków międzynarodowych. Nawet jeśli widzą, że jego znaczenie maleje, to maleje w jednych obszarach aktywności, zaś w innych wzrastają jego funkcje i możliwości sterowania procesami w kierunku przez niego pożądanym33. Atrakcyjność państwa bez wątpienia spada, gdy pozo‑
staje ono na marginesie gospodarki globalnej, ominięte przez globalne prze‑
pływy bogactwa i możliwości. Takie peryferyjne państwa mogą co najwyżej trwać w stagnacji i postępującym upadku. Jedną z negatywnych cech globa‑
lizacji jest bowiem coraz widoczniejsza asymetria w podziale korzyści gospo‑
darczego wzrostu świata przez znaczną część państw o „zlokalizowanych”
gospodarkach, czyli gospodarkach „funkcjonujących na marginesie” lub „na obrzeżach dynamiki i zmian współczesnej cywilizacji”34.
28—McŚwiat rządzi. Wywiad z B. Barberem. „Wprost” 2013, nr 1, s. 55; Państwa umierają, miasta nas zbawią (wywiad z B. Barberem). „Gazeta Wyborcza” 12—13.10.2013; M. Albrow:
The Global Age: State and Society Beyond Modernity. Stanford 1997.
29—T. Łoś ‑Nowak: Państwo jako uczestnik stosunków międzynarodowych. W: Studia z teorii poli- tyki. T. 2. Red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak. Wrocław 1997, s. 79—96; Państwo ponowoczesne;
ile tradycji, ile ponowoczesności? W: A. Lisowska, A.W. Jabłoński: Wizje dobrego państwa. Państwo w procesach przemian. Toruń 2009, s. 17—42.
30—S. Strange: The Retreat of the State. The Diffusion of Power in the World Economy. Cam‑
bridge 2003.
31—J. Nakonieczna: Inny świat jest możliwy. W: Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku.
Red. R. Kuźniar. Lublin 2005, s. 601 i n.
32—T. Pogge: World Powerty and Human Rights: Cosmopolitan responsibilities and Reforms.
Cambridge 2002. Porównaj także: S. Żukowski: Kosmopolityzm i postmodernizm a ład światowy.
„Żurawia Papers” 2009, z. 13; B. Baran: Postmodernizm. Kraków 1992.
33—M. Webber, M. Smith (with D. Allen, A. Collins, D. Morgan and A. Ehteshani):
Foreign Policy in a Transformed World. London 2002, s. 16 i n.; A. Giddens: The Consequences of Modernity. Standford 1990.
34—M. Pietraś: Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej W: Oblicza proce- sów globalizacji. Red. M. Pietraś. Lublin 2002, s. 65.
Polityka zagraniczna Polski
w przestrzeni międzynarodowej przełomu XX i XXI wieku:
tendencje, priorytety i strategie
Zaskakująco duże zmiany w przestrzeni międzynarodowej w ostatnim pół‑
wieczu, w strukturach symbolizujących globalną gospodarkę, globalizujący się rynek finansów międzynarodowych i nowe mechanizmy zarządzania stawiają przed Polską wyzwania i problemy. Decydenci odpowiedzialni za jej bezpieczeństwo, rozwój, pozycję w systemie międzynarodowym są otwarci na wyzwania i gotowi do ponoszenia ryzyka, jakie zawsze wiąże się z polityką, i muszą racjonalnie reagować. Czy polska elita rządząca jest gotowa na te wyzwania? Czy Polska jest obecna w globalnej „ponowoczes‑
nej” przestrzeni międzynarodowej? W których segmentach międzynarodo‑
wych stosunków politycznych, gospodarczych, naukowo ‑technicznych jest aktywna, a w których pozostaje pasywnym uczestnikiem? Są to pytania o znaczeniu zasadniczym dla jej rozwoju.
Pytań i problemów, wiążących się z globalną transformacją systemu międzynarodowego i strategią Polski włączania się w ten proces, jest wiele i trudno dać na nie rzeczową i pogłębioną odpowiedź, mając na uwadze ograniczenia, jakie narzuca formuła artykułu. Dlatego też przedłożony Czy‑
telnikowi tekst należy traktować jako wprowadzenie do trudnej, ale arcy‑
ważnej dyskusji na temat polityki zagranicznej Polski, dylematów, z jakimi musi się mierzyć, wreszcie obszarów szczególnej wrażliwości dla państwa i jego rozwoju.
* * *
Z racji swojego położenia geopolitycznego w sercu kontynentu, Rzecz‑
pospolita Polska „jest naturalnym miejscem spotkania i dialogu trzech czę‑
ści dawnej Europy Wschodniej, obejmującym region niemieckojęzyczny, naddunajsko ‑bałkański i dawne ziemie Rzeczypospolitej wielu narodów”35. Z drugiej strony, to położenie geograficzne Polski, za sprawą aktywnej i z wizją budowanej strategii wobec bliższego i dalszego otoczenia, może stać się „cassalowskim węzłem” w globalnych sieciach organizujących go‑
spodarkę, handel, wymianę i politykę na poziomie globalnym. Dzisiaj, gdy wydaje się, że mamy ustabilizowaną pozycję międzynarodową, w centrum szczególnego zainteresowania polityki i polityków, ekspertów i decydentów zdolnych do myślenia perspektywistycznego powinny znaleźć się następu‑
jące segmenty przestrzeni międzynarodowej:
35—S. Bieleń: Pozycja geopolityczna Polski. W: Polska w stosunkach międzynarodowych. Red.
S. Bieleń. Warszawa 2007, s. 20.
przestrzeń polityczna — arena dekonstrukcji starego porządku, nowych
—
— zagrożeń i wyzwań;
przestrzeń gospodarcza — symbol procesów umiędzynaradawiania go‑
—
— spodarki, produkcji handlu i informacji;
przestrzeń instytucjonalna wyrażająca nowe formy zarządzania na po‑
—
— ziomie globalnym;
przestrzeń kulturowo‑cywilizacyjna.
—
—
Przestrzeń polityczna —
arena dekonstrukcji starego porządku, nowych zagrożeń, wyzwań i dylematów polityki zagranicznej Polski
Na przełomie XX i XXI wieku świat stał się bardziej chaotyczny, niedookreś‑
lony w swej konstrukcji, a przez to trudny do ogarnięcia. Rozpad systemu bipolarnego i upadek jednego z jego filarów otwierał nowy etap w histo‑
rii stosunków międzynarodowych. Na rynku projekcji porządku między‑
narodowego pojawiła się koncepcja jednobiegunowości, forsowana przez Z. Brzezińskiego i Ch. Krauthammera, nieokrzepły świat Huntingtonowskiej koncepcji jednobiegunowej wielobiegunowości, Kissingerowska koncepcja świata wielobiegunowego ze Stanami Zjednoczonymi jako najpotężniejszy‑
mi w gronie kilku mocarstw, ale równymi między równymi36. W koncep‑
cjach amerykańskich prezydenta B. Obamy pojawiła się formuła „partner‑
stwa Ameryki i Chin” oraz „partnerstwa Ameryki i UE” jako podstawy nowego porządku światowego. I chociaż brzmią interesująco, to wszystkie one wywoływały ostrą reakcję rosyjskich polityków, odrzucających myśl o bezpowrotnej utratcie przez Rosję mocarstwowej pozycji. Na politycznej scenie zaistniały ponadto nowe potęgi azjatyckie: Chiny i Indie oraz „wscho‑
dzące” mocarstwa z Ameryki Południowej — Brazylia i Argentyna, gotowe do współuczestniczenia w globalnym ładzie międzynarodowym. Paradok‑
salnie, w tym samym czasie Europa zaczynała tracić swą szczególną pozycję ekonomiczno ‑strategiczną i naukowo ‑techniczną na rzecz Azji i jej nowych potęg. Stare podziały i sojusze ustępowały nowym, załamywały się dawno ustalone strategie polityczne, militarne, gospodarcze i kulturowe. Proces ten nie ominął także Polski.
36—T. Łoś ‑Nowak: Paradygmat realistyczny. Projekcje porządku międzynarodowego w XXI wie- ku. W: Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku…, s. 21 i n.; A. Jarczewska ‑Romaniuk:
Amerykańskie wizje ładu międzynarodowego. W: Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku…, s. 227 i n.; M. Menkiszak: Rosyjskie wizje pozimnowojennego porządku międzynarodowego. W:
Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku…, s. 275 i n.
Po upadku bloku komunistycznego i rozpadzie ZSRR Polska zaczynała proces budowania nowych więzi i nowego typu relacji z bliższym i dalszym otoczeniem, w tym z państwami zachodnimi, z którymi kontakty politycz‑
ne, gospodarcze i militarne z powodów ideologicznych były ograniczone.
Powoli stawały się one realnym fragmentem przestrzeni międzynarodowej Polski i innych państw byłego bloku wschodniego. Członkostwo w NATO i UE powodowało, że „znalazła się w nowym układzie współzależności geopolitycznych, w których na relacje sąsiedzkie nakładają się współzależ‑
ności sojusznicze i konsolidacja wynikająca z wysokiego poziomu integra‑
cji”37. W tej nowej geopolitycznej rzeczywistości należało przede wszystkim odpowiedzieć na kilka ważnych pytań, po pierwsze: gdzie w tej plątaninie interesów na niestabilnej jeszcze scenie polityki światowej jest Polska? Po drugie: kto w polityce zagranicznej powinien być jej strategicznie ważnym partnerem? I wreszcie: jaką strategię wybrać, aby interesy, potrzeby i racje RP były zabezpieczone?
Mając na uwadze ontyczny wymiar środowiska międzynarodowego, w jakim znalazła się Polska po 1989 roku, pytaniem o znaczeniu zasadni‑
czym dla jej międzynarodowej pozycji, bezpieczeństwa szeroko rozumiane‑
go, współpracy międzynarodowej itp. było pytanie o podmioty stosunków międzynarodowych, symbole i nośniki ewolucyjnych zmian w przestrzeni międzynarodowej na poziomie globalnym. Za najważniejsze uznano pań‑
stwa o statusie mocarstwowym, ale też państwa aspirujące do takiego statu‑
su oraz te, które rozpoczynały walkę o przywrócenie miejsca w strukturze systemu międzynarodowego, właściwego mocarstwom globalnym. Układ relacji między nimi, budowane sieci politycznych układów i powiązań sta‑
wały się dla państw średniej wielkości, takich jak np. Polska, istotnym kom‑
ponentem koncepcji polityki zagranicznej i budowanych strategii zachowań w politycznej przestrzeni międzynarodowej. Stawką w tej grze było bowiem bezpieczeństwo, rozwój i możliwość współuczestniczenia w polityce świa‑
towej38.
Aktorami zajmującymi ważne miejsce w polityce zagranicznej Polski i jej przyszłości stawały się Stany Zjednoczone i Federacja Rosyjska, chociaż każde z innych powodów: „Bliskie stosunki ze Stanami Zjednoczonymi są jednym z najmocniejszych atutów, jakimi dysponuje nasza polityka zagra‑
niczna” — mówił w sejmie w 2001 roku minister W. Bartoszewski39, zaś
37—S. Bieleń, A. Skrzypek: ze wstępu do pracy zbiorowej Geopolityka w stosunkach polsko
rosyjskich. Warszawa 2012, s. 7.
38—Informacja o polityce zagranicznej rządu przedstawiona w Sejmie X kadencji — 26 kwietnia 1990 r. W: Exposé ministrów spraw zagranicznych 1990—2011. Warszawa 2011, s. 5.
39—Informacja Ministra Spraw Zagranicznych o polityce zagranicznej rządu przedstawiona na 110 posiedzeniu Sejmu RP III kadencji — 6.09.2001 r. W: Exposé ministrów spraw zagranicznych…, s. 234—235.
