JAKOŚĆ ŻYCIA PACJENTÓW Z RAKIEM PŁUC OBJĘTYCH OPIEKĄ PALIATYWNĄ

(1)

JAKOŚĆ ŻYCIA PACJENTÓW Z RAKIEM PŁUC OBJĘTYCH OPIEKĄ PALIATYWNĄ

Milena Lachowicz, Sonia Raszeja

Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku Słowa kluczowe: opieka paliatywna, rak płuc, jakość życia

Streszczenie: Pierwotny rak płuca zajmuje pierwsze miejsce pod względem zachoro- walności i umieralności na nowotwory złośliwe na świecie. Upewnienie się w fatalnym rozpoznaniu oznacza dla chorego początek długiej drogi i mozolnej walki z tą chorobą, która w większości przypadków niestety prowadzi do śmierci. Osoby z niewyleczalną chorobą nowotworową mogą żyć nawet kilka lat, a pozytywne nastawienie oraz wsparcie najbliższych i pomoc ze strony personelu medycznego, poprawia ich jakość życia.

W niniejszej pracy zobrazowano pojęcia jakości życia, historię, aspekty oraz rolę w opiece paliatywnej. Wzięto pod uwagę także tematy terapii psychologicznej, oddzia- ływanie nowotworu płuc na psychikę pacjentów objętych opieką paliatywną, a także reakcje emocjonalne w terminalnej fazie choroby.

Przebadana została grupa 40 pacjentów ze zdiagnozowanym rakiem płuc będących pod opieką Hospicjum Elbląskiego im. dr Aleksandry Gabrysiak w Elblągu. 45% badanych stanowiło 18 kobiet, zaś 22 mężczyzn 55%. Przedział wiekowy wahał się od 41 do 80 lat.

Badanie zostało przeprowadzone od maja do czerwca 2013 roku. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy.

W pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego i zastosowano technikę ankietową. Narzędziami badawczymi były dwa kwestionariusze ankiet. Pierwszą metodą, wykorzystaną w badaniu, był kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji, drugie narzędzie stanowił kwestionariusz ankiety SF-36, za pomocą którego zdefiniowano jakość życia pacjentów wiążącą się z ich stanem zdrowia.

Celem niniejszej pracy jest zobrazowanie zmian zachodzących w sferze psychicznej i fizycznej u pacjentów objętych opieką paliatywną z nieuleczalnym nowotworem płuc.

Wstęp

Rak płuca to niezwykle podstępna choroba nowotworowa. We wczesnych fazach może nie dawać jakichkolwiek symptomów. Pojawiające się objawy są często mylone z innymi schorzeniami lub ujawniają się dopiero w zaawansowanym stadium choroby, gdy już są niemożliwe do wyleczenia.

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania, Gdańsk 2017.

(2)

Stres, styl życia oraz osobowość odgrywają istotną rolę w rozwoju raka. W dzisiejszych czasach ludzie są nieustannie narażeni na działanie szkodliwych czynników ze strony środowiska, takich jak zanieczyszczenie powietrza, spaliny, szkodliwe substancje związ- ków chemicznych powstających przy produkcji koksu czy gazyfikacji węgla. Jednak priorytetowym czynnikiem ryzyka, przyczyniającym się do rozwoju raka płuc, jest palenie papierosów, zarówno czynne, jak i bierne.

Rozpoznanie choroby nowotworowej, szczególnie tej nieuleczalnej, budzi u człowieka grozę, uczucie silnego lęku, zagrożenia oraz niepewności. W konsekwencji zaburzone zostaje poczucie bezpieczeństwa, własnej wartości, chory czuje się izolowany społecznie, skazany na śmierć w samotności oraz cierpieniu.

Chirurgia, naświetlania oraz chemioterapia w znacznym stopniu zwiększają szanse przeżycia, szczególnie we wczesnym rozwoju choroby. Nie potrafią jednak zagwarantować całkowitego wyleczenia. Mogą co najwyżej przedłużyć życie. Następstwa terapii mają ogromy wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne pacjenta.

Opieka paliatywna i hospicyjna

W opiece paliatywnej (łac. pallium – płaszcz) wyczerpujące i bolesne objawy „nakrywane”

są leczeniem, którego nadrzędnym celem jest komfort pacjenta. Zasadniczym wymogiem tej opieki jest jej ciągłość – stała dostępność 7 dni w tygodniu, 24 godziny na dobę.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) opieka paliatywna to „(…) cało- ściowa, aktywna pomoc udzielana chorym, u których nie stwierdza się poprawy stanu zdrowia pomimo stosowanego leczenia przyczynowego” [1].

Obejmuje ona zwalczanie bólu i innych objawów, a także wspomaganie rodziny chorego w czasie trwania choroby, jak i po śmierci pacjenta, w okresie osierocenia.

Ponadto opieka paliatywna ukierunkowana jest także na wielorako pojętą rehabilitację chorego. Poszukuje ona sposobu, w jaki można pomóc pacjentowi uzyskać i podtrzy- mać maksymalne w danym etapie choroby możliwości fizyczne, psychiczne, socjalne oraz duchowe [1, 2, 3].

Hospicjum jest zakładem opieki zdrowotnej świadczącym interdyscyplinarną opiekę pacjentom w terminalnej fazie choroby nowotworowej i w okresie umierania. Opieka paliatywna i hospicyjna to – zgodnie z definicją WHO – ten sam rodzaj opieki. Zasady postępowania w obu formach opieki są podobne albo różnią się jedynie w pewnych strukturach organizacyjnych – w hospicjach częściej pracują wolontariusze, zarówno medyczni, jak i niemedyczni [4]. Istotne jest, aby pacjent w obliczu szybkiej utraty sił, umierający, otoczony fachową opieką, mógł zachować swoją autonomię oraz godność.

Głównym celem opieki paliatywnej jest poprawa jakości życia chorych oraz w więk- szości przypadków przygotowanie do spokojnej i godnej śmierci.

(3)

Zadaniami, jakie należą do opieki paliatywnej są:

– eliminowanie bólu,

– złagodzenie objawów choroby, – pielęgnacja,

– pomoc w rozwiązywaniu problemów socjalnych,

– wsparcie psychiczne i duchowe chorego oraz jego najbliższych, – podnoszenie jakości życia pacjentów w aspekcie fizycznym, – utrzymanie lub poprawa wykonywania czynności samoobsługi.

Najważniejszym problemem w opiece paliatywnej jest kontrola bólu oraz innych ob- jawów somatycznych. Do najczęstszych problemów występujących u pacjentów objętych opieką paliatywną należą:

– spadek masy ciała i ogólne wyniszczenie z powodu braku apetytu, nudności, wy- miotów,

– nasilające się dolegliwości bólowe, – nietrzymanie moczu i stolca lub zaparcia,

– osłabienie i spadek aktywności fizycznej i psychicznej,

– utrata pracy, dotychczasowych ról społecznych, izolacja społeczna, – obawa przed śmiercią [5].

Choroba nowotworowa plagą XXI wieku

Choroby nowotworowe w XXI wieku stały się jedną z głównych plag ludzkości. Podobnie jak wszystkie żywe organizmy, nasze ciała nieustannie produkują wadliwe komórki. Tak też tworzą się guzy. Poszukiwania sposobów zapobiegania i leczenia nowotworów złośli- wych stanowią wyzwanie dla wielu zespołów badawczych z całego świata. Znaczna część nowotworów zależna jest od naszego stylu życia. Badania epidemiologiczne dostarczają danych o czynnikach ryzyka zachorowania na nowotwór złośliwy. Najistotniejsza jest jednak profilaktyka. Pacjent, u którego wcześnie wykryto i odpowiednio leczono nowotwór, ma szansę na całkowite wyleczenie.

Choroba nowotworowa ma bardzo różne oblicza, różny przebieg kliniczny i różne pro- gnozy przeżycia, w zależności od typu nowotworu, lokalizacji, czasu wykrycia oraz sposobu leczenia. Już samo podejrzenie rozpoznania nowotworu wywołuje u człowieka bardzo silny lęk, poczucie zagrożenia i niepewność dalszego losu. Upewnienie się w fatalnym rozpoznaniu łączy się przeważnie z silną depresją. Reakcje tego rodzaju wynikają m.in. z powszechnych w naszym społeczeństwie wyobrażeń na temat tej choroby. Budzi ona grozę, powodując, że człowiek z rozpoznaniem choroby nowotworowej czuje się napiętnowany, izolowany

(4)

społecznie, skazany na śmierć w opuszczeniu i w ciężkich, niemożliwych do opanowania cierpieniach.

Epidemiologia raka płuc oraz czynniki ryzyka (etiopatogeneza)

Rak płuca zajmuje pierwsze miejsce pod względem zachorowalności i umieralności na nowotwory złośliwe na świecie. Jest także główną przyczyną przedwczesnej śmierci w wysoko rozwiniętych krajach. Standaryzowany współczynnik zachorowalności na 100 tysięcy osób wynosi średnio 62,89 dla mężczyzn i 13,88 dla kobiet. Niestety zachorowalność na ten nowotwór wzrasta z roku na rok [6].

Wskutek wieloletnich badań klinicznych, prowadzonych na całym świecie, ustalono wiele czynników, które mogą zwiększyć ryzyko zachorowania na raka płuc.

Głównym czynnikiem ryzyka zachorowania na raka płuca, stanowiącym 80‒90%

wszystkich przyczyn, jest palenie papierosów, zarówno czynne (20x większe ryzyko niż u osób niepalących), jak i bierne np. dzieci i współmałżonkowie palaczy (3x większe zagrożenie). Dym papierosowy zawiera ponad 7000 różnych substancji chemicznych, z których co najmniej 69 to substancje powodujące rozwój nowotworów.

Kolejnym istotnym czynnikiem jest płeć. U mężczyzn rak płuc występuje częściej niż w przypadku kobiet. Niezwykle ważny jest również zaawansowany wiek. Średni wiek, w jakim rozpoznaje się raka płuca wynosi około 67 lat. Mniej więcej 10% przypadków raka płuca występuje u osób poniżej 50. roku życia.

Czynnikami wpływającymi na wzrost ryzyka zachorowania są także czynniki zawodowe, czyli narażenie na oddziaływanie szkodliwych substancji i związków chemicznych, powstających przy produkcji koksu, gazyfikacji węgla, przetwarzaniu substancji zawierających ołów, beryl, chrom, nikiel, azbest, benzydyna, eter, jak również czynniki środowiskowe takie jak na przykład zanieczyszczenie powietrza spalinami.

Warto też wspomnieć, iż duży wpływ na powstanie choroby mają uwarunkowania dziedziczne. Wyniki badań wykazują, że osoby dorosłe, które mają lub miały rodziców czy też rodzeństwo z rozpoznaniem raka płuc oraz osoby mające wielu krewnych cho- rujących na ten nowotwór, należą do grupy zwiększonego ryzyka [6].

Jakość życia

Jakość życia uznawana jest za jeden z głównych problemów badawczych nauk społeczno- -psychologicznych XXI wieku. Jest to bardzo złożona kategoria, o trudnym do określenia zakresie przedmiotowym i interdyscyplinarnym charakterze. Najprecyzyjniej opisuje się ją jako obraz własnego położenia życiowego, dokonany przez człowieka w wybranym odcinku czasu, jak na przykład w okresie choroby oraz leczenia.

(5)

Schipper i wsp. [7] definiują jakość życia jako czynnościowy efekt choroby, jak i jej leczenia. Ponadto autorzy nadmieniają, że efekt ten jest subiektywnie lub obiektywnie odbierany przez chorego. Wielu autorów zajmujących się szeroko pojmowanym pojęciem jakości życia pisze, iż jest ono kojarzone przede wszystkim ze zdrowiem, dobrym życiem rodzinnym, poczuciem własnej wartości, właściwymi relacjami z innymi ludzmi, stabilną sytuacją finansową, zdolnością radzenia sobie w sytuacjach wymagających i trudnych oraz poczuciem bezpieczeństwa. Jakość życia jest zdeterminowana wszystkimi czynnikami, których zaspokojenie generuje poczucie spełnienia i motywację do działania, a więc w skrócie wiąże się zarówno z uczestnictwem w życiu społecznym, jak również z umysłowymi i fizycznymi zdolnościami człowieka.

Chorobę nowotworową często traktuje się jako punkt przełomowy w życiu jednost- ki, gdyż prowadzi do istotnych zmian w tym, jak ludzie spostrzegają samych siebie, swoją przyszłość. Pacjent, jak również jego rodzina, której podstawowym zadaniem jest udzielanie choremu wsparcia emocjonalnego czy finansowego, wystawiani są na ciężką próbę. Osoby chore na raka płuc przeważnie oceniają swoją jakość życia niżej niż osoby niechorujące. Nie ulega więc wątpliwości fakt, iż dobra kondycja psychiczna, motywacja, wiara w przezwyciężenie nowotworu oraz wsparcie najbliższych mają wpływ na rokowania pacjenta [8, 9].

Jakość życia jest ściśle związana ze strefą motywacji, zdolnością oraz możliwościami człowieka do zaspokojenia jego potrzeb. Im stopień zaspokojenia potrzeb jest wyższy i pełniejszy, tym lepsza jest jego jakość życia [4, 10].

Z kolei oceny położenia życiowego można dokonać w dwóch analizach:

– obiektywnie – czyli poprzez pomiar statystyczny jakości różnych cech takich jak: wykształcenie, dochód, zabezpieczenie finansowe, warunki życia i leczenia, system wsparcia społecznego oraz relacje społeczne, rozwój osobisty i aktyw- ność społeczną, a także wypoczynek i rekreację. Dokonywana jest przez osoby postronne np. psychologa, socjologa, lekarza. Na ocenę tego rodzaju składa- ją się: ogólna ocena prawidłowości stanu fizyczno-psychicznego i warunków ekonomiczno-społecznych, dokonana na podstawie porównania z powszechnie przyjętym wzorcem oraz psychologiczna charakterystyka położenia życiowego człowieka;

– subiektywnie – bezpośrednio przez osobę zainteresowaną, która odczuwa zado- wolenie i życiową satysfakcję. Ocenie wówczas podlegają potrzeby wyższego rzędu, czyli emocjonalne i intelektualne. Do tych wskaźników oceny zalicza się potrzebę bezpieczeństwa, poczucie spokoju wewnętrznego, realizację celów życiowych i aspiracji, dobrostanu psychicznego, akceptacji społecznej oraz sa- moakceptacji.

(6)

Znaczenie oceny jakości życia w opiece paliatywnej

Oceny jakości życia, dokonywane przez pacjentów objętych opieką paliatywną, można porównać do oceny innych grup chorych. Dotyczą one czterech następujących obszarów:

– stanu fizycznego i sprawności ruchowej, która wyraża się stopniem zdolności do samoobsługi,

– stanu psychicznego, w którym uwzględnia się stopień przystosowania do choroby, obecności lub braku uczuć negatywnych (lęku, przygnębienia, gniewu), występo- wania uczuć pozytywnych (radości, zadowolenia, nadziei), a także stopień spraw- ności funkcji poznawczych (spostrzegania, myślenia, pamięci oraz świadomości), – sytuacji społecznej, czyli rodzaju i jakość kontaktów międzyludzkich,

– stanu somatycznego, na który składa się sprawność podstawowych funkcji fi- zjologicznych, a także doznania somatyczne pacjentów. Obszar ten wskazuje na jakość kontroli objawów, a głównym czynnikiem decydującym jest ból [4].

Badania jakości życia są przydatne wówczas, gdy poza oceną ogólną analizuje się podskale szczegółowe, badające różne obszary jakości życia np. obszar psychiczny (stopień równowagi psychicznej) i obszar somatyczny (kontrolę objawów), a także ich zmiany spowodowane różnymi metodami leczenia.

Satysfakcja chorego z opieki paliatywnej jest równie istotnym czynnikiem oceny efektywności tej opieki, co ocena jakości życia. Zakładając, że jakość życia jest wartością stanowiącą różnicę między sytuacją realną, a wymarzoną przez pacjenta, to satysfakcję z opieki paliatywnej można określić jako wartość stanowiącą różnicę pomiędzy oczeki- waniami wobec usługi medyczno-opiekuńczej, a stopniem ich zaspokojenia.

Do najważniejszych obszarów dotyczących określania satysfakcji jako wskaźnika jakości opieki paliatywnej należą:

– warunki bytowe,

– organizacja opieki, czyli np. czas oczekiwania na leczenie, procedury diagnostyczne, – komunikacja pomiędzy pacjentem a personelem medycznym,

– skuteczność leczenia.

Istotny wpływ na poziom satysfakcji oraz jakości życia chorych, a także ich rodzin mają niewątpliwie także takie czynniki jak niekorzystne rokowania, problemy duchowe a także dolegliwości bólowe [11,12]. Nie ulega wątpliwości fakt, iż wraz z postępem choroby, nasilają się także jej objawy, co z kolei powoduje narastające pogorszenie samopoczucia pacjenta [13].

Opieka paliatywna obejmuje nie tylko pacjenta, ale również jego rodzinę. Czynny udział rodziny w świadczeniu opieki paliatywnej, jakość kontaktów z personelem medycznym i dobra współpraca, zakładająca właściwy podział obowiązków, warunkuje dobrą jakość

(7)

opieki [14]. Leczenie raka płuc wiąże się ze zmęczeniem, a co za tym idzie ze znacznym spadkiem jakości życia nie tylko samego pacjenta ale także jego najbliższych [11]. Nie ulega wątpliwości, iż członkowie rodziny pacjenta, zaangażowani w opiekę, zazwyczaj lepiej dostrzegają potrzeby chorego, jak również możliwości ich zaspokojenia [4].

Badane osoby i metody badawcze

Badaną grupę stanowiło 40 pacjentów ze zdiagnozowanym rakiem płuc, będących pod opieką Hospicjum Elbląskiego im. dr Aleksandry Gabrysiak w Elblągu. Badanie zostało przeprowadzone w okresie od maja do czerwca 2013 roku. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy.

W pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego i zastosowano technikę ankietową, a do jej realizacji posłużono się dwoma narzędziami badawczymi w postaci kwestionariusza ankiety własnej konstrukcji i kwestionariusza oceny jakości życia SF-36.

Wyniki badań

Charakterystyka badanych

Rycina 1. Ankietowani według płci w %

45,0 55,0

0 20 40 60 80 100%

kobiety mężczyźni

Źródło: opracowanie własne

W badanej grupie 18 kobiet stanowiło 45,0% badanych, a 22 mężczyzn 55,0%.

Tabela 1. Ankietowani według wieku

Wiek Ankietowani

N %

41–50 lat 7 17,5

51–60 lat 13 32,5

61–70 lat 14 35,0

71–80 lat 6 15,0

Razem 40 100

(8)

Rycina 2. Ankietowani według wieku w %

17,5 32,5 35,0 15,0

0 20 40 60 80 100%

41-50 lat 51-60 lat 61-70 lat 71-80 lat

Najwyższy odsetek (35,0%) stanowili badani w wieku 61‒70 lat, a najmniejszy (17,5%) w przedziale wiekowym 41‒50 lat – 55,3%. Średnia wieku wynosiła 60 lat (SD = 9,4).

Tabela 2. Ankietowani według stanu cywilnego

Stan cywilny Ankietowani

N %

Panna/kawaler 5 12,5

Mężatka/żonaty 22 55,0

Rozwiedziona/rozwiedziony 5 12,5

Wdowa/wdowiec 8 20,0

Razem 40 100

Rycina 3. Ankietowani według stanu cywilnego w %

12,5 55,0 12,5 20,0

0 20 40 60 80 100%

panna/kawaler mężatka/żonaty rozwiedziona/rozwiedziony wdowa/wdowiec Źródło: opracowanie własne

Większość ankietowanych (55,0%) stanowiły osoby pozostające w związkach małżeńskich.

(9)

Tabela 3. Ankietowani według poziomu wykształcenia

Poziom wykształcenia Ankietowani

N %

Podstawowe 5 12,5

Zawodowe 18 45,0

Średnie 12 30,0

Wyższe 5 12,5

Razem 40 100

Rycina 4. Ankietowani według poziomu wykształcenia w %

12,5 45,0 30,0 12,5

0 20 40 60 80 100%

podstawowe zawodowe średnie wyższe

W badanej grupie najwięcej było osób z wykształceniem zawodowym – 45,0%.

Tabela 4. Ankietowani według miejsca zamieszkania

Poziom wykształcenia Ankietowani

N %

Wieś 9 22,5

Miasto 31 77,5

Razem 40 100

Rycina 5. Ankietowani według miejsca zamieszkania w %

22,5 77,5

0 20 40 60 80 100%

wieś miasto

(10)

Mieszkańcy miast stanowili 77,5% badanych, a mieszkańcy wsi 22,5%.

Tabela 5. Uwarunkowania genetyczne ankietowanych

Uwarunkowania genetyczne Ankietowani

N %

Tak 22 55,0

Nie 18 45,0

Razem 40 100

Rycina 6. Uwarunkowania genetyczne ankietowanych w %

55,0 45,0

0 20 40 60 80 100%

tak nie

Uwarunkowania genetyczne miało 55,0% badanych.

Ocena poziomu jakości życia ankietowanych

Tabela 6. Subiektywna ocena poziomu jakości życia

Poziom jakości życia Ankietowani

N %

Niski 19 47,5

Średni 14 35,0

Wysoki 7 17,5

Razem 40 100,0

(11)

Rycina 7. Subiektywna ocena poziomu jakości życia w %

47,5 35,0 17,5

0 20 40 60 80 100%

niski średni wysoki

Najwyższy odsetek (47,5%) stanowili ankietowani z niskim poziomem jakości życia, 35,0% ze średnim i 17,5% z wysokim.

Tabela 7. Poziom jakości życia ankietowanych w odniesieniu do zmiennych niezależ- nych

Zmienne niezależne Poziom jakości życia

niski średni wysoki razem

N % N % N % N %

Płeć:

– kobiety 8 44,4 6 33,3 4 22,2 18 100,0

– mężczyźni 11 50,0 8 36,4 3 13,6 22 100,0

Ogółem 19 47,5 14 35,0 7 17,5 40 100,0

Wiek:

– 41–50 lat 1 14,3 3 42,9 3 42,9 7 100,0

– 51–60 lat 3 23,1 7 53,8 3 23,1 13 100,0

– 61–70 lat 10 71,4 3 21,4 1 7,1 14 100,0

– 71–80 lat 5 83,3 1 16,7 – – 6 100,0

Ogółem 19 47,5 14 35,0 7 17,5 40 100,0

Stan cywilny:

– panna/kawaler 2 40,0 1 20,0 2 40,0 5 100,0

– mężatka/żonaty 7 31,8 12 54,5 3 13,6 22 100,0

– rozwiedziona/rozwie-

dziony 3 60,0 – – 2 40,0 5 100,0

– wdowa/wdowiec 7 87,5 1 12,5 – – 8 100,0

Ogółem 19 47,5 14 35,0 7 17,5 40 100,0

Poziom wykształcenia:

– podstawowe 5 100,0 – – – – 5 100,0

– zawodowe 11 61,1 7 38,9 – – 18 100,0

– średnie 3 25,0 7 58,3 2 16,7 12 100,0

– wyższe – – – – 5 100,0 5 100,0

Ogółem 19 47,5 14 35,0 7 17,5 40 100,0

(12)

Zmienne niezależne Poziom jakości życia

niski średni wysoki razem

N % N % N % N %

Miejsce zamieszkania:

– wieś 3 33,3 4 44,4 2 22,2 9 100,0

– miasto 16 51,6 10 32,3 5 16,1 31 100,0

Ogółem 19 47,5 14 35,0 7 17,5 40 100,0

Uwarunkowania genetyczne:

– tak 7 31,8 10 45,5 5 22,7 22 100,0

– nie 12 66,7 4 22,2 2 11,1 18 100,0

Ogółem 19 47,5 14 35,0 7 17,5 40 100,0

Rycina 8. Poziom jakości życia w odniesieniu do płci ankietowanych

0 5 10 15

liczebność

kobiety mężczyźni

Nie wystąpiły różnice na poziomie istotnym statystycznie χ²(2) = 0,507; p < 0,05 < χα²

= 5,991 – płeć ankietowanych nie miała wpływu na ocenę poziomu jakości życia.

(13)

Rycina 9. Poziom jakości życia w odniesieniu do wieku ankietowanych

0 5 10

liczebność

41-50 lat 51-60 lat 61-70 lat 71-80 lat

Wystąpiły różnice na poziomie istotnym statystycznie χ²(6) = 14,035; p > 0,05 >χα² = 12,592 – wiek ankietowanych miał wpływ na ocenę poziomu jakości życia – osoby młodsze miały wyższy poziom jakości życia.

Rycina 10. Poziom jakości życia w odniesieniu do stanu cywilnego ankietowanych

0 5 10 15

liczebność

panna/kawaler mężatka/żonaty rozwiedziona/rozwiedziony wdowa/wdowiec

Odnotowano różnice na poziomie istotnym statystycznie χ²(6) = 14,168; p < 0,05 <

α2

χ = 12,592 – stan cywilny ankietowanych miał wpływ na ocenę poziomu jakości życia – osoby stanu wolnego miały wyższy poziom życia.

(14)

Rycina 11. Poziom jakości życia w odniesieniu do poziomu wykształcenia ankietowanych

0 5 10 15

liczebność

podstawowe zawodowe średnie wyższe

Wystąpiły różnice istotne statystycznie χ²(6) = 36,178; p < 0,05 < χα² = 12,592 – poziom wykształcenia ankietowanych miał wpływ na ocenę poziomu jakości życia – im wyższy poziom wykształcenia, tym wyższy poziom jakości życia.

Rycina 12. Poziom jakości życia w odniesieniu do miejsca zamieszkania ankietowanych

0 5 10 15 20

liczebność

wieś miasto

Nie wystąpiły różnice na poziomie istotnym statystycznie χ²(2) = 0,935; p < 0,05 <

α2

χ = 5,991– miejsce zamieszkania ankietowanych nie miało wpływu na ocenę poziomu jakości życia.

(15)

Rycina 13. Poziom jakości życia w odniesieniu do uwarunkowań genetycznych ankietowanych

0 5 10 15

liczebność

tak nie

Nie wystąpiły różnice na poziomie istotnym statystycznie χ²(2) = 4,821; p < 0,05 < χα²

= 5,991 – uwarunkowania genetyczne ankietowanych nie miały wpływu na ocenę poziomu jakości życia.

Tabela 8. Skala Zdrowia fizycznego i psychicznego w odniesieniu do poziomu jakości życia

Skale

Poziom jakości życia niski

n = 19 średni

n = 14 wysoki

n = 7 razem

x x

stand.

x x

stand.

x x

stand.

x x

stand.

Kategorie:

Funkcjonowanie fizyczne (PF) 17,7 38,7 20,1 50,7 19,1 45,7 18,8 44,1 Ograniczenia fizyczne

w pełnieniu ról (RF) 4,2 5,3 5,1 28,6 4,7 17,9 4,6 15,6

Ból (BP) 6,4 49,1 6,7 52,4 7,3 58,7 6,7 51,9

Ogólna ocena zdrowia (GH) 15,5 52,6 17,8 63,9 15,9 54,3 16,4 56,9

Zdrowie fizyczne 43,9 43,2 49,8 54,3 47,0 49,1 46,5 48,1

Kategorie:

Witalność (VT) 12,3 51,6 11,8 48,7 11,4 46,4 12,0 49,7

Funkcjonowanie społeczne (SocF) 6,0 50,0 6,4 54,5 6,3 53,6 6,2 52,2 Ograniczenia emocjonalne

w pełnieniu ról (RE) 3,6 21,1 4,1 38,1 4,3 42,9 3,9 30,8

Ocena zdrowia psychicznego (MH) 15,4 52,1 16,5 57,5 15,3 51,4 15,8 53,9 Zdrowie psychiczne 37,3 49,6 38,8 52,7 37,3 49,5 37,8 50,7 Źródło: opracowanie własne

(16)

W skali zdrowia fizycznego osoby z niskim i średnim poziomem jakości życia uzy- skały najlepsze wyniki w kategorii „ogólna ocena zdrowia” (GH) – odpowiednio 52,6 pkt.

i 63,9 pkt., a respondenci z wysokim poziomem jakości życia w kategorii „ból” (BP) – 58,7 pkt. W skali zdrowia psychicznego grupy z niskim i średnim poziomem jakości życia najlepsze wyniki uzyskały w kategorii „ogólna ocena zdrowia” (GH) – 52,1 pkt. i 57,5 pkt.

U osób z wysokim poziomem jakości życia najwyższą ocenę odnotowano w kategorii

„funkcjonowanie społeczne” (SocF) – 53,6 pkt. Badani z niskim i wysokim poziomem jakości życia uzyskali wyższe wyniki w skali zdrowia psychicznego (49,6 pkt. i 49,5 pkt.) niż w skali zdrowia fizycznego (43,2 pkt. i 49,1 pkt.). W grupie ze średnim poziomem jakości życia lepsze wyniki uzyskano w skali zdrowia fizycznego (54,3 pkt.) niż w skali zdrowia psychicznego (52,7 pkt.). Nie odnotowano zależności między poziomem jakości życia a oceną zdrowia fizycznego (r = 0,1949) i psychicznego (r = 0,0421) (tab. 8, ryc. 14).

Rycina 14. Skala zdrowia fizycznego i psychicznego – średnie standaryzowane – w odniesieniu do poziomu jakości życia ankietowanych

5,3 49,1 52,651,650,0

21,1 52,149,650,7

28,6 52,4 63,9

54,348,7 54,5

38,1 57,552,7

45,7

17,9 58,754,349,146,4 53,6

42,9 51,449,5

38,7 43,2

0 20 40 60 80 100

PF RF BP GH PCS VT SocF RE MH MCS

średnie standaryzowane wysoki średni niski

(17)

Tabela 9. Zbiorcze zestawienie wyników skali Zdrowia fizycznego i psychicznego w odniesieniu do poziomu jakości życia ankietowanych

Skale

Poziom jakości życia

niski średni wysoki ogółem

x x

stand.

x x

stand.

x x

stand.

x x

stand.

Zdrowie fizyczne 42,0 39,6 52,9 60,1 57,9 69,6 55,0 64,2

Zdrowie psychiczne 31,0 36,2 40,2 55,8 40,9 57,3 40,3 56,0 Źródło: opracowanie własne

W skali zdrowia fizycznego i psychicznego najwyższe średnie stand. – odpowiednio 66,9 pkt. i 57,3 pkt. – uzyskali respondenci z wysokim poziomem jakości życia. Odno- towano średnią zależność między poziomem jakości życia a oceną zdrowia fizycznego (r = 0,4264) i słabą między poziomem jakości życia a oceną zdrowia psychicznego (r = 0,2662).

Podsumowanie i wnioski

Pacjenci chorujący na raka płuc, objęci opieką paliatywną, w następstwie agresywnych metod leczenia muszą poradzić sobie z ubocznymi skutkami w wymiarze fizycznym, psychologicznym i socjologicznym. Trudny do opanowania ból ogranicza aktywność ruchową, nasila problemy psychiczne, zaburza relacje społeczne, powoduje kryzys w sferze duchowej, a to w konsekwencji doprowadza do cierpienia i obniżenia jakości życia pacjentów. W związku z tym, iż wiele funkcji ulega umniejszeniu, wymaga to od chorych podjęcia większego wysiłku w czynnościach dnia codziennego. Aktywność zawodowa często z tego powodu zostaje przerwana, zaś kontakty międzyludzkie są ograniczane do minimum. Negatywny wpływ mają także strach, lęk i obawa o własne życie. Pacjenci czują się owładnięci chorobą, obawiają się utraty niezależności i swobody i boją się, że swoim nieszczęściem obciążą rodzinę i najbliższych.

Na ocenę jakości życia wydają się mieć wpływ nieprzyjemne problemy fizyczne, takie jak duszność, kaszel czy krwioplucie. Objawy te wywołują u chorych obawę odrzu- cenia przez społeczeństwo, co skutkuje poczuciem osamotnienia i odtrącenia. Pragnienia seksualne również są spychane na dalszy plan. Ponadto wybór metody leczenia także może się przekładać na jakość życia pacjentów.

Głównym celem opieki paliatywnej jest osiągnięcie jak najwyższej jakości ży- cia chorego oraz jego rodziny. Satysfakcja z usług medycznych i psychologicznych w ramach tej opieki warunkuje lepszą ocenę jakości życia.

Porównując wyniki badań, można stwierdzić, iż respondenci uzyskali lepsze wyniki w kategorii zdrowia psychicznego aniżeli fizycznego. Świadczy to o trudniejszym

(18)

odzyskaniu sprawności fizycznej, utraconej w wyniku agresywnych metod leczenia nowotworu płuc, czy też jego dalszemu postępowi, niż poprawy kondycji psychicznej.

Większość respondentów, według własnej opinii, jakość swojego życia oceniła na niskim poziomie. Najwyżej jakość życia ocenili pacjenci w najniższym przedziale wiekowym. Wystąpiły istotne różnice statystyczne, a zatem wiek ankietowanych miał wpływ na ocenę jakości życia, podobnie jak stan cywilny. Osoby stanu wolnego miały wyższy poziom życia. Ponadto badając poziom jakości życia według poziomu wykształcenia chorych, okazuje się, że im wyższy poziom wykształcenia badanych, tym lepiej oceniania jest jakość życia. Natomiast w odniesieniu do płci, miejsca zamieszkania, a także uwa- runkowań genetycznych nie wykazano istotnego wpływu na jakość życia ankietowanych.

Odnotowano średnią zależność pomiędzy poziomem jakości życia a oceną zdrowia fizycznego, zaś w przypadki zdrowia psychicznego zależność ta jest słaba.

Na podstawie analizy materiału empirycznego można przedstawić następujące wnioski:

1. Stan zdrowia fizycznego ankietowanych pacjentów jest gorszy aniżeli stan zdrowia psychicznego.

2. Ze zmiennych niezależnych wiek ankietowanych pacjentów oraz poziom wykształcenia miały słaby wpływ na ocenę stanu zdrowia fizycznego.

3. Respondenci nisko oceniają jakość swojego życia.

4. Wiek, stan cywilny oraz poziom wykształcenia miały wpływu na ocenę poziomu jakości życia badanych.

5. Wraz ze wzrostem oceny stanu zdrowia fizycznego i psychicznego wzrastała ocena poziomu jakości życia.

Gdy pacjenci dowiadują się o chorobie i związanych z nią następstwach, często obniżeniu ulega postrzegana przez nich jakość życia. Choroba ogranicza bądź uniemoż- liwia realizację ważnych celów życiowych. Ponadto wiąże się z czasowym lub stałym przerwaniem dotychczasowej działalności zawodowej. Całkowitej rewolucji ulega ich życie społeczne, kontakty międzyludzkie, poczucie bezpieczeństwa, a przede wszystkim zmienia się ich życiowa rola. Trudne i długotrwałe leczenie jest bolesnym doświadcze- niem i powoduje obniżenie poczucia własnej wartości oraz zaburza osobowość pacjenta.

Niepewność dalszego losu, pobyt w nieznanym miejscu czy bycie zależnym od innych to czynniki, które przyczyniają się do powstawania negatywnych emocji lęku, depresji, przygnębienia i bezsilności. Chorzy tracą szacunek do własnej osoby, a także często zamykają się w sobie, izolują od społeczeństwa. Ważne jest wówczas, aby zapewnić pacjentom możliwość korzystania z pomocy psychologa. Wsparcie psychiki pozwala uzyskać stopniową adaptację do nowej sytuacji życiowej. Rola rodziny również jest

(19)

bardzo istotna. Pomoc i zrozumienie najbliższych są bardzo potrzebne pacjentom w odzyskaniu równowagi psychicznej. Priorytetem jest, aby dostrzec oraz zaakceptować uczucia chorego, które mają silny związek z lękiem i depresją wywołaną nowotworem.

Bibliografia

1. Radzik T., Zakres i formy opieki nad chorym o niepomyślnym rokowaniu. [W:] Ślusarska B., Zarzycka D., Zahradniczek K. (red.), Podstawy pielęgniarstwa –podręcznik dla studentów i absolwentów kierunków pielęgniarstwo i położnictwo tom I, część III. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004: 735‒736.

2. Twycross R., Frampton D., Opieka paliatywna nad terminalnie chorym. Wydawnictwo Margrafsen, Bydgoszcz 1996.

3. Hebanowski M., de Walden-Gałuszko K., Żylicz Z., Podstawy opieki paliatywnej w chorobach nowotworowych. PZWL, Warszawa 1998.

4. De Walden – Gałuszko K., Podstawy opieki paliatywnej. PZWL, Warszawa 2004.

5. Adamczyk A., Buczkowski K., Jagielski D., Krajnik M., Rogiewicz M., Opieka paliatywna – praktyka lekarza rodzinnego. PZWL, Warszawa 2009.

6. Krzakowski M., Herman K., Jassem J., Jędrzejczak W., Kowalczyk J.R., Podolak- Dawidziak M., Reinfuss M., Zalecenia postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach złośliwych.

Polska Unia Onkologii, Gdańsk 2007.

7. Schipper H., Clinch J., Powell V., Definitions and concceptual issues. [W:] Spilker B. (red), Quality of life assesment in clinical trials. Raven Press, New York 1990: 11‒25.

8. Syrek E., Jakość życia w chorobie. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001.

9. Bańka A., Rozmus R., Psychologia jakości życia – struktura osobowościi podświadomy plan życia, a ocena jakości życia. Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań 2005.

10. Borys T., Jakość życia a zrównoważony rozwój. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001.

11. Dębska G., Milaniak I., Moskal J. Wpływ zmęczenia na jakość życia pacjentów z drobnokomórkowym nowotworem płuc w zależności od cyklu chemioterapii. Psychoonkologia 2015; 19: 49‒55.

12. Leppert W. Jakość życia i zespoły bólowe u chorych na nowotwory płuc. Psychoonkologia 2016;

20 (2): 98‒104.

13. Jassem J, Penrod JR, Goren A i wsp. Caring for relatives with lung cancer in Europe: an evaluation of caregivers’ experience. Qual Life Res 2015; 24: 2843‒2852.

14. De Santis S, Borghesi C, Ricciardi S i wsp. Analgesic effective-ness and tolerability of oral oxycodone/naloxone and prega-balin in patients with lung cancer and neuropathic pain: an observational analysis. OncoTargets Ther 2016; 9: 4043‒4405.