• Nie Znaleziono Wyników

Czy homo europae centralis to homo motus? Rozważania o środkowoeuropejskiej „solidarności poruszonych“

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Czy homo europae centralis to homo motus? Rozważania o środkowoeuropejskiej „solidarności poruszonych“"

Copied!
11
0
0

Pełen tekst

(1)

Karolina Pospiszil

Wielość granic dzielących Europę Środkową i pograniczne cechy samego regionu związane są z nieustannym poczuciem zagrożenia i/lub utraty domu, co jest co jest stałym motywem literatur tego regionu, zwłaszcza XX- i XXI-wiecznych. Wstrząs wojny i czasu powojennego, przesiedleń i wysiedleń, strach o siebie, poczucie grozy są wspólnymi doświadczeniami mieszkańców Europy Środkowej, które można by uznać za podstawę

„solidarności poruszonych“ (wariacja na temat „solidarności wstrząśniętych“ / „solidarity otřesených“ Patočki). Autorka artykułu skupia się na literackich opisach tego doświadczenia powstałych po zniesieniu cenzury w regionie, by postarać się odpowiedzieć na pytanie, czy można mówić o wspólnocie środkowoeuropejskiej.

Słowa kluczowe: Europa Środkowa; solidarność wstrząśniętych; solidarność poruszonych; literatura; pogranicze; komparatystyka literacka

Is the homo Europae centralis the homo motus? Reflections on Central European

‘solidarity of the moved’

The plethora of borders dividing Central Europe and borderland features of the region have arisen a constant fear of being threatened and/or losing one’s home, which is a leitmotiv running through Central European literatures, especially from 20th and 21st century. The shock of war and the postwar periods, displacements, fear for life, and a feeling of terror are common Central European experiences which might be understood as a basis for ‘solidarity of the moved’ (a variation on Patočka's ‘solidarity of the shaken’).

The author of the paper focuses on literary depictions of these experiences written after the abolition of the censorship in Central Europe, and tries to answer the still valid question about the existence of ‘Central European community’.

Key words: Central Europe; solidarity of the shaken; solidarity of the moved; literature;

borderland; comparative literature

(2)

Załóżmy, że istnieje gatunek homo europae centralis, a przynajmniej, że istnieje w sferze idei, jako bohater tekstów literackich, esejów czy nawet badań naukowych1. Załóżmy, że potrafimy jasno określić zasięg jego występowania, tzn. że jesteśmy w stanie sprecyzować to rozmyte pojęcie, jakim jest Europa Środkowa. Czym charakteryzowałby się taki człowiek i jego „plemię”? Jaka byłaby taka środkowoeuropejska wspólnota?

Podejmowano wiele prób odpowiedzi na te pytania, wskazując jako cechy spajające taką wspólnotę nieoczywistość2, mentalne płaskostopie3, wypracowane w trakcie wieków specyficzne podejście do otaczającego świata, czerpiące z absurdu4 czy z melancholijnej groteski5, pisano także o „chorobie” przejawiającej się w ciągłym lęku o wspólny los6, trudnych historycznych doświadczeniach, traumie7 czy ciągłym podawaniu w wątpliwość8. Wielość tych poszukiwań, nadmiar odpowiedzi może wskazywać, że homo europae centralis jest pojęciem pustym, że mowa tu o – sięgając po słowa Musila – człowieku bez właściwości. Jednak jednocześnie mnogość wydanych tekstów publicystycznych, literackich, eseistycznych i naukowych świadczy o ciągłej potrzebie umacniania się w poczuciu wspólnotowości regionalnej, rewersu także obserwowanych

1 Zob. np. POSPÍŠIL, I.: Střední Evropa a Slované. Problémy a osobnosti. Brno 2006; BOBROWNICKA, M.:

Pogranicza w centrum Europy. Slavica. Kraków 2003; BOBROWNICKA, M. (ed.): Symbioza kultur słowiańskich i niesłowiańskich w Europie Środkowej. Kraków 1996; FIUT, A.: Być (albo nie być) Środkowoeuropejczykiem. Kraków 1999; ZIELIŃSKI, B. (ed.): Narodowy i ponadnarodowy model kultury.

Europa Środkowa i Półwysep Bałkański. Poznań 2002; ŠKRABEC, S.: Geografia wyobrażona. Koncepcja Europy Środkowej w XX wieku. Kraków 2013; UPALEVSKI, I.: Europa Środkowa – wspólnota tekstów.

Intertekstualność jako przestrzeń funkcjonowania i podtrzymywania mitu środkowoeuropejskiego. Sprawy Narodowościowe, 2016, nr 4, s. 160–181.

2 KUNDERA, M.: Nesamozřejmost existence českého národa. IV. sjezd Svazu československých spisovatelů (protokol). [online]. [Cit. 1.5. 2018]. Dostupné na: http://www.csds.cz/cs/4320- DS/version/14/part/15/data/IV_sjezd_Svazu_ceskoslovenskych_spisovatelu_Protokol.pdf. Por.

BĚLOHRADSKÝ, V.: Nesamozřejmé národy, samozřejmá Evropa. Český a slovenský zahraniční časopis.

[online]. [Cit. 1.5. 2018]. Dostupné na: http://www.cs-magazin.com/index.php?a=a2010072008.

3 KACZOROWSKI, A.: Europa z płaskostopiem. Wołowiec 2006.

4 ESSLIN, M.: Mrożek, Beckett i teatr absurdu. NaGłos, 1991, nr 3, s. 209–216.

5 KROUTVOR, J.: Europa Środkowa: anegdota i historia. In: Hrabal, Kundera, Havel… Antologia czeskiego eseju. Kraków 2001, s. 232.

6 BIBÓ, I.: Nędza małych państw wschodnioeuropejskich. In: BIBÓ, I.: Eseje polityczne. Kraków 2012, s. 53.

Por. ANDRUCHOWYCZ, J.: Środkowowschodnie rewizje. In: ANDRUCHOWYCZ, J. –STASIUK, A. (eds):

Moja Europa. Dwa eseje o Europie zwanej Środkową. Wołowiec 2007, s. 75–76.

7 Zob. np. PEHE, J.: Historické kořeny a politické důsledky nesamozřejmosti českého národa: Diagnóza – trauma. Právo-Salón. [online]. [Cit. 1.7. 2017]. Dostupné na: http://www.pehe.cz/Members/redaktor/historicke- koreny-a-politicke-dusledky-nesamozrejmosti-ceskeho-naroda-diagnoza-2013-trauma.

8 KOSÍK, K.: Co je Střední Evropa (1–5). Literární noviny, 1992, č. 43–47, s. 16. Por. JANČAR, D.: Terra incognita. Warszawa 1993.

(3)

3

dążeń do „rozpłynięcia” się w kulturze Europy Zachodniej9. Nadrzędnym spoiwem różnych koncepcji „środkowoeuropejskości” mogłoby być w moim mniemaniu szeroko rozumiane poruszenie (ściśle związane także z fizycznym ruchem). Swoje rozważania opierać będę przede wszystkim na XX- i XXI-wiecznych tekstach literackich, eseistycznych i naukowych10.

Owo poruszenie może być rozumiane jako cecha wspólna gatunku homo europae centralis, łączy ono bowiem różne doświadczenia życia czy „przeżycia” tego makroregionu (nawet tak skrajne, jak poczucie przynależności do austriackiego „narodu wyższego rzędu”, o którym pisał Roth11, jak i zwrot ku nacjonalizmom12). Przy czym poruszenie może być tutaj rozumiane trojako:

1)

fizyczne zmiany miejsca: przesiedlenia, wygnania, emigracja, fale migracyjne;

2)

doświadczenie miejsca „poruszonego”, palimpsestowego; także „poruszenie”

miejsca przez zmianę jego przynależności administracyjnej (co wiąże się ze zmianą kultury dominującej, języka, aparatu państwowego itd.), które prowadzi do ruchu skierowanego w głąb historii;

3)

silne, nieraz traumatyczne, doświadczenie, skutkujące emocjonalnym i psychologicznym „poruszeniem”; często związane z poruszeniem w rozumieniu 1. i 2.13

9 Zob. np. LISIAK, A.: (Post)kolonialne miasta Europy Środkowej. Porównania, 2009, vol VI, s. 137–148;

TÖTÖSY DE ZEPETNEK, S.: Comparative Cultural Studies and the Study of Central European Culture. In:

TÖTÖSY DE ZEPETNEK, S. (ed.): Comparative Central European Culture. West Lafayette 2002, s. 1–32.

10 Por. przywoływane w przypisach teksty oraz bibliografie dołączone do artykułów: POSPISZIL, K.: „Jesteśmy pytaniem”. Przyczynek do dyskusji o środkowoeuropejskiej (nie)tożsamości, Kultura i Polityka, 2011, nr 10, s. 141–153; POSPISZIL, K.: Gdzie-nie-gdzie. Kilka refleksji o miejscach poruszonych. In: BOGALECKI, P. – KADŁUBEK, Z. – MITEK-DZIEMBA, A. – POSPISZIL, K. (eds): Polytropos. Na drogach Tadeusza Sławka / On Tadeusz Sławek’s Routes. Katowice 2016, s. 309–321; POSPISZIL, K.: Mały naród, małe dziedzictwo?

Česká otázka w eseistyce XX i XXI wieku (wybrane przykłady). In: HAJDUK-GAWRON, W. – POSPISZIL, K.

(eds): Adaptacje III. Implementacje, konwergencje, dziedziczenie. Katowice 2018 [w druku].

11 Por. np. słowa hrabiego Chojnickiego o „narodzie wyższego rzędu” – ROTH, J.: Krypta kapucynów.

Warszawa 1960, s. 202–203.

12 Obserwowany zarówno w okresie międzywojennym, jak i obecnie, choć w innej formie. Zob. np. FALĘCKI, T. (ed.): Skąd przychodzi Antychryst? Kontakty i konflikty etniczne w Europie Środkowej i Wschodniej. Fakty – interpretacje – refleksje. Kraków 2004; ZENDEROWSKI, R.: Religia a tożsamość narodowa i nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej. Między etnicyzacją religii a sakralizacją etnosu (narodu). Warszawa 2011.

13 O „miejscu poruszonym” w kontekście środkowoeuropejskim zob. POSPISZIL, K.: Gdzie-nie-gdzie. Kilka refleksji o miejscach poruszonych. In: BOGALECKI, P. – KADŁUBEK, Z. – MITEK-DZIEMBA, A. – POSPISZIL, K. (eds): Polytropos. Na drogach Tadeusza Sławka / On Tadeusz Sławek’s Routes. Katowice 2016, s. 309–321.

(4)

Te trzy poruszenia, tak często występujące łącznie w Europie Środkowej, prowadzą co ciągłego poczucia „bycia nie u siebie”, ciągłego poczucia zagrożenia i nieoczywistości14. Poruszenia pierwszego Środkowoeuropejczycy doświadczali, doświadczają i zapewne będą jeszcze doświadczać, często nie z własnej woli. Wędrówka, tułaczka, migracja prowadzą homo motus do szukania pocieszenia, stwarzania mechanizmów obronnych/ochronnych – z jednej strony, by zachować „dom” choćby w formie szczątkowej15, z drugiej zaś, by nie nazwać utraty, bo słowo ją ucieleśnia i przybliża.

Często te działania będą związane z powstaniem świadomości hubrystycznej16, co prowadzi do działań scalających jedynie małe grupy (w ramach etnosu) i niechęci do obcego, choćby ów obcy mówił podobnym językiem i miał podobne doświadczenia. Taka reakcja na poruszenie wyrasta z grozy, z niechęci przyznania przed sobą, że domu już nie ma, że los środkowoeuropejski to los poruszonych – zawieszonych między „tu” i „tam”,

„wtedy” i „teraz”. To także próby zaprzeczenia ruchowi i zmianie, sięganie do

„odwiecznych” wartości i tradycji, pielęgnowanie urazów i ciągłe rozliczanie z krzywd.

Przy skupieniu się na tym, co najbliższe, czyli na wąsko rozumianym domu (jako miejscu, w którym wszystko jest znane i swojskie), nie ma możliwości budowania choćby wątłej wspólnoty ponadetnicznej, a taką, w rozumieniu badaczy, pisarzy i eseistów miałaby być wspólnota środkowoeuropejska.

Jednakże, jeśli wybierze się szukanie odpowiedzi w czymś większym niż ethnos, poruszenie może być czynnikiem wspólnototwórczym. Solidarność poruszonych, aby zaistniała i aby chociaż miała szansę bycia czymś znaczącym, przyczynienia się do zmiany społecznej, musi podjąć wysiłek szukania innej drogi niż powrót do „swojskości”, musi przestać pozwalać uwodzić się kolejnym wykluczającym i zawłaszczającym wizjom, niezgodnym często z doświadczeniem życia na pograniczu, jakim jest Europa Środkowa.

Głównym postulatem takiej solidarności byłoby więc stworzenie swoistego wielogłosu opowiadającego podobne doświadczenia, co ważne – wielogłosu równoprawnych,

14 W tej problematyce mieszczą się także istotne pytania o sens istnienia małych kultur i małych narodów; por.

np. dyskusje wokół takich zagadnień jak česká otázka, český úděl, spor o smysl českých dějin.

15 Np. poprzez pielęgnację rdzennych wartości podstawowych (O rdzennych wartościach podstawowych pisał m.in. SMOLICZ, J. J.: Podstawowe wartości i zachowanie tożsamości narodowej w wielokulturowej Australii.

Studia Polonijne, 2003, t. 24, s. 27–55).

16 Zob. np. KOZIELECKI, J.: Psychologiczna teoria samowiedzy. Warszawa 1981, s. 401; DĄBROWSKA- PARTYKA, M.: Literatura pogranicza, pogranicza literatury. Kraków 2004, s. 10.

(5)

5

współbrzmiących narracji różnych wspólnot, nie tylko uznanych przez prawo, a więc także wspólnot mniejszych, niepasujących do nacjonalistycznych wizji. Taka polifonia nie mogłaby być, co oczywiste, w pełni harmonijna, pojawiałyby się w niej zgrzyty i dysonanse, jednakże przyświecała by jej jakaś wizja całości, partytura trzymająca w ryzach osobnicze animozje. Solidarność poruszonych byłaby więc solidarnością polifoniczną. Byłaby być może przaśniejsza, o mniejszym zadaniu do wykonania, mniejszej misji niż solidarność wstrząśniętych Jana Patočki17, ale mogła by być głosem z tej części Europy, tym razem wskazującym drogę, a nie naśladującym czy parodiującym (często niezamierzenie) głosy Zachodu18.

Pierwszym czynem na drodze do budowania takiej solidarności, byłoby porzucenie strachu przed zmianą, ruchem, transgresją19. Próbą powolnego oswajania i poniekąd także zaklinania tego ruchu i związanej z nim grozy jest dążenie do nieruchomości, typowe dla mieszkańców Europy Środkowej widzianej oczami Stasiuka, Gaußa, Bienka, Magrisa, Kiša, Kroutvora, Zagajewskiego i in., przejawiające się w „budowaniu ruin”20, absurdalnej odbudowie minionego21, kurczowym trzymaniu się tego, co jest22, w dążeniu do objęcia słowem (i pismem) całej dostępnej rzeczywistości23 czy przywiązaniu do fotografii24. Próby powstrzymania ruchu mogą być rozumiane nie tylko jako niezgoda na zmianę, na tragiczne konsekwencje przesuwania granic i wspólnot, ale także jako akt przyjęcia do wiadomości, że ruchu, pędu Historii nie da się

17 Zob. PATOČKA, J.: Války 20. století a 20. století jako válka. In: PATOČKA, J.: Kacířské eseje o filosofii dějin. Praha 2007, s. 104–119 (zwłaszcza 117–119).

18 Por. STASIUK, A.: Fado. Wołowiec 2003, s. 81.

19 O tym strachu pisze m.in. ANDRUCHOWYCZ, J.: Środkowowschodnie rewizje. In: ANDRUCHOWYCZ, J.

–STASIUK, A. (eds): Moja Europa. Dwa eseje o Europie zwanej Środkową. Wołowiec 2007, s. 75–76.

20 GAUß, K. M.: W gąszczu metropolii. Wołowiec 2012, s. 42–44, 162–164.

21 Stasiuk zdobywa się nawet na krytykę powojennej odbudowy Warszawy, stawiając pytania o sens

„wznoszenia stolicy na trupach”. STASIUK, A.: Dziennik okrętowy. In: ANDRUCHOWYCZ, J. –STASIUK, A. (eds): Moja Europa. Dwa eseje o Europie zwanej Środkową. Wołowiec 2007, s. 130–131.

22 Jak np. dziadek bohatera Dwóch miast Zagajewskiego, który mentalnie nigdy nie wyprowadził się ze Lwowa, jak zresztą wielu przesiedleńców, a chodząc ulicami swojego nowego miejsca pobytu, Gliwic, widział fragmenty Lwowa. ZAGAJEWSKI, A.: Dwa miasta. Kraków 1991, s. 13–15. Inny typ takiego działania opisywali np.

H. Bieniek (mówiąc o niezmienności górnośląskiej przestrzeni – BIENIEK, H.: Podróż w krainę dzieciństwa:

spotkanie ze Śląskiem. Gliwice 1993, s. 314) czy C. Magris (pisząc o wiecznie trwających remontach – MAGRIS, C.: Dunaj. Warszawa 1999, s. 229).

23 Por. np. chęć stworzenia przez Edwarda Sama „Rozkładu jazdy na liniach autobusowych, okrętowych, kolejowych i lotniczych”. KIŠ, D.: Cyrk rodzinny. Wołowiec 2006, s. 79.

24 Fotografia jest jednocześnie świadectwem minionego, jak i zatrzymaniem ruchu (zob. np. BARTHES, R.:

Światło obrazu. Uwagi o fotografii. Warszawa 1995, s. 144–146). Jest też ważnym elementem wielu analizowanych przeze mnie utworów, np. TVRDÁ, E.: Dědictví. Ostrava 2010; WANIEK, H.: Finis Silesiae.

Wrocław 2003. KIŠ, D.: Cyrk rodzinny. Wołowiec 2006.

(6)

powstrzymać. Akt na miarę, jak pisał Magris, małego, kontynentalnego człowieka, którego uosobieniem może być inżynier Kyselak, urzędnik na dworze cesarskim w początkach XIX w., wielbiciel pieszych wycieczek wzdłuż Dunaju, który w odwiedzanych przez siebie miejscach zostawiał jedyny ślad po sobie, jaki mógł sobie wyobrazić – własne nazwisko zapisane farbą25.

Próbą pokazania wielowymiarowości ruchu, a jednocześnie wskazania, że poruszenie ma wymiar nie tylko horyzontalny, ale też wertykalny – zwłaszcza gdy mówimy o ruchu przez historię – często przybiera formę toponimicznych wyliczeń, uszczegółowiania wiedzy o danym miejscu, które w tym przypadku także można nazwać

„poruszonym”. Pojawiają się więc w wielu tekstach „toponimiczne dzieje” ulic, placów, miast i wsi – każda z wymienionych nazw niesie dodatkowe informacje o dominacji kulturowej (i językowej), o zmianie przynależności państwowej, zmianie ustroju, o tragicznych wydarzeniach. Taką funkcję mają enumeracje nazw miejscowych m.in.

u Kundery, gdy przywołuje dzieje al. Winohradzkiej w Pradze (wcześniej al. Stalina, ul.

Schwerina, al. Marszałka Focha, al. Czernokostelckiej)26, u Netza piszącego o ul. Jankego (wcześniej Mikołowskiej, Katowickiej, Pocztowej, Piernackiego, Adolf-Hitler-Straße, Armii Czerwonej, Obrońców Stalinogrodu)27, u Lenza podczas podróży Lawrenza do Kreuzbornu (dawniej Krzyżewa)28, u Bienka, gdy jeden z bohaterów Pierwszej polki wymienia słowiańskie nazwy górnośląskich miejscowości sprzed ich germanizacji przez aparat państwowy III Rzeszy29. Ruch w głąb historii poprzez nazwy jest tutaj znaczący i wspólny, podobnie jak potrzeba ciągłego umiejscawiania się, wskazania, gdzie się było, jaką drogę się przeszło. Taka praca pamięci, niemal obsesyjne szukanie śladów przeszłości, a często również jakiejś wspólnoty przeżyć to główna forma poruszenia drugiego, czyli zetknięcia się, spotkania, współbycia z miejscem „przesuniętym” czy

„poruszonym”. Owo miejsce doświadczalne „tu i teraz”, ale także „tam i wtedy”, staje się palimpsestem języków, kultur i ludzkich losów. Istnieje jako zlepek fragmentów, bo całości już nie ma i być nie może, przede wszystkim ze względu na kolejne działania

25 MAGRIS, C.: Dunaj. Warszawa 1999, s. 148–149.

26 KUNDERA, M.: Księga śmiechu i zapomnienia. Warszawa 1993, s. 162.

27 NETZ, F.: Dysharmonia cælestis. Katowice–Warszawa 2004, s. 17.

28 LENZ, S.: Muzeum Ziemi Ojczystej. Warszawa 1991, s. 346

29 BIENEK, H.: Pierwsza polka. Warszawa 1983, s. 234–237. Por. litanię nazw miejscowych, która ma przynieść ukojenie: SELIMOVIĆ, M.: Twierdza. Warszawa 1976, s. 445–446.

(7)

7

władz czy centrów kulturowych dążących do zamazania przeszłości, przepisania jej na własną modłę – działania niszczące i zakłamujące, ale zwykle i tak skazane na przynajmniej połowiczną porażkę30.

Trzecią podstawą solidarności poruszonych jest związane z pierwszymi dwoma poruszenie emocjonalne, będące wynikiem zarówno wyrwania z bezpiecznego świata oikos (domu), jak i spotkania z obcym/nie-swoim. Przy czym należy pamiętać, że duże znaczenie w budowaniu wspólnoty poruszonych miałby tutaj pograniczny (i w pewnym stopniu peryferyjny) charakter Europy Środkowej, wciąż jeszcze, choć coraz słabiej, odczuwalny oraz powstały w latach 80. XX wieku mit polityczny tego regionu31. Poruszenie trzecie, choć różnie przedstawiane w literaturze (pojawiają się reakcje w szerokim spektrum reakcji na traumę – od zobojętnienia, przez chęć powstrzymania zmiany czy niezgodę na nią, żal, żałobę, aż po akceptację), wyrasta z podobnych doświadczeń: a) istnienia wielonarodowościowych państw (Rzeczpospolitej Obojga Narodów, Korony Św. Stefana i monarchii habsburskiej, zwłaszcza po 1867 r.), b) pograniczności regionu, z którą wiążą się: różnorodność, poliglotyzm, wielokulturowość, konflikty na tle etnicznym i religijnym, poczucie zagrożenia, tworzenie mitów

„przedmurza” i/lub „kresów” przez centra kulturowe32, c) doświadczeń totalitaryzmów i autorytaryzmów; d) zmiany sytuacji ludnościowej (ze względu na czystki etniczne, nie tylko w czasie II wojny światowej, przesiedlenia, wysiedlenia, migrację polityczną i ekonomiczną) d) zależności politycznej i gospodarczej od centrum kulturowego / hegemona33.

30 O takiej porażce, o wychodzeniu na jaw przeszłości pisali m.in.: ESTERHÁZY, P.: Księga Hrabala. Izabelin 2003, s. 80; WANIEK, H.: Finis Silesiae. Wrocław 2003, s. 66–67; WANIEK, H.: Katowice-blues czyli Kattowitzer-polka. Katowice 2010, s. 21–27; BALABÁN, J.: Možná že odcházíme. Brno 2011, s. 50.

31 Zob. np. ŠKRABEC, S.: Geografia wyobrażona. Koncepcja Europy Środkowej w XX wieku. Kraków 2013;

DREWNIOK, J.: Podzwonne dla Europy Środkowej. Niespełnione marzenia György Konrada. Kryzys kultury europejskiej a tragedia Europy Środkowej w spojrzeniu Milana Kundery. Pressje, 2002, t. 2, s. 75–84.

32 Zob. np. ŁOZOWSKA, K. R.: Dziedzictwo kompleksów. Kulturowa klęska Kresów? Studia Etnologiczne i Antropologiczne, 2012, z. 12, s. 81–93; HUDZIK, J. P.: Zrozumieć Śląsk. Różnica kulturowa i granice teorii.

Teksty Drugie, 2011, nr 5, s. 236.

33 Por. badania postkolonialne i postzależnościowe dot. tego regionu, m.in.: działalność Centrum Badań Dyskursów Postzależnościowych (www.cbdp.polon.uw.edu.pl/ dostęp: 20.07.2017); GOSK, H. – KOŁODZIEJCZYK, D. (eds): Historie, społeczeństwa, przestrzenie dialogu. Studia postzależnościowe w perspektywie porównawczej. Kraków 2014; KOŁODZIEJCZYK, D.: Postkolonialny transfer na Europę Środkową-Wschodnią. Teksty Drugie, 2010, nr 5, s. 22–39; „Porównania” 2015, nr 16: „Postkolonializm wschodnio- i zachodniosłowiański. Postkolonialne Bałkany. Kino Postkolonialne. Inni w Kulturze”.

(8)

Solidarność poruszonych, skupiona na ruchu właśnie, na przemieszczeniu i przeniesieniu znaczeń, idei, kultur, na ciągłym pytaniu o siebie, swoje miejsce w świecie i o sens jednoznacznych określeń, co jest nierozerwalnie związane z doświadczeniem omówionych tutaj poruszeń, jest na razie bytem in potentia, ale mogłaby zaistnieć jako forma współpracy i współistnienia w czasie – parafrazując Patočkę – uwolnienia Siły, mobilizacji dążącej do szeroko rozumianej konfrontacji, zamknięcia i „stanu wojny”.

Oprócz poruszenia solidarność tę spajałoby wątpienie – w ujednolicające narracje, w oczywistość przynależności etnicznej, językowej czy religijnej. Wątpienie i pytanie to, wydawałoby się, czynności słabe, więc i taka wspólnota byłaby słaba, ale – jak słusznie zauważa Kosík – „każde prawdziwe pytanie jest także zawsze wykrzyknieniem, wołaniem domagającym się prawdy“34.

Bibliografia:

ANDRUCHOWYCZ, J.: Środkowowschodnie rewizje. In: ANDRUCHOWYCZ, J. – STASIUK, A. (eds): Moja Europa. Dwa eseje o Europie zwanej Środkową. Wołowiec 2007, s. 75–76.

BALABÁN, J.: Možná že odcházíme. Brno 2011.

BARTHES, R.: Światło obrazu. Uwagi o fotografii. Warszawa 1995.

BĚLOHRADSKÝ, V.: Nesamozřejmé národy, samozřejmá Evropa. Český a slovenský zahraniční časopis. [online]. [Cit. 1.5. 2018]. Dostupné na: http://www.cs- magazin.com/index.php?a=a2010072008.

BIBÓ, I.: Nędza małych państw wschodnioeuropejskich. In: BIBÓ, I.: Eseje polityczne.

Kraków 2012, s. 22–98.

BIENEK, H.: Pierwsza polka. Warszawa 1983.

BIENIEK, H.: Podróż w krainę dzieciństwa: spotkanie ze Śląskiem. Gliwice 1993.

BOBROWNICKA, M.: Pogranicza w centrum Europy. Slavica. Kraków 2003.

BOBROWNICKA, M. (ed.): Symbioza kultur słowiańskich i niesłowiańskich w Europie Środkowej. Kraków 1996.

34 „Proto je každá skutečná otázka vždy také vykřičník, zvolání, dožadující se pravdy”. KOSÍ, K.: Co je Střední Evropa. Literární noviny, 1992, č. 43, s. 16.

(9)

9

DĄBROWSKA-PARTYKA, M.: Literatura pogranicza, pogranicza literatury. Kraków 2004.

DREWNIOK, J.: Podzwonne dla Europy Środkowej. Niespełnione marzenia György Konrada. Kryzys kultury europejskiej a tragedia Europy Środkowej w spojrzeniu Milana Kundery. Pressje, 2002, t. 2, s. 75–84.

ESSLIN, M.: Mrożek, Beckett i teatr absurdu. NaGłos, 1991, nr 3, s. 209–216.

ESTERHÁZY, P.: Księga Hrabala. Izabelin 2003.

FALĘCKI, T. (ed.): Skąd przychodzi Antychryst? Kontakty i konflikty etniczne w Europie Środkowej i Wschodniej. Fakty – interpretacje – refleksje. Kraków 2004.

FIUT, A.: Być (albo nie być) Środkowoeuropejczykiem. Kraków 1999.

GAUß, K. M.: W gąszczu metropolii. Wołowiec 2012.

HUDZIK, J.P.: Zrozumieć Śląsk. Różnica kulturowa i granice teorii. Teksty Drugie, 2011, nr 5, s. 231–243.

JANČAR, D.: Terra incognita. Warszawa 1993.

KACZOROWSKI, A.: Europa z płaskostopiem. Wołowiec 2006.

KIŠ, D.: Cyrk rodzinny. Wołowiec 2006.

KOSÍK, K.: Co je Střední Evropa (1–5). Literární noviny, 1992, č. 43–47, s. 16.

KOZIELECKI, J.: Psychologiczna teoria samowiedzy. Warszawa 1981.

KROUTVOR, J.: Europa Środkowa: anegdota i historia. In: Hrabal, Kundera, Havel…

Antologia czeskiego eseju. Kraków 2001, s. 223–291.

KUNDERA, M.: Księga śmiechu i zapomnienia. Warszawa 1993.

KUNDERA, M.: Nesamozřejmost existence českého národa. IV. sjezd Svazu československých spisovatelů (protokol). [online]. [Cit. 1.5. 2018]. Dostupné na:

http://www.csds.cz/cs/4320-

DS/version/14/part/15/data/IV_sjezd_Svazu_ceskoslovenskych_spisovatelu_Protokol.pd f.

LENZ, S.: Muzeum Ziemi Ojczystej. Warszawa 1991.

LISIAK, A.: (Post)kolonialne miasta Europy Środkowej. Porównania, 2009, vol VI, s.

137–148.

ŁOZOWSKA, K. R.: Dziedzictwo kompleksów. Kulturowa klęska Kresów? Studia Etnologiczne i Antropologiczne, 2012, z. 12, s. 81–93.

(10)

MAGRIS, C.: Dunaj. Warszawa 1999.

NETZ, F.: Dysharmonia cælestis. Katowice–Warszawa 2004.

PATOČKA, J.: Války 20. století a 20. století jako válka. In: PATOČKA, J.: Kacířské eseje o filosofii dějin. Praha 2007, s. 104–119.

PEHE, J.: Historické kořeny a politické důsledky nesamozřejmosti českého národa:

Diagnóza – trauma. Právo-Salón. [online]. [Cit. 1.7. 2017]. Dostupné na:

http://www.pehe.cz/Members/redaktor/historicke-koreny-a-politicke-dusledky- nesamozrejmosti-ceskeho-naroda-diagnoza-2013-trauma.

POSPÍŠIL, I.: Střední Evropa a Slované. Problémy a osobnosti. Brno 2006.

POSPISZIL, K.: Gdzie-nie-gdzie. Kilka refleksji o miejscach poruszonych. In:

BOGALECKI, P. – KADŁUBEK, Z. – MITEK-DZIEMBA, A. – POSPISZIL, K. (eds):

Polytropos. Na drogach Tadeusza Sławka / On Tadeusz Sławek’s Routes. Katowice 2016, s. 309–321.

POSPISZIL, K.: „Jesteśmy pytaniem”. Przyczynek do dyskusji o środkowoeuropejskiej (nie)tożsamości. Kultura i Polityka, 2011, nr 10, s. 141–153.

POSPISZIL, K.: Mały naród, małe dziedzictwo? Česká otázka w eseistyce XX i XXI wieku (wybrane przykłady). In: HAJDUK-GAWRON, W. – POSPISZIL, K. (eds): Adaptacje III. Implementacje, konwergencje, dziedziczenie. Katowice 2018 [w druku].

ROTH, J.: Krypta kapucynów. Warszawa 1960.

SELIMOVIĆ, M.: Twierdza. Warszawa 1976.

SMOLICZ, J. J.: Podstawowe wartości i zachowanie tożsamości narodowej w wielokulturowej Australii. Studia Polonijne, 2003, t. 24, s. 27–55.

STASIUK, A.: Dziennik okrętowy. In: ANDRUCHOWYCZ, J. –STASIUK, A. (eds):

Moja Europa. Dwa eseje o Europie zwanej Środkową. Wołowiec 2007, s. 130–131.

STASIUK, A.: Fado. Wołowiec 2003.

ŠKRABEC, S.: Geografia wyobrażona. Koncepcja Europy Środkowej w XX wieku.

Kraków 2013.

TÖTÖSY DE ZEPETNEK, S.: Comparative Cultural Studies and the Study of Central European Culture. In: TÖTÖSY DE ZEPETNEK, S. (ed.): Comparative Central European Culture. West Lafayette 2002, s. 1–32.

TVRDÁ, E.: Dědictví. Ostrava 2010; WANIEK, H.: Finis Silesiae. Wrocław 2003.

(11)

11

UPALEVSKI, I.: Europa Środkowa – wspólnota tekstów. Intertekstualność jako przestrzeń funkcjonowania i podtrzymywania mitu środkowoeuropejskiego. Sprawy Narodowościowe, 2016, nr 4, s. 160–181.

WANIEK, H.: Finis Silesiae. Wrocław 2003.

WANIEK, H.: Katowice-blues czyli Kattowitzer-polka. Katowice 2010, s. 21–27.

ZAGAJEWSKI, A.: Dwa miasta. Kraków 1991.

ZENDEROWSKI, R.: Religia a tożsamość narodowa i nacjonalizm w Europie Środkowo- Wschodniej. Między etnicyzacją religii a sakralizacją etnosu (narodu). Warszawa 2011.

ZIELIŃSKI, B. (ed.): Narodowy i ponadnarodowy model kultury. Europa Środkowa i Półwysep Bałkański. Poznań 2002.

Kontakt:

dr Karolina Pospiszil

Katedra Literatury Porównawczej, Uniwersytet Śląski pospiszil@gmail.com

Cytaty

Powiązane dokumenty

Przebóstwienie oraz adopcja (usynowienie) to nade wszystko więź człowie- ka z Bogiem dzięki Wcieleniu Słowa Bożego oraz Jego śmierci i zmartwychwsta- niu. Przebóstwienie zawiera

5 Первоначально созданное им агентство Demar: de Mar[tynoff ] – располагалось в квар- тире издателя на rue Veydt 59 в Брюсселе, затем

In the experiment three flow patterns were observed: (1) a locally governed circulation cell (2) a pattern in which the drifter initially floats offshore and is then advected

Z uwagi na to, ¿e na II roku realizowany jest przedmiot System bezpieczeñstwa narodowego, a na III – problematyka dotycz¹ca bezpieczeñstwa miêdzynarodowego i bezpieczeñstwa

Inną warto- ścią jest także możliwość natychmiastowego podzielenia się swoim położeniem (miejscem, w którym się znajduje) ze znajomymi, przy pomocy Internetu i za

Przypisanie adwokatów do określo­ nego sądu oznacza, że każdy z nich mo­ że prowadzić sprawy sądowe w zakresie prawa cywilnego tylko w jego okręgu.. Ograniczenia te

[r]