W
Wp p³³yyw w zzm miia an n h ho orrm mo on na alln nyycch h w
w o ok krreessiiee o ok ko o³³o om meen no op pa au uzza alln nyym m n
na a p prrzzeeb biieeg g w wyyb brra an nyycch h d deerrm ma atto ozz
IInnfflluueennccee ooff ppeerriim meennooppaauussaall hhoorrm moonnaall cchhaannggeess oonn ccoouurrssee ooff cchhoosseenn ddeerrm maattoosseess
A
Alleekkssaannddrraa DDaammaassiieewwiicczz--BBooddzzeekk11,,22,, BBeeaattaa KKooss--KKuudd³³aa33
Praca poœwiêcona jest wp³ywowi zmian hormonalnych okresu oko³omenopauzalnego na przebieg wybranych dermatoz. W tym okresie ¿ycia kobiety stê¿enia wielu hormonów ule- gaj¹ istotnym wahaniom, co wp³ywa zarówno na stan skóry zdrowej, jak i dotkniêtej zmia- nami chorobowymi. Autorzy dokonali przegl¹du piœmiennictwa dotycz¹cego udzia³u tych za- burzeñ w modulowaniu przebiegu schorzeñ ³ojotokowych, ³uszczycy i kolagenoz.
S³owa kluczowe: dermatozy, zmiany hormonalne, menopauza
(Przegl¹d Menopauzalny 2003, 1:52–57)
W Wssttêêp p
W okresie oko³o- i pomenopauzalnym starzenie siê skóry uwarunkowane czynnikami wewnêtrznymi (wiek, uwarunkowania genetyczne) i zewnêtrznymi (promie- niowanie UV) zostaje spotêgowane przez synergistycz- ny wp³yw starzenia hormonalnego. Ten ostatni typ sta- rzenia spowodowany jest g³ównie niedoborem estroge- nów. W skórze obecne s¹ receptory estrogenowe, odby- wa siê metabolizm estrogenów, a jednostka w³osowo- -³ojowa jest jedn¹ z tkanek docelowych dla hormonów p³ciowych. Estrogeny zwiêkszaj¹ aktywnoœæ fibrobla- stów, zawartoœæ wody, kwasu hialuronowego i kolagenu w skórze w³aœciwej oraz aktywnoœæ mitotyczn¹ keraty- nocytów naskórka. Brak tego dzia³ania powoduje, ¿e skóra w okresie pomenopauzalnym staje siê sucha, cien- ka, szorstka i pomarszczona. Cechuje j¹ ³atwa ura¿al-
noœæ i nietolerancja zimna. Niejednokrotnie staje siê ona równie¿ Ÿród³em przykrych objawów podmiotowych, takich jak œwi¹d i pieczenie [38].
Okres oko³o- i pomenopauzalny nie tylko modyfi- kuje proces naturalnego starzenia siê zdrowej skóry, ale równie¿ mo¿e wp³ywaæ na przebieg istniej¹cych w jej obrêbie procesów chorobowych. Zagadnienie to wci¹¿
pozostaje ma³o poznane.
D
Deerrm maattoozzyy ³³oojjoottookkoow wee
Tr¹dzik pospolity (acne vulgaris) jest pleomor- ficznym schorzeniem mieszka w³osowego odzwier- ciedlaj¹cym udzia³ infekcji, nieprawid³owej keratyni- zacji, zjawisk zapalnych oraz przede wszystkim wp³y- wów hormonalnych na mieszek i jego gruczo³ ³ojowy [20, 40]. Pierwotnym zjawiskiem w jego patogenezie
1
1 ZZaakk³³aadd CChheemmiiii OOggóóllnneejj ŒŒAAMM ww KKaattoowwiiccaacchh,, WWyyddzziiaa³³ LLeekkaarrsskkii ww ZZaabbrrzzuu,, kkiieerroowwnniikk:: pprrooff.. ddrr hhaabb..
D
Daannuuttaa BBooddzzeekk
2
2 OOddddzziiaa³³ DDeerrmmaattoollooggiiii,, WWoojjeewwóóddzzkkii SSzzppiittaall SSppeeccjjaalliissttyycczznnyy nnrr 44 ww BByyttoommiiuu,, oorrddyynnaattoorr:: ddrr nn.. mmeedd..
B
Boo¿¿eennaa SSuuwwaa³³aa--JJuurrcczzyykk
3
3 KKaatteeddrraa PPaattooffiizzjjoollooggiiii ii EEnnddookkrryynnoollooggiiii,, KKlliinniikkaa EEnnddookkrryynnoollooggiiii ww ZZaabbrrzzuu,, ŒŒll¹¹sskkaa AAkkaaddeemmiiaa MMeeddyycczznnaa w
w KKaattoowwiiccaacchh,, kkiieerroowwnniikk:: ddrr hhaabb.. nn.. mmeedd.. BB.. KKooss--KKuudd³³aa
jest nadmierna keratynizacja przewodów wyprowa- dzaj¹cych gruczo³ów ³ojowych i ujœæ mieszków w³o- sowych, której towarzyszy wzmo¿one wydzielanie
³oju [37]. £ojotok (seborrhoea) pozostaje pod kontro- l¹ androgenów.
Tr¹dzik jest rzadki przed okresem pokwitania i jeœli wyst¹pi, mo¿e wskazywaæ na obecnoœæ zaburzeñ hor- monalnych. W okresie dojrzewania jest on zjawiskiem do pewnego stopnia fizjologicznym, wynikaj¹cym ze wzglêdnego hiperandrogenizmu pochodzenia nadner- czowego (stê¿enia dehydroepiandrosteronu prawid³o- wo zaczynaj¹ wzrastaæ u dzieci w wieku 6–8 lat, a zja- wisko to nosi nazwê adrenarche i rozpoczyna okres wczesnego pokwitania), jak równie¿ ze wzglêdnego niedoboru estrogenów i progesteronu podczas pierw- szych cykli miesi¹czkowych [19, 32, 39].
Lustrzanym odbiciem okresu pokwitania jest u kobiet okres oko³omenopauzalny, ale dziêki mniej nasilonemu ³ojotokowi tr¹dzik wystêpuje w nim rzadko [39]. Za wysoce prawdopodobn¹ uwa¿a siê natomiast rolê androgenów w etiologii, tzw. tr¹dzika pomenopauzalnego, bowiem w tym okresie ¿ycia ko- biety androgeny nadnerczowe i jajnikowe pozostaj¹ bez opozycji ze strony estrogenów [17]. Tr¹dzik po- menopauzalny rozwija siê w czasie lub po menopau- zie, zw³aszcza na pod³o¿u skóry t³ustej o ciemnej karnacji i rozszerzonych porach. Zwykle dotyczy ko- biet, które nie doœwiadczy³y tr¹dzika okresu pokwi- tania. Nasilenie zmian jest na ogó³ niewielkie, a prze- bieg powolny. W obrazie klinicznym dominuj¹ ma³e zamkniête zaskórniki, poœród których obecne s¹ drobne grudko-krostki ustêpuj¹ce z bliznowaceniem.
Zmianom towarzyszy czêsto hirsutyzm brody i gór- nej wargi, co podkreœla hormonalne (androgenowe) t³o zaburzeñ [17].
Tr¹dzik ró¿owaty (rosacea) jest chorob¹ dotykaj¹c¹ znacznie czêœciej kobiety ni¿ mê¿czyzn. Jej pod³o¿em s¹ przewlek³e i postêpuj¹ce zaburzenia naczyniowe, pier- wotnie zajmuj¹ce skórê nosa i policzków. Rosacea cha- rakteryzuje siê, zale¿nie od fazy choroby, napadowym czerwienieniem siê, rumieniem utrwalonym, teleangiek- tazjami, grudkami, krostkami i obrzêkiem. W ciê¿szych postaciach dochodzi do zajêcia ca³ej twarzy, a nawet do powik³añ ze strony narz¹du wzroku pod postaci¹ zapale- nia spojówek i brzegów powiek. Objawy subiektywne, takie jak pieczenie i œwi¹d mog¹ byæ znaczne [3, 7].
Rosacea wystêpuje najczêœciej pomiêdzy 30. a 60.
rokiem ¿ycia. W okresie menopauzy szczególnie czê- sto dochodzi albo do zaostrzenia ju¿ istniej¹cego pro- cesu chorobowego, albo do wyst¹pienia zmian po raz pierwszy. Za przyczynê uwa¿a siê zwi¹zane z t¹ faz¹
¿ycia kobiety zaburzenia hormonalne [3, 7].
£ysienie androgenowe (alopecia androgenetica) jest to sterowana hormonalnie utrata w³osów g³owy
u osób predysponowanych genetycznie [42]. Doty- czy ono zarówno mê¿czyzn, jak i kobiet, u których jednak zaawansowane postacie wystêpuj¹ znacznie rzadziej. U mê¿czyzn choroba zaczyna siê w m³od- szym wieku i ma charakter g³ównie ³ysienia czo³o- wo-skroniowego oraz szczytowego. U kobiet utrata w³osów ma charakter bardziej rozlany i czêsto zaczy- na siê w okresie oko³o- lub pomenopauzalnym [29].
Dok³adny mechanizm tej telogenowej utraty w³osów nie jest jasny. Ju¿ sama nazwa wskazuje na kluczow¹ rolê hiperandrogenizmu. Hiperandrogenizm mo¿e mieæ obwodowy idiopatyczny charakter, spowodo- wany zaburzonym metabolizmem steroidów w skó- rze lub mo¿e byæ wtórny do wzmo¿onej produkcji lub poda¿y hormonów steroidowych o aktywnoœci androgennej (hiperplazja komórek produkuj¹cych, guzy endokrynne, stosowanie niektórych progestage- nów, menopauza) [9].
Rozwój ³ysienia androgenowego u kobiet w okresie menopauzalnym t³umaczy siê zwiêkszonym oddzia³y- waniem mêskich hormonów p³ciowych na mieszki w³osowe. Jednak stê¿enia testosteronu, estradiolu i bia³ka wi¹¿¹cego hormony p³ciowe u ³ysiej¹cych ko- biet po menopauzie nie ró¿ni¹ siê od stê¿eñ obserwo- wanych u pomenopauzalnych kobiet bez utraty w³o- sów, co pozwala s¹dziæ, ¿e wiêksze znaczenie ma w tym przypadku hiperandrogenizm obwodowy [11].
Jego istot¹ mo¿e byæ uwarunkowana genetycznie zmieniona funkcja receptorów androgenowych i/lub zaburzenia metaboliczne, pojawiaj¹ce siê w okresie oko³omenopauzalnym w keratynocytach mieszków w³osowych [11].
£
£uusszzcczzyyccaa
£uszczyca jest chorob¹ skóry o przewlek³ym i na- wrotowym przebiegu, na któr¹ cierpi ok. 2% popula- cji Polski. Jej obraz kliniczny jest niezwykle bogaty, od nielicznych zmian grudkowo-z³uszczaj¹cych zlo- kalizowanych w miejscach typowych (³okcie, kolana, g³owa ow³osiona) do rozleg³ych postaci zajmuj¹cych ca³¹ skórê i stawy i mog¹cych prowadziæ nawet do trwa³ego inwalidztwa. Etiopatogeneza tej hiperproli- feracyjno-zapalnej dermatozy jest z³o¿ona i nie do koñca poznana. W wielkim uproszczeniu mo¿na j¹ zawêziæ do nieprawid³owych interakcji na poziomie limfocyt T – keratynocyt. Wœród ró¿nych czynników zaostrzaj¹cych istniej¹ce wykwity lub prowokuj¹cych nawroty choroby s¹ równie¿ zmiany hormonalne.
U dzieci jest to okres pokwitania, nastêpnie ci¹¿a u kobiet, wreszcie okres przekwitania. Wœród respon- dentek epidemiologicznych badañ Mowada i wsp.
[25], okres oko³omenopauzalny by³ zwi¹zany z za- ostrzeniem ³uszczycy a¿ u 48% badanych, z popraw¹ – zaledwie u 2% kobiet. A¿ 27% pacjentek wi¹za³o
z tym okresem pocz¹tek swojej choroby (wtedy po raz pierwszy mia³ miejsce wysiew ³uszczycy). Swan- beck i wsp. [36] opublikowali dane epidemiologiczne dla 5 197 rodzin z ³uszczyc¹. Na ich podstawie stwierdzili, ¿e kobiety reprezentuj¹ wiêkszy odsetek póŸnego pocz¹tku ³uszczycy i sugerowali, i¿ meno- pauza mo¿e byæ u nich jednym z czynników wyzwa- laj¹cych. W kolejnym badaniu epidemiologicznym u 15% pacjentek odnotowano oko³omenopauzalny pocz¹tek ³uszczycowego zapalenia stawów [21].
Dok³adny mechanizm tego zjawiska nie jest jed- nak poznany. Postuluje siê wiele teorii. Jedna z nich zak³ada, ¿e istot¹ jest moduluj¹cy wp³yw zmieniaj¹- cych siê stê¿eñ hormonów na aktywnoœæ uk³adu im- munologicznego, co dla immunozale¿nego procesu
³uszczycowego ma ogromne znaczenie. Estrogeny wywieraj¹ ró¿ne dzia³ania na system immunologicz- ny. W zakresie immunologii komórkowej przewa¿aj¹ efekty immunosupresyjne. Ogólnemu spadkowi funkcji komórek T helper towarzyszy obni¿enie siê T supresorów [1]. Aktywnoœæ NK wzrasta. Zwiêksza siê populacja komórek siateczkowo-œródb³onko- wych, czemu towarzyszy wzrost fagocytozy makro- fagów. Obserwuje siê tak¿e zmiany w funkcji inter- leukin i γ-interferonu. Byæ mo¿e wiêc okres meno- pauzy pozbawia kobietê immunosupresyjnego wp³y- wu estrogenów na odpowiedŸ komórkow¹ (kluczow¹ dla patogenezy procesu ³uszczycowego) i dlatego wyzwala nasilenie lub nawet sam¹ chorobê u kobiet predysponowanych genetycznie. Inna hipoteza mó- wi, ¿e zmiany hormonalne mog¹ bezpoœrednio wp³y- waæ na keratynocyty [5]. Wczeœniejsze badania wy- kaza³y, ¿e komórki naskórka potrafi¹ metabolizowaæ hormony steroidowe, zw³aszcza estrogeny i progeste- ron [22]. Nie ma jednak dowodu sugeruj¹cego, ¿e hor- mony te mog¹ modulowaæ tempo wzrostu keratynocy- tów inaczej ni¿ poprzez zjawiska immunozale¿ne.
K
Koollaaggeennoozzyy
Zwrócenie siê uk³adu immunologicznego przeciw- ko w³asnym antygenom le¿y u pod³o¿a wielu chorób zwanych chorobami autoimmunologicznymi lub cho- robami z autoagresji. S¹ to na ogó³ choroby uk³adowe, atakuj¹ce czêsto jednoczeœnie wiele tkanek i narz¹dów, nierzadko o postêpuj¹cym przebiegu i niekorzystnym rokowaniu. Przyczyna autoimmunizacji wci¹¿ pozosta- je kontrowersyjna. Bierze siê pod uwagê wiele czynni- ków, m.in. genetyczne, endokrynologiczne, infekcyjne, œrodowiskowe, kulturowe i proces starzenia.
Choroby z autoagresji czêsto wykazuj¹ preferencje do wystêpowania u jednej p³ci, dlatego coraz to wiêcej uwagi poœwiêca siê hormonom p³ciowym, zw³aszcza estrogenom, jako czynnikom mog¹cym uczestniczyæ w etiopatogenezie procesu chorobowego. Kobiety sta-
nowi¹ 90% chorych na toczeñ rumieniowaty uk³ado- wy, 80% chorych na twardzinê uk³adow¹, 70% cho- rych na zapalenie skórno-miêœniowe i a¿ 95% chorych na zespó³ Sjögrena [2].
Kolagenoz¹, której patogenetyczne t³o hormonalne wydaje siê byæ jak dot¹d najwnikliwiej przebadane, jest toczeñ rumieniowaty uk³adowy (systemic lupus erythematosus – SLE). Jest to autoimmunologiczna choroba tkanki ³¹cznej, która oprócz charakterystycz- nych zmian skórnych powoduje progresywne zmiany uk³adowe (zapalenie k³êbuszków nerkowych, zapale- nie stawów, zapalenie b³on surowiczych, objawy neu- rologiczne, hematologiczne itp.). Immunologicznie SLE charakteryzuje siê spaczeniem immunoregulacyj- nej funkcji limfocytów T oraz nadreaktywnoœci¹ limfo- cytów B, przy czym oba te zjawiska prowadz¹ do pa- tologicznej produkcji autoprzeciwcia³.
Wydaje siê, ¿e najwyraŸniejszy wp³yw na wystêpo- wanie i przebieg SLE maj¹ estrogeny. Stosunek cho- rych na SLE kobiet do chorych mê¿czyzn wynosi 9:1 [23, 26]. Choroba rozpoczyna siê najczêœciej w wieku rozrodczym [26]. Pocz¹tek SLE u kobiet po menopauzie nale¿y do rzadkoœci, a choroba ma wów- czas du¿o ³agodniejszy przebieg [10, 13, 23]. Odnoto- wano równie¿, ¿e znaczne zmniejszenie siê objawów chorobowych mia³o miejsce u chorych, u których wskutek leczenia cyklofosfamidem rozwinê³a siê indu- kowana chemicznie niewydolnoœæ jajników (jeœli po- równywano je z pacjentkami, które po leczeniu cyklo- fosfamidem dalej miesi¹czkowa³y) [24].
Yell i Burge [44] badali wp³yw fizjologicznych zmian hormonalnych na stan zmian skórnych w prze- biegu LE. Odnotowali oni, ¿e zarówno chore ze skór- n¹, jak i uk³adow¹ postaci¹ tocznia czêœciej doœwiad- czaj¹ zaostrzeñ tych zmian w okresie premenstrual- nym i perimenopauzalnym. Pierwsze spostrze¿enie autorzy t³umacz¹ przedmenstruacyjnym szczytem wydzielania estrogenów w fazie lutealnej, a drugie – poprzedzaj¹cym menopauzê zachwianiem równowagi hormonalnej. Dane te wykazuj¹, i¿ estrogeny s¹ w chorobach z autoagresji potencjalnymi stymulato- rami odpowiedzi autoimmunologicznej, a stan hipo- estrogenemii pe³ni rolê ochronn¹ przeciwko aktywno- œci choroby. Wydaje siê, ¿e ¿eñskie hormony p³ciowe stymuluj¹ przede wszystkim procesy humoralne. Wy- kazano, ¿e 17β-estradiol nasila in vitro indukowane mitogenem ró¿nicowanie siê prawid³owych jednoj¹- drzastych komórek ludzkiej krwi obwodowej w kie- runku limfocytów B [33] oraz, ¿e estrogeny zwiêk- szaj¹ spontaniczn¹ produkcjê immunoglobulin (IgG i IgM) przez te komórki [15]. Niskie stê¿enia estroge- nów po menopauzie nie warunkuj¹ ju¿ w takim stop-
niu stymulacji produkcji przeciwcia³, w tym patolo- gicznych autoprzeciwcia³, co w okresie rozrodczym.
Korzystny wp³yw menopauzy na przebieg i aktyw- noœæ SLE mo¿e wynikaæ równie¿ z towarzysz¹cego okresowi pomenopauzalnemu wzglêdnego hiperan- drogenizmu. Jak wczeœniej wspomniano, SLE charak- teryzuje nadreaktywnoœæ komórek B, które produkuj¹ autoprzeciwcia³a. Wysoce specyficznym dla SLE przeciwcia³em, uwa¿anym za marker aktywnoœci choroby oraz niekorzystny czynnik prognostyczny dla rozwoju nerkowej postaci tocznia – lupus nephri- tis, jest IgG skierowana przeciwko dwuniciowemu (natywnemu) DNA (IgG anty dsDNA). Kanda i wsp.
[16] stwierdzili, ¿e testosteron, ju¿ w stê¿eniach fizjo- logicznych, hamuje zarówno produkcjê IgG anty dsDNA, jak i ca³kowit¹ (poliklonaln¹) produkcjê im- munoglobulin w jednoj¹drzastych komórkach krwi obwodowej pacjentów z SLE. Stwierdzono tak¿e, i¿
testosteron zwiêksza aktywnoœæ i liczbê limfocytów T supresorowych in vivo i in vitro, co jest znanym me- chanizmem obronnym przeciwko produkcji autoprze- ciwcia³ [4, 8]. Innym hormonem o w³aœciwoœciach androgennych i immunomoduluj¹cych jest nadner- czowy dehydroepiandrosteron (DHEA). Liczne dane wskazuj¹, ¿e DHEA jest zarówno stymulatorem, jak i regulatorem produkcji interleukiny 2 (Il-2) przez limfocyty Th1 [34]. Niedobór aktywnoœci tej interleu- kiny jest jedn¹ z nieprawid³owoœci charakteryzuj¹- cych limfocyty T chorych na SLE, choæ rola tego zja- wiska nie jest jasna [27]. Suzuki i wsp. [35] wykaza- li, ¿e suplementacja egzogennego DHEA w stê¿e- niach fizjologicznych do hodowli limfocytów T po- chodz¹cych od chorych na SLE niwelowa³a wspo- mniany defekt produkcji przez nie Il-2. Innym immu- nologicznym efektem dzia³ania DHEA jest wzrost ilo- œci i cytotoksycznoœci komórek NK [6]. Mo¿na wiêc wnioskowaæ, ¿e wzglêdny nadmiar androgenów typo- wy dla wieku postmenopauzalnego ma znaczenie ochronne przeciwko procesom z autoagresji.
Ostatni mechanizm korzystnego oddzia³ywania okresu przekwitania na zjawiska autoimmunologicz- ne mo¿e wynikaæ z obni¿aj¹cych siê w tym okresie stê¿eñ prolaktyny. Prolaktyna jest jednym z najwa¿- niejszych hormonów immunostymuluj¹cych i proza- palnych, który nasila sekrecjê Il-2 i interferonu γ [41]
oraz indukuje syntezê immunoglobulin [31]. Sk³oni-
³o to badaczy do poszukiwania jej potencjalnej roli w procesach autoagresji. Okaza³o siê, ¿e indukuje ona syntezê i uwalnianie specyficznych autoprzeciw- cia³ przeciwko dsDNA, zarówno przez ludzkie limfo- cyty pochodz¹ce od zdrowych osób, jak i limfocyty pochodz¹ce od chorych z SLE [12]. Niektórzy bada- cze odnotowali istnienie bezpoœredniej zale¿noœci pomiêdzy hiperprolaktynemi¹ a aktywnoœci¹ klinicz-
P
Piiœœmmiieennnniiccttwwoo
1. Ahmed SA, Penhale WJ, Talal N. Sex hormones, immune responses and autoimmune disease – mechanisms of sex hormone actions. Am J Patho l 1985; 122: 531-51.
2. Beeson P. Age and sex associations of 40 autoimmune diseases. Am J Med 1994; 96: 457-62.
3. Bergfeld WF: A lifetime of healthy skin: implications for women. Int J Fer- til Womens Med 1999; 44: 83-95.
4. Bizzaro A, Valentini G, Di Martino G, et al. Influence of testosterone the- rapy on clinical and immunological features of autoimmune diseases associa- ted with Klinefelter’s syndrome. J Clin Endocrinol Metab 1987; 64: 32-6.
5. Boyd AS, Morris LF, Phillips CM. Psoriasis and pregnancy: hormone and immune system interaction. Int J Dermatol 1996; 35: 169-72.
6. Casson PR, Andersen RN, Herrod HG. Oral dehydroepiandrosterone in physiologic doses modulates immune function in postmenopausal women.
Am J Obstet Gynecol 1993; 169: 1536-9.
7. Chalmers DA. Rosacea: recognition and management for the primary care provider. Nurse Pract 1997; 22: 18, 23-8, 30.
8. Cutolo M, Balleari E, Giusti M, et al. Androgen replacement therapy in male patients with rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 1991; 34: 1-5.
9. Faure M, Drapier-Faure E. Hormonal assessment in a woman with acne and alopecia. Rev Fr Gynecol Obstet 1992; 87: 331-4.
10. Font J, Pallares L, Cervera R, et al. Systemic lupus erythematosus in the elderly: clinical and immunological characteristics. Ann Rheum Dis 1991;
56: 702-5.
11. Georgala S, Gourgiotou K, Kassouli S, et al. Hormonal status in post- menopausal androgenetic alopecia. Int J Dermatol 1992; 31: 858-9.
12. Gutierrez MA, Molina JF, Jara LJ, et al. Prolactin – induced immunoglo- bulin and autoantibody production by peripheral blood mononuclear cells from systemic lupus erythematosus and normal individuals. Int Arch Aller- gy Immunol 1996; 109: 229-35.
13. Ho CTK, Mok CC, Lau CS. Late onset systemic lupus erythematosus in Southern Chinese. Ann Rheum Dis 1998; 57: 437-40.
Summary
The article relates to influence of perimenopausal hormonal changes on course of cho- sen dermatoses. In this period of woman’s life concentrations of many hormones fluctuate, what has an influence both on healthy and ill skin. Authors achieved review of literature con- cerning participation of these disorders in course of seborrhoic diseases, psoriasis and au- toimmune diseases.
Key words: dermatoses, hormonal changes, menopause n¹ i serologiczn¹ choroby [14, 28]. Prolaktyna jako
czynnik immunostymuluj¹cy i prozapalny mo¿e rów- nie¿ antagonizowaæ fizjologiczne przeciwzapalne i immunosupresyjne dzia³anie glikokortykoidów (dla regulacji odpowiedzi immunologicznej i zapalnej bardzo wa¿na jest w³aœciwa równowaga pomiêdzy nimi). Byæ mo¿e wiêc obni¿aj¹ce siê z wiekiem stê-
¿enia tego hormonu wp³ywaj¹ korzystnie na natural- ne procesy obrony przed zjawiskami autoimmuniza- cji i autoagresji.
Inn¹ chorob¹ o pod³o¿u autoimmunologicznym, do- tykaj¹c¹ wielu narz¹dów, jest twardzina uk³adowa (sys- temic sclerosis – SS). Istot¹ zmian chorobowych jest immunologicznie uwarunkowane w³óknienie, polega- j¹ce na wzmo¿onej depozycji kolagenu w tkankach i narz¹dach, w tym w skórze i w œcianach naczyñ.
W surowicy krwi chorych, podobnie jak w SLE, stwier- dza siê autoprzeciwcia³a. Na sklerodermiê czêœciej za- padaj¹ kobiety [2], co podobnie jak w SLE sugeruje udzia³ ¿eñskich hormonów p³ciowych w patomechani- zmie procesu chorobowego.
Na temat roli czynników hormonalnych w etiopa- togenezie twardziny jest znacznie mniej danych, ale te dostêpne wskazuj¹, i¿ równie¿ w sklerodermii andro- geny pe³ni¹ rolê ochronn¹, a estrogeny nasilaj¹ proce- sy autoagresji. Mechanizm niekorzystnego dzia³ania
¿eñskich hormonów p³ciowych móg³by tu polegaæ na stymulowaniu limfocytów, które z kolei pobudzaj¹ ak- tywnoœæ fibroblastów i tym samym typowe dla twar- dziny immunologicznie sterowane w³óknienie [43].
Ciekawe s¹ równie¿ spostrze¿enia, ¿e chore na twar- dzinê kobiety prze¿ywaj¹ swoj¹ menopauzê w znacz¹- co m³odszym wieku ni¿ zdrowe [18] oraz ¿e okres po- menopauzalny jest dla kobiet ze sklerodermi¹ g³ów- nym czynnikiem ryzyka rozwoju pierwotnego nadci- œnienia p³ucnego [30].
P
Po od dssu um mo ow wa an niiee
W okresie menopauzy w organizmie kobiety docho- dzi do mniej lub bardziej gwa³townych fluktuacji stê-
¿eñ hormonów, nie tylko estrogenów, ale równie¿ in- nych – zwi¹zanych z estrogenami zale¿noœciami zwrot- nymi. Nie pozostaj¹ one bez wp³ywu na samopoczucie kobiet zdrowych oraz moduluj¹ przebieg wielu prze- wlek³ych schorzeñ uk³adowych, w tym wielu derma- toz. Wp³yw ten mo¿e byæ korzystny (jak w przypadku kolagenoz) lub niekorzystny (jak w dermatozach ³ojo- tokowych i ³uszczycy). Zagadnienia te s¹ wci¹¿ nie do koñca wyjaœnione i wymagaj¹ potwierdzenia w bada- niach, prowadzonych wg zasad medycyny opartej na faktach naukowych, pozostawiaj¹c jeszcze szerokie po- le dla badaczy.
14. Jara LJ, Gomez-Sanchez C, Silveira LH, et al. Hyperprolactinemia in sys- temic lupus erythematosus: association with disease activity. Am J Med Sci 1992; 303: 222-6.
15. Kanda N, Tamaki K. Estrogen enhances immunoglobulin production by hu- man peripheral blood mononuclear cells. J Allergy Clin Immunol 1999;
103 (2Pt1): 282-8.
16. Kanda N, Tsuchida T, Tamaki K. Testosterone suppresses anti-DNA an- tibody production in peripheral blood mononuclear cells from patients with systemic lupus erythematosus. Arthritis Rheum 1997; 40: 1703-11.
17. Kligman AM. Postmenopausal acne. Cutis 1991; 47: 425-6.
18. La Montagna G, Vatti M, Valentini G, et al. Osteopenia in systemic scle- rosis. Evidence of a participating role of earlier menopause. Clin Rheumatol 1991; 10: 18-22.
19. Lucky AW, Biro FM, Huster GA, et al. Acne vulgaris in premenarchal girls: an early sign of puberty associated with rising levels of dehydroepiandro- sterone. Arch Dermatol 1994; 130: 308-14.
20. Lucky AW. Hormonal correlates of acne and hirsutism. Am J Med 1995;
98 (suppl 1A): 89-94.
21. McHugh NJ, Laurent MR. The effect of pregnancy on the onset of psoria- tic arthritis. Br J Rheumatol 1989; 28: 50-2.
22. Milewich L, Shaw CB, Sontheimer RD. Steroid metabolism by epidermal keratinocytes. Ann NY Acad Sci 1988; 548: 66-89.
23. Mok CC, Lau CS, Ho CTK, et al. Do flares of systemic lupus erythemato- sus decline after menopause? Scand J Rheumatol 1999; 28: 357-62.
24. Mok CC, Wong RWS, Lau CS. Ovarian failure and flares of systemic lu- pus erythematosus. Arthritis Rheum 1999; 42: 1274-80.
25. Mowad CM, Margolis DJ, Halpern AC, et al. Hormonal influences on women with psoriasis. Cutis 1998; 61: 257-60.
26. Munoz JA, Gil A, Lopez-Dupla JM, et al. Sex hormones in chronic syste- mic lupus erythematosus. Correlation with clinical and biological parameters.
Ann Med Interne 1994; 145: 459-63.
27. Murakawa Y, Takada S, Ueda Y, et al. Characterization of T lymphocyte subpopulations responsible for deficient interleukin 2 activity in patients with systemic lupus erythematosus. J Immunol 1985; 134: 187-95.
28. Neidhart M. Elevated serum prolactin or elevated prolactin/cortisol ratio are associated with autoimmune process in systemic lupus erythematosus and other connective tissue diseases. J Rheumatol 1996; 23: 476-81.
29. Rubin MB. Androgenetic alopecia. Battling a losing proposition. Postgrad Med 1997; 102: 129-31, 136.
30. Scorza R, Caronni M, Bazzi S, et al. Post-menopause in the main risk fac- tor for developing isolated pulmonary hypertension in systemic sclerosis. Ann N Y Acad Sci 2002; 966: 238-46.
31. Spangelo BL, Hall NRS, Ross PC, et al. Stimulation of in vitro antibody production and concanavalin-A induced mouse spleen cell mitogenesis by pro- lactin. Int J Immunopharmacol 1987; 14: 11-20.
32. Steward ME, Downing DT, Cook J, et al. Sebaceous gland activity and serum dehydroepiandrosterone sulfate levels in boys and girls. Arch Derma- tol 1992; 128: 1345-8.
33. Sthoeger ZM, Chiorazzi N, Lahita RG. Regulation of immune response by sex hormones. I. In vitro effects of estradiol and testosterone on pokeweed mi- togen-induced human B cell differentiation. J Immunol 1988; 141: 91-8.
34. Suzuki T, Suzuki N, Daynes RA, et al. Dehydroepiandrosterone enhances Il-2 production and cytotoxic effector function on human T-cells. Clin Immu- nol Immunopathol 1991; 61: 202-11.
35. Suzuki T, Suzuki N, Engleman EG, et al. Low serum levels of dehydro- epiandrosterone may cause deficient Il-2 production by lymphocytes in pa- tients with systemic lupus etythematosus (SLE). Clin Exp Immunol 1995;
99: 251-5.
36. Swanbeck G, Inerot A, Martinsson T, et al. A population genetic study of psoriasis. Br J Dermatol 1994; 131: 32-9.
37. Thiboutot DM. Acne. An overview of clinical research findings. Dermato- logic Clinics 1997; 15: 97-109.
38. Vaillant L, Callens A. Hormone replacement treatment and skin aging.
Therapie 1996; 51: 67-70.
39. Vexiau P, Chivot M. Feminine acne: dermatologic disease or endocrine di- sease? Gynecol Obstet Fertil 2002; 30: 11-21.
40. Vignale R, Bonifazzio J, Aguirre B, et al. Hormonal profile of acne vulga- ris: new aspect of the androgen-dependent cutaneous syndrome: syndrome X.
Int J Dermatol 1996; 35: 95.
41. Viselli SM, Stanek EM, Mukherjee P, et al. Prolactin – induced mitoge- nesis of lymphocytes from ovariectomized rats. Endocrinology 1991; 129:
983-90.
42. Wallace ML, Smoller BR. Estrogen and progesterone receptors in androgenic alopecia versus alopecia areata. Am J Dermatopathol 1998; 20: 160-3.
43. Whiteside TL, Buckingham RB, Prince PK. Products of activated mono- nuclear cells modulate accumulation of collagen by normal dermal and scle- roderma fibroblasts in culture. J Lab Clin Med 1984; 104: 355-69.
44. Yell JA, Burge SM. The effect of hormonal changes on cutaneous disease in lupus erythematosus. Br J Dermatol 1993; 129: 18-22.
A
Addrreess ddoo kkoorreessppoonnddeennccjjii
dr hab. n. med. Beata Kos-Kud³a Klinika Endokrynologii w Zabrzu Œl¹skiej Akademii Medycznej w Katowicach
SP ZOZ Szpital Kliniczny Nr 1 ul. 3 Maja 13/15
41-800 Zabrze
