Postêpy Dermatologii i Alergologii XXII; 2005/1 10
Adres do korespondencji: prof. dr hab. med. Ligia Brzeziñska-Wcis³o, Katedra i Klinika Dermatologii, Œl¹ska Akademia Medyczna, ul. Francuska 20/24, 40-027 Katowice, tel./faks +48 32 256 11 82, +48 32 259 15 80, e-mail: lbrzezinska-wcislo@slam.katowice.pl
C
Co o n no ow we eg go o w w e ettiio op pa atto og ge en ne ez ziie e
ii lle ec cz ze en niiu u łło ojjo otto ok ko ow we eg go o z za ap pa alle en niia a s sk kó órry y
W
Wh ha att iis s n ne ew w iin n tth he e e ettiio op pa atth ho og ge en ne es siis s a an nd d ttrre ea attm me en ntt o
off d de errm ma attiittiis s s se eb bo orrrrh ho oiic ca a
LIGIA BRZEZIŃSKA-WCISŁO
Katedra i Klinika Dermatologii Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach, kierownik Katedry prof. dr hab. med. Ligia Brzezińska-Wcisło
Abstract
Seborrhoeic dermatitis is a chronic and recurrent inflam- matory skin disorder, usually involving the scalp, intertrigino- us regions or areas with numerous sebaceous glands. Seborr- hoeic dermatitis is one of the most resistant to therapy derma- tological disorders, and therefore every patient needs to be treated individually. Despite the fact that the diagnosis is re- latively uncomplicated, no single and radical cure for seborr- hoeic dermatitis has been found yet. The study presents aetio- logy, clinical presentation and treatment of seborrhoeic der- matitis.
Key words: seborrhoeic dermatitis, etiopatogenesis, clini- cal symptoms, management.
Streszczenie
£ojotokowe zapalenie skóry (£ZS) jest zapaleniem skóry o przebiegu przewlek³ym, nawrotowym, obejmuj¹cym zazwy- czaj skórê ow³osion¹ g³owy, okolice wyprzeniowe lub obszar bogaty w gruczo³y ³ojowe. £ZS jest jednym z trudniejszych do leczenia schorzeñ dermatologicznych, w którym ka¿dy chory wymaga indywidualnego podejœcia. Mimo ¿e schorzenie jest
³atwo rozpoznawane, to jest ci¹gle dolegliwoœci¹, na któr¹ nie ma jednego radykalnego leku. W pracy omówiono etiologiê, obraz kliniczny i leczenie £ZS.
S³owa kluczowe: ³ojotokowe zapalenie skóry, etiopatoge- neza, obraz kliniczny, leczenie.
(PDiA 2005; XXII, 1: 10–13)
£ojotokowe zapalenie skóry (£ZS) jest powszech- nie wystêpuj¹c¹, zapaln¹ chorob¹ skóry, obecn¹ u 1–3%
populacji. Schorzenie to zosta³o opisane w 1887 r. przez Unnê, a mimo to ci¹gle niewiele wiadomo o jego etio- logii i leczeniu [1]. £ZS jest zapaleniem skóry o prze- biegu przewlek³ym, nawrotowym, obejmuj¹cym zazwy- czaj skórê ow³osion¹, okolice wyprzeniowe lub obszar skóry bogaty w gruczo³y ³ojowe [2]. Choruj¹ na nie g³ównie osoby m³ode, szczególnie mê¿czyŸni [3], ale mo¿e pojawiaæ siê równie¿ u niemowl¹t.
Wczesnym objawem jest ³ojotok skóry g³owy. Na- stêpnie nawarstwiaj¹ siê t³uste strupy i wystêpuje stan zapalny, a w³osy ulegaj¹ znacznemu przerzedzeniu.
Ogniska rumieniowo-z³uszczaj¹ce przechodz¹ na przy- legaj¹c¹ skórê nieow³osion¹, g³ównie na czo³o, okolice zauszne i kark [4], a nastêpnie na mostek, fa³dy pacho- we, pachwinowe, okolice pêpka i skórê rynny ³ojotoko-
wej (tj. okolice skóry wzd³u¿ krêgos³upa). W lokaliza- cji zgiêciowej, przy nasilonym stanie zapalnym mo¿e dojœæ do s¹czenia. Stan ogólny chorych jest dobry. Œwi¹d jest rozmaicie nasilony. £ZS charakteryzuje siê sezono- woœci¹, z czêstymi nawrotami jesieni¹ i zim¹ [2–4, 6].
Obraz histopatologiczny nie jest diagnostyczny. Na- skórek wykazuje zgrubienie warstwy rogowej z parake- ratoz¹ i spongioz¹ oraz cechy niewielkiej akantozy. War- stwa ziarnista jest œcieñcza³a, a w warstwie kolczystej wystêpuje obrzêk (status spongiosus). W górnych war- stwach skóry w³aœciwej obecne s¹ nacieki zapalne [4].
W skórze w³aœciwej wystêpuje obrzêk i oko³onaczynio- we nacieki limfocytowe [2].
Wybitn¹ podatnoœæ na £ZS wykazuj¹ pacjenci z ró¿- nymi zaburzeniami psychicznymi, a szczególnie z de- presj¹ oraz chorzy neurologiczni, u których stwierdzo- no wystêpowanie zmian wy³¹cznie po stronie z niedo-
Postêpy Dermatologii i Alergologii XXII; 2005/1 11 w³adem bêd¹cym skutkiem udaru mózgu. Zwiêkszon¹
czêstoœæ zachorowania na tê dermatozê wykazuj¹ osoby z przewlek³ymi chorobami, nieopuszczaj¹ce ³ó¿ek [2, 3, 6]. BodŸcem mog¹cym sprowokowaæ wyst¹pienie £ZS jest infekcja wirusem HIV lub rozwój AIDS [5, 6].
Pomimo sta³ych postêpów medycyny, do dziœ pozo- staje wiele niejasnoœci i w¹tpliwoœci co do etiopatoge- nezy tego schorzenia, w tym roli grzyba Pityrosporum ovale [1, 7]. Uwa¿a siê, ¿e etiologia tego schorzenia jest wieloczynnikowa. Du¿¹ rolê w etiopatogenezie £ZS, szczególnie u osób doros³ych, przypisuje siê Pityrospo- rum ovale (P. ovale).
Przemawia za tym:
a) zwiêkszenie liczby P. ovale w zmianach skórnych cho- rych z ³ojotokowym zapaleniem skóry oraz korelacja miêdzy liczb¹ tego dro¿d¿aka a nasileniem zmian cho- robowych (liczba zasiedlaj¹cych dro¿d¿aków musi przekroczyæ pewien poziom),
b) stwierdzenie u chorych z ³upie¿em i ³ojotokowym za- paleniem skóry obecnoœci wy¿szych mian przeciw- cia³ anty P. ovale oraz skutecznoœæ leków przeciw- grzybiczych, które zmniejszaj¹ liczbê P. ovale i zwal- czaj¹ objawy choroby [1, 3, 6, 7].
Podstawow¹ rolê w patogenezie £ZS i ³upie¿u odgry- waj¹ w³aœciwoœci prozapalne i immunogenne P. ovale oraz dzia³anie produkowanych przez niego toksyn i enzymów lipolitycznych [8]. Jest równie¿ mo¿liwe, ¿e ³ojotokowe zapalenie skóry g³adkiej jak i ow³osionej skóry g³owy mo-
¿e byæ zwi¹zane z ró¿nymi gatunkami dro¿d¿aków, w ró¿- nych okolicach cia³a, zarówno na skórze zdrowej, jak i zmienionej chorobowo [9, 10, 11]. Reakcja pomiêdzy P. ovale, komórkami warstwy rogowej i uk³adem immu- nologicznym w mieszkach mo¿e byæ pierwotnym czyn- nikiem wyzwalaj¹cym ³ojotokowe zapalenie skóry [11].
Zarówno komórkowa, jak i humoralna odpowiedŸ immu- nologiczna by³y badane pod wzglêdem udzia³u w patoge- nezie tej choroby. Podczas gdy Faergemann [12] wykaza³ wzrost zarówno odczynu transformacji limfocytów, jak i zahamowania migracji leukocytów u chorych z £ZS, Neuber i wsp. [13, 14] stwierdzili zmniejszony indeks sty- mulacji limfocytów za pomoc¹ ekstraktu z P. ovale. Pod- czas badañ nad odpowiedzi¹ immunologiczn¹ u chorych na £ZS inni autorzy [12] wykazali zwiêkszon¹ iloœæ ko- mórek NK1+ i CD16+ w po³¹czeniu z aktywacj¹ dope³nia- cza. W dodatku u niektórych pacjentów z tym schorze- niem wykazano podniesiony poziom aktywowanych lim- focytów w kr¹¿eniu, co podtrzymuje hipotezê przerywanej aktywacji uk³adu immunologicznego [15]. Baroni i wsp.
[16] wykazali cechy z³oœliwoœci, inwazyjne i immunomo- duluj¹ce P. ovale w hodowli ludzkich keratynocytów oraz potwierdzili, ¿e P. ovale in vivo, poprzez inhibicjê T Ga- se (TG-azy 1), wywo³uje stopniowe zahamowanie barie- ry ochronnej naskórka. Natomiast inni badacze [17] wy-
kazali, ¿e dro¿d¿ak P. ovale mo¿e indukowaæ produkcjê ludzkich cytokin za poœrednictwem keratynocytów.
Zwiêkszona liczba P. ovale w miejscach typowej lokali- zacji £ZS, zwi¹zek miêdzy liczb¹ dro¿d¿aka a klinicznym nasileniem choroby oraz obecnoœæ wy¿szych mian prze- ciwcia³ anty P. ovale u pacjentów z £ZS przemawia za wa¿n¹ rol¹ P. ovale w etiologii tego schorzenia [6, 7].
W licznych pracach wykazano skutecznoœæ leków prze- ciwgrzybiczych w zwalczaniu £ZS, powoduj¹cych rów- noczesne zmniejszenie liczby P. ovale [1, 7]. Zale¿noœæ pomiêdzy iloœci¹ zwiêkszonej liczby P. ovale a nasileniem
£ZS wydaje siê oczywista, chocia¿ s¹ doniesienia o bra- ku istotnej ró¿nicy pomiêdzy liczb¹ P. ovale u chorych z £ZS w porównaniu z osobami zdrowymi [18]. Wydaje siê wiêc, ¿e zwi¹zek ten nie polega wy³¹cznie na stosun- ku iloœciowym, ale mo¿e zale¿eæ od osobniczej reaktyw- noœci immunologicznej [6]. Niektórzy badacze postulo- wali, ¿e £ZS jest wynikiem hiperproliferacji, a hipoteza ta wynika czêœciowo ze skutecznoœci œrodków keratoli- tycznych i przeciwzapalnych w leczeniu ³ojotokowego za- palenia skóry [14].
Etiologii ³ojotokowego zapalenia skóry upatruje siê przede wszystkim w zaburzeniach dotycz¹cych gruczo-
³ów ³ojowych oraz nieprawid³owoœciach w sk³adzie ³o- ju. Nadmierne wydzielanie ³oju jest przyczyn¹ z³uszcza- nia i podra¿nienia skóry. Zaburzenie wydzielania ³oju mia³oby polegaæ na jego wzmo¿onej produkcji, wzro- œcie zawartoœci cholesterolu, trójglicerydów i frakcji pa- rafinowych, a obni¿eniu zawartoœci wolnych kwasów t³uszczowych, skwalenu i estrów wosków. Nadmierny
³ojotok obserwuje siê nieraz u chorych kobiet z podwy¿- szonym poziomem prolaktyny.
Pewn¹ rolê mo¿e odgrywaæ zanieczyszczenie powie- trza, z³e nakrycie g³owy czy nieodpowiednia mikroflo- ra skóry g³owy, podra¿nienie skóry przez kosmetyki i wodê o nieodpowiednich w³aœciwoœciach fizykoche- micznych czy nadmierne promieniowanie s³oneczne.
Alkohol mo¿e zaostrzaæ objawy chorobowe tej der- matozy [1, 6].
U chorych z nowotworami z³oœliwymi przewodu po- karmowego, a szczególnie górnych dróg oddechowych zwiêksza siê czêstotliwoœæ wystêpowania £ZS [1, 6].
Du¿e niedobory cynku, wolnych kwasów t³uszczo- wych i witaminy B mog¹ byæ przyczyn¹ wyst¹pienia wy- kwitów zbli¿onych morfologi¹ do £ZS [2, 4].
W praktyce ³ojotokowe zapalenie skóry jest ³atwo dia- gnozowane, niemniej trudnoœci sprawia czasami odró¿- nienie omawianej choroby od ³uszczycy. £uszczyca ró¿- ni siê umiejscowieniem, objawem Auspitza oraz obrazem histopatologicznym. Istotne jest dok³adne zebranie wy- wiadu rodzinnego dotycz¹cego tej choroby. W diagnosty- ce ró¿nicowej £ZS nale¿y pomyœleæ o grzybicy i ³upie¿u ró¿owym. Pierwsza dermatoza ró¿ni siê bardziej czynny-
Co nowego w etiopatogenezie i leczeniu ³ojotokowego zapalenia skóry
Postêpy Dermatologii i Alergologii XXII; 2005/1 12
mi zmianami na obrze¿u, silnym œwi¹dem i dodatnim ba- daniem mikologicznym (obecnoœæ grzybów w badaniu mikroskopowym). Druga ró¿ni siê szybszym przebiegiem i tym, ¿e nie ma ³ojotokowych ³usek i strupów, a u doro- s³ych wystêpuj¹ równie¿ zmiany w obrêbie skóry g³owy.
£ZS mo¿na jeszcze ró¿nicowaæ z wypryskiem, alergicz- nym kontaktowym zapaleniem skóry czy atopowym za- paleniem skóry. W £ZS nie wystêpuj¹ strupy ³ojotokowe, odgraniczenia ognisk s¹ mniej wyraŸne, œwi¹d jest od- miennie umiejscowiony i bardziej nasilony [4].
£ojotokowe zapalenie skóry u niemowl¹t zwi¹zane jest ze wzmo¿on¹ produkcj¹ gruczo³ów ³ojowych. Od 17.
tyg. komórki ³ojowe produkuj¹ lipidy i pozostaj¹ bardzo aktywne podczas reszty ¿ycia p³odowego. Prawdopodob- nie jest to nastêpstwo ich androgenowego pobudzenia w ostatnim trymestrze ci¹¿y. Zmiany u niemowl¹t zaczy- naj¹ siê ju¿ w pierwszych tygodniach ¿ycia. Najpierw w obrêbie ow³osionej g³owy skóry g³owy wytwarza siê tzw. ciemieniucha, s¹ to t³uste, o miêkkiej konsystencji ³u- ski i strupy przylegaj¹ce do pod³o¿a. Wykwity nie powo- duj¹ ¿adnych dolegliwoœci i zajmuj¹ twarz, fa³dy skórne, pêpek oraz miejsca przylegania pieluszek. Po kilku tygo- dniach zmiany zmniejszaj¹ siê i ustêpuj¹. Choroba poja- wia siê czêœciej u niemowl¹t ze sk³onnoœci¹ do atopii i ³uszczycy, a w ka¿dym niemal przypadku udaje siê stwierdziæ obecnoœæ Candida albicans na skórze oraz w stolcu. Przypuszcza siê, ¿e Candida albicans mo¿e in- dukowaæ wyst¹pienie zmian u niemowl¹t [2–4, 6]. Prze- bieg choroby w przypadku atopowego zapalenia skóry jest inny – jest to choroba przewlek³a i nawracaj¹ca. Na pod- stawie obrazu klinicznego w okresie niemowlêcym pra- wie nie mo¿na odró¿niæ dzieciêcego ³ojotokowego zapa- lenia skóry od zmian atopowych, dopiero dalszy przebieg pozwala na zró¿nicowanie tych obu dermatoz [19–21].
Od paru lat uwzglêdnia siê mo¿liwoœæ zwi¹zku ³ojotoko- wego zapalenia skóry z atopowym zapaleniem skóry.
£ojotokowe zapalenie skóry jest jednym z trudniej- szych do leczenia schorzeñ dermatologicznych, a ka¿dy chory wymaga indywidualnego podejœcia, mimo ¿e scho- rzenie jest ³atwo rozpoznawane, to jest ci¹gle dolegliwo- œci¹, na któr¹ nie ma jednego radykalnego leku. We wszystkich przypadkach ³ojotokowego zapalenia skóry leczenia wymaga ow³osiona skóra g³owy, bêd¹ca rezer- wuarem P. ovale, nie mo¿na zaprzestaæ u¿ywania szam- ponu leczniczego po ust¹pieniu zmian i powinno siê go stosowaæ profilaktycznie przez kilka tygodni.
W leczeniu ogólnym mo¿liwe jest zastosowanie kil- ku opcji terapeutycznych, jednak nale¿y wiedzieæ, ¿e le- czenie to jest rzadko wskazane, jedynie u chorych z bar- dzo nasilonymi, nawracaj¹cymi uporczywie zmianami, niereaguj¹cymi na terapiê miejscow¹ [3]. Zaleca siê po- dawanie ogólnie izotretynoiny celem zmniejszenia wy- dzielania ³oju [3, 6, 22] albo konieczne jest podawanie pochodnych imidazolowych (itrakonazol, fluconazol).
W przypadkach Ÿle leczonych, w których dosz³o do uogólnienia choroby, mo¿na krótkotrwale podawaæ korty- kosteroidy oraz czasami stosuje siê antybiotyki, zgodnie ze schematami u¿ywanymi podczas terapii tr¹dziku [2].
Wykazano równie¿ skutecznoœæ fototerapii przy po- mocy lampy TL-01, emituj¹cej w¹skie pasmo promie- niowania UVB (bakteriobójcze dzia³anie UVB) w lecze- niu i zapobieganiu £ZS [1, 6, 21, 23]. Jednak niektórzy autorzy [1] donosz¹ o zaostrzeniu zmian skórnych, szcze- gólnie na twarzy, podczas stosowania fototerapii.
Je¿eli wystêpuj¹ nasilone objawy podmiotowe w po- staci œwi¹du i pieczenia, na pocz¹tku terapii dobrze jest podawaæ œrodki przeciwhistaminowe.
U ka¿dego niemal chorego powinna byæ stosowana tylko terapia miejscowa. Podstaw¹ terapii s¹ szampony, kortykosteroidy o bardzo ma³ej sile dzia³ania i podawane miejscowo pochodne imidazolowe [2]. Kortykosteroidy (kremy, pasty) dzia³aj¹ szybciej, usuwaj¹c objawy pod- miotowe, jak œwi¹d i pieczenie oraz stan zapalny. Nie- mniej jednak szczególnie odmiany fluorowane mog¹ pro- wadziæ do wielu niepo¿¹danych dzia³añ, takich jak zapa- lenie wokó³ ust, teleangiektazje, odbarwienia, rozstêpy, zmiany tr¹dzikopodobne oraz zanik skóry, dlatego ich u¿y- cie powinno byæ œciœle kontrolowane [6, 24]. Faergermann [11] stwierdzi³, ¿e miejscowa steroidoterapia u³atwia pro- liferacjê P. ovale, które s¹ wra¿liwe na szeroki wachlarz nieswoistych i przeciwgrzybiczych leków stosowanych miejscowo. Dawniej stosowane terapie zwykle nie by³y aktywne przeciwgrzybiczo i opiera³y siê na w³aœciwo- œciach keratolitycznych. Leki azolowe reprezentuj¹ naj- nowsz¹ klasê œrodków przeciwgrzybiczych stosowanych w leczeniu £ZS. Spoœród leków tej klasy g³ówne znacze- nie w leczeniu miejscowym maj¹ leki imidazolowe. Pre- paraty imidazolowe mog¹ byæ stosowane doustnie, jak ke- tokonazol, fluconazol czy itrakonazol i wykazuj¹ najsil- niejsze dzia³anie przeciwgrzybicze. Hamuj¹ one konwersjê lanosterolu w ergosterol, istotny sk³adnik b³ony komór- kowej grzyba. Odbywa siê to poprzez hamowanie w ob- rêbie cytochromu P450 (CYP 450) enzymu 14 alfa deme- tylazy lanosterolu w komórce grzyba [25, 26]. Jest to dzia-
³anie fungistatyczne, wywierane poprzez wywo³any w ten sposób niedobór ergosterolu i odk³adanie siê nadmiaru prekursorów sterolu jak lanosterolu. Itrakonazol i fluko- nazol s³abiej wi¹¿¹ siê z ludzkim CYP 40 ni¿ ketokona- zol i w ten sposób powoduje mniej dzia³añ ubocznych [27]. Oprócz w³aœciwoœci przeciwgrzybiczych niektóre ww. leki wykazuj¹ w³aœciwoœci przeciwzapalne [3, 6, 14, 28–30], powoduj¹c poprawê stanu dermatologicznego.
P.Y. Basak [32] uwa¿a za korzystne u¿ycie kremów zawieraj¹cych pochodne witaminy D3(kalcipotriol).
Inn¹ alternatyw¹ jest leczenie zewnêtrzne preparata- mi z metronidazolem i erytromycyn¹ [6].
Ligia Brzeziñska-Wcis³o
Postêpy Dermatologii i Alergologii XXII; 2005/1 13 Sugerowano, ¿e stosowanie miejscowo maœci takro-
limus i pimekrolimus mo¿e okazaæ siê korzystniejsze od kortykosteroidów, jako ¿e te preparaty maj¹ w³aœciwo- œci przeciwzapalne i nie wywo³uj¹ odleg³ych skutków ubocznych [14, 34, 35]. S¹ to nowe, miejscowo stoso- wane leki immunosupresyjne. Takrolimus wykazuje równie¿ w³aœciwoœci przeciwgrzybicze oraz nie powo- duje atrofii skóry. Cecha ta jest szczególnie cenna przy leczeniu zmian zlokalizowanych we wra¿liwych okoli- cach, takich jak twarz i obszary zgiêæ stawowych [33].
Pimekrolimus jest jednym z przedstawicieli leków no- wej klasy – niesteroidowych immunomodulatorów ma- krolaktamowych. Pimekrolimus, podobnie jak takroli- mus, wykazuje dzia³anie przeciwzapalne poprzez hamo- wanie syntezy wielu cytokin zaanga¿owanych w powstawanie procesów zapalnych [34].
Poniewa¿ £ZS jest przewlek³¹, nawracaj¹c¹ zapal- n¹ dermatoz¹, to trzeba zwróciæ uwagê na korzystny sto- sunek skutecznoœci do tolerancji, co zmniejsza liczbê nawrotów, zapewnia akceptacjê przez chorych i stoso- wanie siê do zaleceñ.
Nale¿y zwróciæ choremu uwagê na koniecznoœæ przestrzegania higieny i odpowiedniej pielêgnacji zmie- nionej chorobowo skóry [3]. Ka¿dy chory na ³ojotoko- we zapalenie skóry wymaga indywidualnego podejœcia terapeutycznego, poniewa¿ dermatoza ta jest trudna do leczenia.
Piœmiennictwo
1. Rebora A, Rongioletti F: The red face. Seborrhoeic dermati- tis. Clin Dermatol 1993, 11: 243-51.
2. Braun-Falco O, Plewig G, Wolff H, et al.: £ojotokowe zapale- nie skóry. W: Dermatologia, Czelej Lublin, 2002: 462-6.
3. Koz³owska A: £ojotokowe zapalenie skóry. Etiologia i leczenie.
Medipress Dermatol 1990, 1: 3-8.
4. Jab³oñska S: Schorzenia ³ojotokowe. W: Choroby skóry. S. Ja- b³oñska (red.). PZWL Warszawa, 1980: 943-8.
5. Ippolito F, Passi S, Di-Carlo A: Is seborrhoeic dermatitis a clini- cal marker of HIV disease? Minerva Ginecol 2000, 52: 54-8.
6. Czy¿ P, Ryglewska-Cho A, Miêkoœ-Zydek B i wsp.: Nowe po- gl¹dy na etiopatogenzê i leczenie ³ojotokowego zapalenia skóry.
Nowa Klinika 2003, 10: 1104-6.
7. Mayser P, Gross A: IgE antibodies of Malassezia furfur. M. sym- podialis and Pityrosporum orbiculare in patients with atopic der- matitis seborrhoeic eczema or pityriasis versicolor and identifi- cation of respective allergens. Acta Derm Venereol 2000, 80:
357-61.
8. Parry ME, Skarpe GR: Seborrhoeic dermatitis is not caused by an altered immune response to Malassezia yeasts. Br J Derma- tol 1998, 139: 254-63.
9. Gupta AK, Kohli Y, Summerbell RC, et al.: Quantitative culture of Malassezia species from different body sites of individuals with of without dermatoses. Med Mycol 2001, 39: 243-51.
10. Kim SC, Kim HU: The distribution of Malassezia species on the normal human skin according to body region. Korean J Med My- col 2000, 5: 120-8.
11. Faergemann J: Management of seborrheis dermatitis and pityria- sis versicolor. Am J Clin Dermatol 2000, 1: 75-80.
12. Faergemann J, Bergbrant M, Dohse M, et al.: Seborrhoeic der- matitis and Pityrosporum (Malassezia) folliculitis: Charakteriza-
tion of inflammatory cells and mediators in the skin by immu- nohistochemistry. Br J Dermatol 2001, 144: 549-56.
13. Neuber K, Kroger S, Gruseck E, et al.: Effecs of Pityrosporum ovale on proliferation, immunoglobulin (IgA, G, M) synthesis and cytokine (IL-2; IL-10, IFN-γ) production of peripheral blo- od mononuclear cells from patients with seborrhoeic dermatitis.
Arch Dermatol 1996, 288: 532-6.
14. Gupta A, Madzia S, Batra R: Etiology and management of Se- borrhoeic dermatitis, Dermatology 2004, 208: 85-93.
15. Hay RJ, Graham-Brown RA: Dandruff and Seborrhoeic derma- titis: Causes and management. Clin Exp Dermatol 1997, 22: 3- 6.
16. Baroni A, Perfetto B, Paoletti I, et al.: Malassezia furfur invasi- veness in a keratinocyte cell line (HaCat): Effects on cytoskele- ton and on adhesion molecule and cytokine expression. Arch Dermatol 2001, 293: 414-9.
17. Watanabe S, Kano R, Sato H, et al.: The effects of Malassezia yeasts on cytokine production by human keratinocytes. J Invest Dermatol 2001, 116: 769-73.
18. Bergbrant JM: Seborrhoeic dermatitis and Pityrosporum ovale:
cultural, immunologic and clinical studies. Acta Derm Venereol 1991, suppl. 167: 1-36.
19. Broberg A: Pityrosporum ovale in healthy children, infantile se- borrhoeic dermatitis and atopic dermatitis. Acta Derm Venereol 1994, suppl. 191: 1-47.
20. Miklaszewska M, W¹sik F: Dermatologia pediatryczna. Volu- med Wroc³aw, 1999, 112.
21. Tollesson A, Essential fatty acides in infantile seborrhoeic der- matitis. J Am Acad Dermatol 1993, 28: 957-61.
22. Zouboulis CC: Retinoids – which dermatological indications will benefit in the near future? Skin Pharmacol Appl Skin Physiol 2001, 14: 303-15.
23. Pirkhammer D, Seeber A, Honigsmann H, et al.: Narrow – band ultravioler B (TL-01) phototherapy is an effective and safe tre- atment option for patients with severe seborrhoeic dermatitis. Br J Dermatol 2000, 43: 946-68.
24. Johnson BA, Nuhley JR: Treatment of seborrhoeic dermatitis.
Am Fam Phys 2000, 61: 2703-14.
25. Ghannoum MA, Kuhn DM. Voriconazole – better chances for pa- tients with invasive mycoses. Eur J Med Res 2002, 7: 242-56.
26. Gupta AK, Einarson TR, Summerbell RC, et al.: An overview of topical antifungal therapy in dermatomycoses. A North Ame- rican perspective. Drugs 1998, 55: 645-74.
27. Elewski BE: Mechanisms of action of systemic antifungal agents.
J Am Acad Dermatol 1993, 28: 28-34.
28. Schemer A, Nathansohn N, Kaplan B, et al.: Treatment of scalp seborrheic dermatitis and psoriasis with an ointment of 40% urea and 1% bifonazole. Int J Dermatol 2000, 39: 532-4.
29. Caputo R, Barbareschi M: Itraconazole: New horizons G. Ital Dermatol Venereol 2002, 137: 1-7.
30. Rosen T, Schell BJ, Orengo J: Anti-inflammatory acticity of an- tifungal preparations. Int J Dermatol 1997, 36: 788-92.
31. McGrath J, Murphy GM: The control of seborrhoeic dermatitis and dandruff by antipityrosporal drugs. Drugs 1991, 41: 178-84.
32. Basak PY, Ergin S: Comparative effects of calcipotriol and be- tamethasone 17-valerate solution in the treatment of seborrhoeic dermatitis of the scalp. J Eur Acad Dermatol Venereol 2001, 15:
86-8.
33. Braza TJ, Dicarlo JB, Soon SL, et al.: Tacrolimus 0,1% ointment for seborrhoeic dermatitis: an open label study. Br J Dermatol 2003, 148: 1242-4.
34. Crutchfield CE III: Pimecrolimus: A new treatment of seborrho- eic dermatitis. Cutis 2002, 70: 207-8.
35. Nakagawa H, Etoh T, Yokota Y, et al.: Tacrolimus has antifun- gal activities against Malassezia furfur isolated from healthy adults and patients with atopic dermatitis. Clin Drug Invest 1996, 12: 245-50.
Co nowego w etiopatogenezie i leczeniu ³ojotokowego zapalenia skóry
