ISSN 1509-1619
Katarzyna Grabowska
Instytut Filologii WschodniosáowiaĔskiej Uniwersytet w Biaáymstoku
POLONIZMY LEKSYKALNE W WYBRANYCH LATOPISACH BIA àORUSKO-LITEWSKICH
Key words: old Belorussian chronicles, borrowing of words, formal semantic borrowings, semantic calques, structural calques
ZapoĪyczenia stanowią jeden z waĪniejszych sposobów rozszerzenia zasobu leksyki kaĪdego jĊzyka. NajczĊĞciej są wynikiem wpáywów kulturowych, spoáeczno-politycznych lub ekonomicznych. Mogą wynikaü równieĪ z potrzeby nominacji nowych realiów, zja- wisk i przedmiotów, które nie posiadają swej nazwy w jĊzyku zapoĪyczającym [Citko 2010, 20; Ȼɭɥɵɤɚ 1972, 3].
Geograficzna bliskoĞü oraz ekonomiczne i polityczne wiĊzi sprzyjaáy kontaktom pomiĊdzy jĊzykiem polskim a jĊzykami wschodniosáowiaĔskimi. Najstarsze polonizmy znalazáy swe udokumentowanie w XIII-wiecznym Latopisie Halicko-WoáyĔskim [Get- ka 2009, 261]. Wraz z przyjĊciem unii w Krewie wiĊzi miĊdzy Wielkim KsiĊstwem Litewskim, a Rzeczpospolitą zacieĞniáy siĊ, co zaowocowaáo zwiĊkszeniem iloĞci leksyki pochodzącej z jĊzyka polskiego w róĪnych gatunkach zachodnioruskiego piĞmiennictwa [Ɇɿɯɧɟɜɿɱ 1994, 216]. Jak zauwaĪają badacze, początkowo wpáywom polszczyzny naj- bardziej poddaá siĊ jĊzyk urzĊdowy WKL, co odzwierciedlają dokumenty pochodzące z tego okresu. Wraz z upáywem czasu uĪycie polonizmów staje siĊ coraz powszechniejsze w piĞmiennictwie WKL [Ȼɭɥɵɤɚ 1972, 5–6].
WĞród starobiaáoruskich rĊkopiĞmiennych zabytków znaczące miejsce zajmują latopisy, które są jednym z najstarszych gatunków literackich na gruncie wschodnio- sáowiaĔskim [əɪɦɨɥɟɧɤɚ 2010, 140]. Tradycja latopisarska ma swoje początki w piĞ- miennictwie Rusi póánocno-wschodniej oraz Kijowskiej. Latopisy ruskie miaáy formĊ dorocznych zapisów, czĊsto stanowiáy utwory kompilowane, w skáad których mogáy wchodziü fragmenty wczeĞniejszych latopisów oraz Īywoty ĞwiĊtych, posáania, róĪnego rodzaju dokumenty. W biaáorusko-litewskim latopisarstwie obserwuje siĊ stopniową ewolucjĊ gatunku w stronĊ narracyjnej powieĞci-kroniki. Taką formĊ przybraá pierwszy oryginalny utwór zachodnioruskiego kronikarstwa, jakim jest Latopis wielkich ksiąĪąt
litewskich [ɑɚɦɹɪɵɰɤɿ 1997, 9]. Istotna zmiana w porównaniu z piĞmiennictwem Rusi zachodzi równieĪ w zakresie doboru materiaáu, w którym coraz waĪniejszą rolĊ zaczynają odgrywaü wydarzenia rozgrywające siĊ na terytorium WKL oraz stopniowe odejĞcie od tradycji cerkiewnosáowiaĔskiej poprzez wzbogacenie jĊzyka o miejscowe elementy gwarowe [Ɇɢɤɢɬɚɫɶ 1978, 97–103; ɀɭɪɚʆɫɤɿ 1961, 106–116].
Dotychczas odnaleziono 22 biaáorusko-litewskie latopisy, które badacze podzielili na trzy redakcje, (tzw. ɫɜɨɞɵ): krótką (skáadającą siĊ z ogólnoruskiej czĊĞci oraz Latopisu wielkich ksiąĪąt litewskich), poszerzoną (która zostaáa wzbogacona o KronikĊ Wielkiego KsiĊstwa Litewskiego i ĩmudzkiego, natomiast usuniĊto z niej czĊĞü ogólnoruską) i peáną (reprezentowaną przez KronikĊ Bychowca) [ɑɚɦɹɪɵɰɤɿ 1969, 16–17]. CzĊĞcią wspólną, zawartą we wszystkich redakcjach, jest Latopis wielkich ksiąĪąt litewskich, który opisuje prawie sto lat historii WKL od Ğmierci Giedymina do Ğmierci ksiĊcia Witolda.
Przedmiotem badaĔ w niniejszym artykule są teksty dwóch zachodnioruskich latopisów naleĪących do róĪnych redakcji. Pierwszym z nich jest zaliczana do pierw- szej redakcji Kronika Supraska. Zabytek powstaá w 1519 roku, zaĞ odnaleziono go w 1822 roku w bibliotece supraskiego monasteru. JĊzyk zabytku wykazuje jeszcze silny związek z tradycją cerkiewnosáowiaĔską, zwáaszcza w ogólnoruskiej czĊĞci bĊdącej kompilacją wczeĞniejszych kronik ruskich. Drugim utworem, poddanym analizie jest Latopis KrasiĔskich. Swą nazwĊ zawdziĊcza miejscu, w którym byá przechowywany do momentu zaginiĊcia w czasie II wojny Ğwiatowej, a mianowicie Bibliotece KrasiĔskich w Warszawie [ɍɥɚɳɢɤ 1980, 10]. Reprezentuje on drugą redakcjĊ latopisów biaáoru- sko-litewskich. RóĪnica w czasie pomiĊdzy powstaniem obu zabytków nie jest duĪa, poniewaĪ przypuszcza siĊ, iĪ Latopis KrasiĔskich zostaá zapisany w poáowie XVI wieku [ɑɚɦɹɪɵɰɤɿ 1969, 137].
Celem badaĔ byáo wyodrĊbnienie zapoĪyczeĔ leksykalnych z jĊzyka polskiego w analizowanych latopisach oraz przeĞledzenie zmian w doborze sáownictwa, które nastąpiáy w póĨniejszym chronologicznie zabytku. W związku z tym analizie zostaáy poddane tylko te fragmenty zabytków, które są zawarte zarówno w Kronice Supraskiej, jak i w Latopisie KrasiĔskich. Są to: Latopis wielkich ksiąĪąt litewskich, OpowieĞü o Podolu oraz Pochwaáa Witolda.
Wszystkie wymienione wyĪej fragmenty tekstu zostaáy zapoĪyczone z pierw- szej redakcji latopisów biaáorusko-litewskich. Jak zauwaĪa Wiaczesáaw Czamiarycki, w Latopisie KrasiĔskich zachowaáa siĊ najwczeĞniejsza wersja drugiej redakcji. ZapoĪy- czone fragmenty nie zostaáy jednak wiernie przepisane przez biaáoruskiego kronikarza.
Ulegáy one znacznemu opracowaniu, wiele informacji opuszczono, niektóre miejsca w tekĞcie zostaáy skrócone, inne rozbudowane. Tekst uzupeániono równieĪ niewielkimi wstawkami [ɑɚɦɹɪɵɰɤɿ 1969, 137–141].
W zakresie doboru sáownictwa równieĪ są zauwaĪalne znaczne zmiany. Nowy redak- tor Ğwiadomie poprawiá styl i leksykĊ pierwszej redakcji przybliĪając ją do Īywego jĊzyka biaáoruskiego XVI wieku [ɑɚɦɹɪɵɰɤɿ 1969, 143]. MoĪe o tym Ğwiadczyü porównanie
odpowiednich fragmentów w obu zabytkach1: „ɂ c ɬɨɝɨ ɩɢɪɭ ɤɧɹɡɶ ɋɤɢɪɢɝɚɢɥɨ ɬɚɤɶ ɩɨȭɯɚɥɶ ɡɚ Ⱦɧɟɩɪ ɤ Ɇɢɥɨɥɚɜɢɱɟɦɶ ɢ ɬɚɦɨ ɪɚɡɛɨɥɢɫɹ. (…) ɛɨɥɟɜ 7 ɞɧɟɢ, ɩɪɟɫɬɚ- ɜɢɫɹ ɜ ɫɪɟɞɭ” [S, 103] / „ɂ c ɬɨɝɨ ɩɢɪɭ ɬɚɤɢ ɩɨɟɯɚɥ ɜ ɥɨɜɵ ɡɚ Ⱦɧɟɩɪ ɤ Ɇɢɥɨɫɥɚɜɨ- ɜɢɱɨɦ, ɢ ɬɚɦ ɜ ɥɨɜɟɯ ɪɨɡɛɨɥɟɥɫɹ (…) ɛɨɥɟɥ ɠɟ ɤɧɹɡɶ ɋɤɢɪɝɚɢɥɨ ɫɟɦ ɞɧɟɢ ɢ ɜɦɟɪ ɜ ɫɟɪɟɞɭ” [K, 81v]; „ɤɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɢ ȼɢɬɨɜɬ ɩɪɢɞɟ ɤ ȼɢɥɧɢ, ɯɨɬɹ ɡɚɫɟɫɬɢ, a ɤɧɹɝɢɧɹ ɜɟɥɢɤɚɹ ɛȭ Ⱥɧɧɚ ɬɨɝɶɞɚ y Ƚɨɪɨɞɧɟ” [S, 100v] / „ɤɧɹɡɶ ȼɢɬɨɜɬ ɩɨɟɯɚɥ ɞɨ ȼɢɥɧɢ, ɯɨɬɹɱɢ ȼɢɥɧɸ ɡɚɫȭɫɬɢ, a ɤɧɹɝɢɧɹ ȼɢɬɨɜɬɨɜɚɹ Ⱥɧɧɚ ɛɵɥɚ ɬɨɝɞɵ ɜ Ƚɨɪɨɞɧȭ”
[K, 79v].
ObecnoĞü zapoĪyczeĔ z jĊzyka polskiego równieĪ peániáa podobną funkcjĊ.
Z upáywem czasu polszczyzna coraz silniej oddziaáywaáa bowiem na jĊzyk starobiaáo- ruski [Ȼɭɥɵɤɚ 1972, 5–6], co znalazáo swe odzwierciedlenie w leksyce Latopisu Kra- siĔskich.
W niniejszym artykule za zapoĪyczenia leksykalne przyjĊto uznawaü wszystkie jed- nostki leksykalne bĊdące rezultatem wpáywu jĊzyka polskiego na badane zabytki. Termin ów obejmuje zapoĪyczenia leksykalne wáaĞciwe oraz kalki wyrazowe i semantyczne [Walczak 1999, 72; KaraĞ 1996, 47]. Za poĪyczki z polszczyzny przyjĊto traktowaü nie tylko rodzime polskie sáownictwo, ale równieĪ wyrazy, które przez polskie medium przeszáy do jĊzyka starobiaáoruskiego (są to przewaĪnie sáowa áaciĔskiego i niemieckiego pochodzenia [Ɉɝɢɟɧɤɨ 2012, 69–70]).
NajwiĊkszą grupĊ zapoĪyczeĔ wyekscerpowanych z tekstów obu latopisów stanowią zapoĪyczenia leksykalne wáaĞciwie (inaczej okreĞlane mianem formalnosemantycz- nych). Znacząca czĊĞü tych zapoĪyczeĔ powtarza siĊ zarówno w Kronice Supraskiej, jak i w Latopisie KrasiĔskich. PoniĪej zostaáy przytoczone wybrane przykáady zapoĪyczeĔ formalnosemantycznych wraz z ich kontekstem Ĩródáowym zaczerpniĊtym z obu zabyt- ków: (ɚɪɰɢ)ɛɢɫɤɭɩɴ – „ɩɪɢɫɥɚ ɚɪɰɢɛɢɫɤɭɩɚ ɤ ȼɢɥɧɢ” [S, 97v], „ɩɪɢɫɥɚɥ ɚɪɰɵɛɢɫ- ɤɭɩ ɛɢɫɤɭɩɚ ɞɨ ȼɢɥɧɢ” [K, 78]; ɝɢɧɲɶɬɴ – „ɭɱɬɢ ɢ ɭɞɚɪɢ ɪɚɡɶɥɢɱɶɧɵɦɢ ɞɚɪɦɢ: (...) ɢ ɝɢɧɲɶɬɵ ɜɨ ɫɟɞɥɟɯ ɡɨɥɨɬɵɯ ɫɧɚɫɬɟɯ” [S, 104v], „ɂ ɜɱɬɢɜɴɲɢ ɟɝɨ ɪɚɡɦɚɢɬɵɦɢ ɞɚɪɵ (…) ɢ ɝɢɧɲɬɵ ɜ ɡɨɥɨɬɵɯ ɫɟɞɥɚɯ” [K, 82v]; ɞɟɞȭɱɢ – „A ɬɨ ɫɢ ɬɪɢ ɛɪɚɬɵ, ɬɚɬɚɪɫɤɵɚ ɤɧɹɡɢ, ɨɬɱɢɱɢ ɢ ɞɟɞȭɱɢ ɉɨɞɨɥɫɤɨɢ ɡɟɦɥɢ” [S, 104v], „A ɬɵɢ ɬɪɵ ɛɪɚɬɵ, ɬɚɬɚɪɫɤɢɟ ɤɧɹɡɢ, ɨɬɱɢɱɢ ɢ ɞȭɞɢɱɢ ɉɨɞɨɥɫɤɨɟ ɡɟɦɥɢ ɛɵɥɢ” [K, 82v]; ɞɨɪɚɞɢɬɢɫɹ – „ɤɧɹɡɢ ɢ ɩɚɧɨɜɟ ɢ ɜɫɹ ɡɟɦɥɹ, ɞɨɪɚɞɢɜɴɲɢɫɹ ɢ ɜɡɹɲɚ ɢɡ Ʌɹɯɨɜɶ Ʉɚɡɢɦɟɪɚ ɤɨɪɨɥɟɜɢɱɚ”
[S, 84], „ɤɧɹɡɢ ɢ ɩɚɧɨɜȭ ɢ ɜɫɹ ɡɟɦɥɹ, ɞɨɪɚɞɢɜɲɢɫɹ, ɢ ɜɡɹɥɢ ɫɨɛȭ (...) Ʉɚɡɢɦɢɪɚ ɤɨɪɨɥȭɜɢɱɚ” [K, 90]; ɤɨɩa ɝɪɨɲɟɢ – „ɱɟɬɜɟɪɬɤɚ ɠɢɬɚ ɬɨɝɞɵ ɛɵɥɚ ɩɨɞ ɞɜɟ ɤɨɩɟ ɝɪɨ- ɲɟɢ” [S, 82v], „ɱɟɬɜɟɪɬɤɚ ɠɢɬɚ ɛɵɥɚ ɩɨ ɬɪɵ ɤɨɩɵ ɝɪɨɲɟɢ” [K, 89v]; ɡɛɪɨɹ – „ɧɚɪɟɞɢ- ɥɢɫɹ ɜɨ ɢɡɛɪɨɢ ɢ ɫɨ ɥɭɤɚɦɢ, ɢ ɫɨ ɫɬɪɟɥɚɦɢ” [S, 83v], „ɫɨ ɜɫɢɦ ɫɜɨɢɦ ɞɜɨɪɨɦ ɜ ɡɛɪɨ- ɹɯ ɢ ɜɴɠɟɧɭɬɶ ɜ ɝɨɪɨɞ y ȼɢɥɧɸ” [K, 74v]; ɤɨɪɭɧa – „Ʉɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɢ ȼɢɬɨɜɴɬ ɯɨɬɟɥɶ ɧɚ ɫɟɛɟ ɩɨɥɨɠɢɬɢ ɤɨɪɭɧɭ” [S, 73], „ɤɨɪɭɧɨɜɚɧɶ ɛɵɫɬɶ ɬɨɝɨ ɤɨɪɨɥɨɜɫɬɜɚ ɤɨɪɭɧɨɸ”
[S, 73], „ɯɨɬȭɥ ɛɵɥ ɧɚ ɫɟɛɟ ɤɨɪɭɧɭ ɜɡɥɨɠɢɬɢ” [K, 85v]; ɤɨɫɬɟɥɴ – „ɧɚɱɚɲɚ ɤɨɫɬɟɥɵ ɫɬɚɜɢɬɢ ɩɨ ɜɫɟɢ Ʌɢɬɨɜɴɫɤɨɢ ɡɟɦɥɢ” [S, 97v], „ɩɨɱɚɥɢ ɤɨɫɬɟɥɵ ɫɬɚɜɢɬɢ ɩɨ ɜɫɟɢ ɡɟɦɥɢ
1 Skróty w nawiasie oznaczają zabytek, z którego pochodzi cytat: S – Kronika Supraska, K – Latopis KrasiĔskich; numeracja stron jest zgodna z numeracją przyjĊtą w 35 tomie ɉɨɥɧɨɝɨ ɫɨɛɪɚɧɢɹ ɪɭɫɫɤɢɯ ɥɟɬɨɩɢɫɟɣ, z którego zostaáy zaczerpniĊte oba teksty latopisów.
Ʌɢɬɨɜɴɫɤɨɢ” [K, 78]; ɦɚɪɲɚɥoɤɴ – „ɢ ɦɚɪɲɚɥɤɨ ɩɪɭɫɤɵɢ ɩɨɢɞɟɬɶ ɪɚɬɢɸ” [S, 93],
„ɦɚɪɲɚɥɨɤ ɩɪɭɫɤɢɢ ɩɨɢɞɟɬɶ ɧɚ ɩɨɦɨɱ ɪɚɬɸ ɤ ɜɟɥɢɤɨɦɭ ɤɧɹɡɸ əɤɝɚɢɥɭ” [K, 75v];
ɦɟɫɬɢɱɢ2 – „ɢ ɦɟɫɬɢɱɢ, ɢ ɱɟɪɧɵɹ ɥɸɞɢ ɰɟɥɨɜɚɥɢ ɩɚɧɚ Ⱥɧɞɪȭɹ ɧɚ ɜɫɟɦɶ ɬɨɦɶ”
[S, 83], „ɂ ɜɥɚɞɵɤɚ ɫɦɨɥɟɧɫɤɢɢ, ɢ ɤɧɹɡɢ, ɢ ɛɨɹɪɵ, ɢ ɦȭɫɬɢɱɢ ɫɦɨɥɟɧɫɤɢɟ, ɢ ɱɨɪɧɵɢ ɥɸɞɢ ɩɪɢɫɹɝɧɭɥɢ ɧɚ ɬɨɦ” [K, 89v]; ɦɢɥɹ – „Ɂɚ ɩɨɥɴɬɚɪɵ ɦɢɥɢ ɨɬ ȼɢɥɶɧɢ ɧɚɱɨɜɚɥɶ ɜ Ɋɭɞɨɦɟɧɢ ɢ ɩɨɢɞɟ ɤ ɝɨɪɨɞɭ” [S, 74v], „ɢ ɫɨɢɦɭɬɫɹ ɧɚ ȼɟɥɢ ɜɨɢɫɤɚ ɜɵɲɟ Ʉɨɜɧɚ ɞɜȭ ɦɢɥɢ” [K, 76]; ɦɢɫɬɪɴ – „ɋɭɳɸ ɠɟ ɟɦɭ ɜ ɇɢɦɰɚɯ ɜ Ɇɚɪɢɧɟ ɝɨɪɨɞȭ ɜ ɦɢɫɬɪɚ”
[S, 96v], „ɢ ɭɬɟɱɟɬɶ ɞɨ ɇɟɦɟɰɶ ɤ ɦɢɫɬɪɭ ɞɨ Ɇɚɪɢɧɚ ɝɨɪɨɞɤɚ” [K, 77v]; ɦɭɪɨɜɚɧ- ɧɵ – „ɂ ɩɪɢɞɟ ɤɨ Ʉɪɟɢɜɭ, ɢ ɫɬɨɹɲɚ ɞɜɚ ɞɧɢ, ɜɡɹɲɚ Ʉɪɟɢɜɨ ɦɭɪɨɜɚɧɧɵ ɢ ɫɨɠɠɟ”
[S, 75], „A ɬɨɝɞɵ y ɉɨɞɨɥɫɤɨɢ ɡɟɦɥɢ ɧȭ ɛɵɥɨ ɟɳɟ ɧɢ ɨɞɧɨɝɨ ɝɨɪɨɞɚ ɦɭɪɨɜɚɧɚɝɨ a ɧɢ ɞɟɪɟɜɹɧɨɝɨ” [K, 82v]; ɩɚɧɴ – „ɤɨɪɨɥ ɜ ɬɵɟ ɝɨɪɨɞɵ ɜɨ ɞɜɚɞɰɚɬɢ ɬɢɫɹɱɟɯ ɩɚɧɭ ɋɩɵɬɶɤɭ ɡɚɫɬɚɜɢɥ” [S, 107], „ɩɚɧɚ ɋɩɵɬɤɚ ɬɚɬɚɪɨɜȭ ɭɛɢɥɢ” [K, 83v]; ɩɚɧɢ – „ɩɚɧɢ ɋɩɵɬɤɨɜɚɹ ɫɬɚɥɚ ɜɞɨɜɨɸ” [S, 107v], „ɂɧɨ ɬɟɩɟɪ ɩɚɧɢ ɋɩɵɬɤɨɜɚɹ ɜɞɨɜɨɸ ɡɨɫɬɚɥɚ”
[83]; ɩɪɟɡɜɨɥɟɧɢɟ – „ɤɧɹɡɶ ɘɪɴɢ (…) ɫɨ ɤɧɹɡɹ ɜɟɥɢɤɨɝɨ Ɉɥɝɢɪɞɢɜɵɦ ɩɪɟɡɜɨɥɟɧɢ- ɟɦɶ ɢ c ɩɨɦɨɱɢɸ” [S, 104v], „ɠɨɧɤɚɦ ɞɜȭɦɚ ɩɪɢɡɜɨɥɟɧɨ ɛɵɥɨ ɯɨɞɢɬɢ ɞɨ ɤɨɦɧɚɬɶ”
[K, 77]; ɩȭɧɟɡɶ – „ɟɫɢ ɧɚɦɶ [ɞɚɥ]ɩɨɥɨɜɢɰɸ ɉɨɞɨɥɴɫɤɨɢ ɡɟɦɥɢ ɜɨ ɞɜɚɞɰɚɬɢ ɬɢɫɹ- ɱɟɯ ɩȭɧɟɡɟɯ” [S, 107v], „ɞɚɢ ɦɢ ɩɨɥɨɜɢɧɭ ɡɟɦɥɢ ɉɨɞɨɥɶɫɤɨɟ ɜ ɩȭɧɹɡɟɯ” [K, 83v];
ɪɚɞɚ – „Ɋɚɞɚ ɠɟ ɥɢɬɨɜɴɫɤɚɹ ɜɟɥɢɤɨɝɨ ɤɧɹɠɟɧɢɹ, ɤɧɹɡɢ ɢ ɩɚɧɨɜɟ ɢ ɜɫɹ ɡɟɦɥɹ, ɩɚɧɚ Ⱦɨɥɴɤɝɢɪɞɚ ɢɡ ɝɨɪɨɞɚ ɢɫ Ʉɚɦɟɧɰɚ ɫɨɡɜɚɥɢ ɧɚ ɪɚɞɭ ɤ ɫɨɛȭ ɢ ɞɨ ɪɚɞɵ ɧɟ ɞɨɩɭɫɬɢɜɲɢ ɫɚɦɨɝɨ ɢɧɹɥɢ ɢ ɨɝɶɪɚɛɢɥɢ” [S, 108], „ɥɹɯɨɜȭ ɩɚɧɚ Ⱦɨɜɤɝɢɪɞɚ c Ʉɚɦɟɧɰɚ ɫɨɡɜɚɥɢ ɤ ɫɨɛȭ ɧɚ ɪɚɞɭ, ɢ ɞɨ ɪɚɞɵ ɧɟ ɞɨɩɭɫɬɢɜɲɢ ɫɚɦɨɝɨ ɨɛɪɚɥɢ ɢ ɡɚɛɢɥɢ” [K, 84]; ɫɤɚɪɛɴ – „ɧɟ ɪɭɲɢɜ ɟɫɦɨ ɧɢ ɫɤɚɪɛɨɜ ɟɝɨ, ɧɢ ɫɬɚɞ” [92], „ɤɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɵɢ Ʉɟɪɫɬɭɬɟɢ ɨɬɩɭɫ- ɬɢɬɶ ɟɝɨ (…) ɫɨ ɜɫɢɦ ɟɝɨ ɫɤɚɪɛɨɦ” [K, 75]; ɫɨɢɦɴ – „ɩɨɱɚɥɶ ɫɨ ɧɟɦɶɰɢ ɫɨɛɟ ɫɨɢɦɵ ɱɢɧɢɬɢ” [S, 90], „ɢ ɩɨɱɧɟɬ ɬɨɬ ȼɨɢɞɢɥɨ ɡ ɧɟɦɴɰɵ ɫɨɢɦɵ ɱɢɧɢɬɢ ɢ ɡɚɩɢɫɵɜɚɬɫɹ ɥɢɫɬɵ” [K, 74]; ɫɬɚɪɨɫɬɚ – „ɩɨ ɜɫɢɦ ɝɨɪɨɞɨɦ ɩɨɞɨɥɶɫɤɢɦ ɫɜɨɢ ɫɬɚɪɨɫɬɵ ɨɫɚ- ɞɢɥ” [K, 83], „ɩɨ ɜɫɢɦɶ ɝɨɪɨɞɨɦɶ ɤɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɵɢ ȼɢɬɨɜɬ ɫɜɨɢ ɫɬɚɪɨɫɬɵ ɩɨɫɚɠɚɥɶ”
[S, 106v]; ɫɬɨɥɶɧɟɱɶɧɵɢ, ɫɬɨɥɟɱɧɵɢ – „ɩɨɫɚɞɢɲɚ ɟɝɨ ɫɨ ɱɟɫɬɢɸ ɧɚ ɫɬɨɥɶɧɟɱɶ- ɧɨɦɶ ɝɪɚɞɟ ɧɚ ȼɢɥɧɟ” [S, 84], „ɩɨɫɚɞɢɥɢ ɟɝɨ c ɱɟɫɬɢɸ ɧɚ ɫɬɨɥɟɱɧɨɦ ɝɨɪɨɞȭ ɧɚ ȼɢɥɧɢ” [K, 90]; ɭɱɢɧɢɬɢ – „Ʉɧɹɡɸ ɜɟɥɢɤɨɦɭ Ʉɟɫɬɭɬɢɸ ɜɟɥɦɢ ɧɟɥɸɛɨɫɬɶ ɭɱɢɧɢɥɶ ɢ ɠɚɥɨɫɬɶ” [S, 90], „A ɤɧɹɡɶ ɜȭɥɢɤɢɢ ȼɢɬɨɜɬ ɩɨɤɨɪɭ ɫɜɨɸ ɭɱɢɧɢɥ” [K, 77v];
ɱɢ – „ɑɢ ɥɟɩɲɟɢ ɞɚɬɢɫɹ ɢɦɶ ɜ ɪɭɤɢ” [S, 83v], „ɑɢ ɥɟɩɲɢ ɬɨɛȭ ɞɚɬɫɹ ɢ ɪɭɤɢ ɱɟɪɧɢ”
[K, 89v].
Analiza obu tekstów wykazaáa rozszerzenie zakresu uĪycia przymiotnika ɩɨɥɶɫɤɢɣ, który stopniowo zastĊpowaá powszechny w jĊzyku staroruskim przymiotnik ɥɹɞɫɤɢɣ [Ɂɨɥɬɚɧ 1984, 74]. W Kronice Supraskiej sáowo ɩɨɥɶɫɤɢɣ wchodzi wyáącznie w skáad tytuáu królewskiego, natomiast w pozostaáych przypadkach tekst zabytku jest wierny staroruskiej tradycji, por.: „Ʉɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɢ ȼɢɬɨɜɬɶ Ʉɟɫɬɭɬɟɜɢɱɶ ɫɨɡɜɚɲɚ ɤ ɫɨɛɟ ɤɨɪɨɥɹ ɩɨɥɶɫɤɨɝɨ ȼɥɚɞɢɫɥɚɜɚ” [S, 72v], „A ɤɨɪɨɥɶ ɩɨɥɶɫɤɵɢ ȼɥɚɞɢɫɥɚɜ ɢ ɛɵɫɬɶ y ɜɟɥɢɤɨɝɨ ɤɧɹɡɹ ȼɢɬɨɜɬɚ” [S, 73] / „ɢ ɫɬɚɥɶ ɛɵ ɜ ɧɢɯ ɤɪɨɥɟɦɶ ɜɨ Ʉɪɚɤɨɜɟ ɧɚ ɜɫɟɢ ɡɟɦɥɢ Ʌɹɞɫɤɨɢ” [S, 97v], „a ɜɨ ȼɢɥɧɸ ɩɨɫɥɚɥɶ ɤɨɪɨɥ ɫɬɚɪɨɫɬɭ ɫɜɨɟɝɨ ɥɹɞɫɤɨɝɨ”
[S, 100]. Nieco inaczej przedstawia siĊ funkcjonowanie tego przymiotnika w Latopisie
2 Ze staropolskiego ‘mieĞcic’, por. [Ɂɨɥɬɚɧ 1984, 76].
KrasiĔskich. W zabytku jego uĪycie rozszerza siĊ na okreĞlenie paĔstwa polskiego, por.:
„ɂ ɬɟɠ ɑɟɫɤɨɟ ɤɪɨɥɟɜɴɫɬɜɨ ɢ ɍɝɨɪɫɤɨɟ, ɢ ɉɨɥɫɤɨɟ ɜȭɥɢɤɭɸ ɱɟɫɬɶ ɞɟɪɠɚɥɢ ɧɚɞ ɫɥɚɜɧɵɦ ɝɨɫɩɨɞɚɪɟɦ” [K, 86], „ɜȭɥɢɤɨɦɭ ɤɧɹɡɸ əɤɝɚɢɥɭ, ɞɟɪɠɚɱɢ ɟɦɭ ɫɬɨɥɟɰɶ ɉɨɥɫɤɨɝɨ ɤɪɨɥɟɜɫɬɜɚ” [K, 86]. W chronologicznie póĨniejszym zabytku dwukrotnie odnotowane zostaáo równieĪ zapoĪyczenie ɩɨɥɹɤ, aczkolwiek przewaĪa uĪycie staroru- skiego rzeczownika ɥɹɯɴ: „ɩɪɢɟɯɚɜɲɢ, ɥɹɯɨɜȭ ɩɚɧɚ Ⱦɨɜɤɝɢɪɞɚ c Ʉɚɦɟɧɰɚ ɫɨɡɜɚɥɢ ɤ ɫɨɛȭ ɧɚ ɪɚɞɭ” [K, 84], „ɂ ɧɚ ɬɭɸ ɠ ɨɫɟɧɶ ɤɧɹɡɶ ɜȭɥɢɤɢɢ ɀɢɤɝɢɦɨɧɬ ɫɨɛɪɚɥ ɫɢɥɭ ɦɧɨɝɭɸ ɥɢɬɨɜɫɤɭɸ ɢ ɥɹɯɢ” [K, 88], „ɜɡɹɥɢ ɫɨɛȭ ɡ Ʌɹɯɨɜ ɤɧɹɡɟɦ ɜȭɥɢɤɢɦ Ʉɚɡɢɦɢɪɚ” [K, 90] / „ɯɨɬȭɥ ɛɵɥ ɧɚ ɫɟɛɟ ɤɨɪɭɧɭ ɜɡɥɨɠɢɬɢ, ɢ ɟɝɨ ɧɟɩɪɢɹɬɟɥɢ ɩɨɥɹɤɢ ɧɟ ɩɟɪɟɩɭɫɬɢɥɢ ɟɦɭ ɤɨɪɭɧɵ” [K, 85v], „ɂ ɩɨɱɚɥɢ ɩɨɥɹɤɢ ɫɥɚɬɢ ɩɨɫɥɵ” [K, 78]. Tekst Kroniki Supraskiej równieĪ w tym przypadku nawiązuje do staroruskiej tradycji, por.:
„ɂ ɧɚɱɚɲɚ ɥɹɯɨɜɟ ɫɥɚɬɢ c Ʉɪɚɤɨɜɚ” [S, 97], „ɩɪɢȭɯɚɜɲɢ ɥɹɯɨɜɟ, ɩɚɧɚ Ⱦɨɥɴɤɝɢɪɞɚ (…) ɫɨɡɜɚɥɢ ɧɚ ɪɚɞɭ ɤ ɫɨɛȭ” [S, 108].
Porównanie odpowiednich fragmentów Kroniki Supraskiej oraz Latopisu KrasiĔskich pozwoliáo ujawniü szereg polonizmów, które wystĊpują wyáącznie w póĨniejszym zabyt- ku. CzĊĞü nowych polonizmów w Latopisie KrasiĔskich pojawia siĊ w przeredagowanych fragmentach zapoĪyczonych z I redakcji, które ulegáy rozbudowaniu:
ɛɭɪɫɧɢɤɴ – „ɜɴɟɯɚɥ Ⱦɚɲɤɨ ɜ ɝɨɪɨɞ ɡ ɛɭɪɫɧɢɤɢ ɫɜɨɢɦɢ” [K, 85v] / „Ⱦɚɲɶɤɨ ɫɨ ɞɪɭɝɢ ɫɜɨɢɦɢ ɜɟɯɚ” [S, 69v]; ȼɴɡɜɟɫɬɨɜɚɧɟ (ɦɚɬɤɢ ɛɨɠɢ) – „Ɍɨɝɨ ɠɟ ɝɨɞɭ ɧɚ ȼɴɡɜɟɫɬɨɜɚɧɟ ɦɚɬɤɢ ɛɨɠɢ” [K, 85] / „Ɍɨɝɞɵ ɛɵɥ Ȼɥɚɝɴɜɟɳɟɧɢɟ” [S, 66v]; ɜɴɦɨɜɢɬɢ – „ɂ ɜɴɦɨɜɢɜɲɢ ɬɨ ɢ ɩɨɲɥɢ ɬɚɬɚɪ ɜɨɟɜɚɬɢ” [K, 84] / „ɂ ɩɨɢɞɨɲɚ ɬɚɬɚɪ ɜɨɟɜɚɬɢ”
[S, 56v]; ɠɨɥɧɟɪɴ – „a ɠɨɥɧɟɪɨɜ ɤɨɪɨɥɟɜɵɯ ɩɨɛɢɥɢ” [K, 85v] / „a ɩɪɢɫɬɚɜɨɜ ɤɨɪɨ- ɥɟɜɵɯɶ ɢ ȼɢɬɨɜɴɬɨɜɵɯɶ ɩɨɫɟɤɥɶ” [S, 69v]; ɡɚɛɢɬɢ – „ɩɚɧɚ Ⱦɨɜɤɝɢɪɞɚ c Ʉɚɦɟɧɰɚ (…) ɨɛɪɚɥɢ ɢ ɡɚɛɢɥɢ, ɢ Ʉɚɦɟɧɟɰɶ ɡɚɫȭɥɢ” [K, 84] / „ɩɚɧɚ Ⱦɨɥɴɤɝɢɪɞɚ ɢɡ ɝɨɪɨɞɚ ɢɫ Ʉɚɦɟɧɰɚ (…) ɢɧɹɥɢ ɢ ɨɝɶɪɚɛɢɥɢ, ɢ Ʉɚɦɟɧɟɰɶ ɡɚɫȭɥɢ” [S, 108]; ɡɚɜɠɞɵ – „ɤɨɪɨɥ ɩɨɥɫɤɵɢ ȼɥɚɞɢɫɥɚɜ ɡɚɜɠɞɵ ɟɦɭ ɩɨɦɨɳɶ ɞɚɜɚɥ” [K, 86] / „ɤɨɪɨɥɭ ɠɟ ȼɥɚɞɢɫɥɚɜɭ ɜɫɟɝɞɚ ɞɚɸɳɢ ɩɨɦɨɳɶ” [S, 79v]; ɡɨɫɬɚɬɢ – „ɩɚɧɢ ɋɩɵɬɤɨɜɚɹ ɜɞɨɜɨɸ ɡɨɫɬɚɥɚ”
[K, 83v] / „a ɩɚɧɢ ɋɩɵɬɤɨɜɚɹ ɫɬɚɥɚ ɜɞɨɜɨɸ” [S, 107v]; ɡɵɫɤɚɬɢ – „ɜȭɪɧɭɥɢɫɹ ɨɩɹɬɶ y ɫɜɨɟ ɤɧɹɡɫɬɜɨ Ʌɢɬɨɜɫɤɨɟ ɡɵɫɤɚɜɲɢ ɛɢɬɜɵ Ɋɟɡɚɧɫɤɨɟ” [K, 82] / „ɜɨɡɜɪɚɬɢɲɚɫɹ c ɩɨɛȭɞɨɸ ɜɨɫɜɨɹɫɢ” [S, 104]; ɢɠ – „ɧȭɜɟɞɚɸɱɢ ɟɦɭ ɬɨɝɨ, ɢɠ ɬɚɤɨɜɨɟ ɞȭɥɨ ɫɬɚ- ɥɨɫɹ ɟɫɬɶ” [K, 75] / „ɤɨ ɫɵɧɭ ɫɜɨɟɦɭ ɝɨɧɰɚ ɩɨɫɥɟɬɶ (…) ɲɬɨ ɬɚɤɚɹ ɞȭɥɚ ɫɬɚɥɚɫɹ”
[S, 91v]; ɤɨɲɬɨɜɧɵɢ – „ɦɧɨɝɢɟ ɤɨɲɬɨɜɧɵɟ ɞɚɪɵ ɩɨɞɚɟɬɶ ɟɦɭ” [K, 82], „ɝɨɫɬɟɢ ɱɟɫɬɢɜ ɢ ɞɚɪɨɜɚɥ ɪɚɡɦɚɢɬɵɦɢ ɞɚɪɵ ɤɨɲɬɨɜɧɵɦɢ” [K, 86] / „ɂ ɭɱɬɢ ɤɧɹɡɹ ɜɟɥɢɤɨ- ɝɨ ȼɢɬɨɜɬɚ ɦɧɨɝɢɦɢ ɞɚɪɦɢ” [S, 104], „ɪɨɫɩɭɫɬɢ ɤɧɹɡɟɢ ɜɟɥɢɤɢɯ ɢ ɩɨɫɥɵ ɰɚɪɟɜɵ ɫɨ ɦɧɨɝɢɦɢ ɞɚɪɦɢ” [S, 73v]; ɥɚɧɰɭɯɴ –„ɢɧɲɢɟ ɥɸɞɢ ɩɨɞ ɫɬɟɧɭ ɝɨɥɨɜɚɦɢ ɤɥɚɥɢ, ɥɚɧɰɭɯɢ ɜȭɥɢɤɢɦɢ ɩɨɞɧɢɦɚɸɱɢ ɯɨɪɨɦɵ” [K, 78] / „ɋɛɢɪɚɯɭ ɢ ɡɚɩɢɪɚɯɭ ɜɨ ɢɡɶɛɚɯ ɢ ɡɚɠɢɝɚɯɭ, a ɞɪɭɝɢɢ ɜɟɥɢɤɢ ɯɪɚɦɵ ɨɱɟɩɵ ɩɨɞɢɦɚɯɭ” [S, 98]; ɦɟɫɳɚɧe – „ɧɚɦɨɜɢɥ ɦɟɫɳɚɧ ɜɢɥɟɧɫɤɢɯ” [K, 75v] / „ɧɚɝɨɜɨɪɢɥɶ ɦɟɫɬɢɬɶ ɜɟɥɢɤɵɯ” [S, 93]; ɦɟɲɤɚɬɢ – „Ʉɧɹɡɸ ɜȭɥɢɤɨɦɭ ɩɚɤ ȼɢɬɨɜɬɭ, ɬɚɦ ɦȭɲɤɚɸɱɢ ɜ ɇȭɦɰɚɯ” [K, 77v], „ɂ ɦɟɲɤɚɥɢ ɜɫɢ ɬɵɢ ɝɨɫɬɢ” [K, 86], „Ɍɚɦ ɤɧɹɡɶ ɜȭɥɢɤɵɢ ɦɟɲɤɚɥ y Ʉɢɟɜȭ” [K, 87] / „ɋɭɳɸ ɠɟ ɟɦɭ ɜ ɇɢɦɰɚɯ ɜ Ɇɚɪɢɧɟ ɝɨɪɨɞȭ” [S, 96v], „ɬɵɢ ɤɨɪɨɥɢ ɢ ɜɟɥɢɰɢ ɤɧɹɡɢ ɢ ɩɨɫɥɵ ɛɵɲɚ y ɜɟɥɢɤɨɝɨ ɤɧɹɡɹ ȼɢɬɨɜɬɚ” [S, 73]; ɦɨɤɪɨɫɬɶ ‘sáota’ – „ɜ ɬɨɬ ɱɚɫ ɜȭɥɢɤɚɹ
ɦɨɤɪɨɫɬɶ ɞɨɠɱɭ ɩɚɞɟɬɶ ɧɚ ɡɟɦɥɸ” [K, 88v] / „ɂ ɛɨɠɢɢɦ ɩɨɜɟɥɟɧɢɟ ɩɚɞɟ ɧɚ ɡɟɦɥɸ ɦɨɱɚ ɜɟɥɢɤɚ” [S, 76]; (ɡ)ɦɭɜɨɜɚɬɢ – „ɬɵɢ ɤɧɹɠɚɬɚ, ɪɨɡɫɟɤɲɢ ɥȭɫ, ɧɚ ɬɨɦ ɦȭɫɬɟ ɝɨɪɨɞ ɡɦɭɪɨɜɚɥɢ Ʉɚɦɟɧɟɰɶ, a c ɬɨɝɨ ɜɫɢ ɉɨɞɨɥɟɤɢɟ ɦɭɪɨɜɚɥɢ” [K, 83]; ɧɚɦɨɜɢɬɢ – „ɧɚɦɨɜɢɥ ɦɟɫɳɚɧ ɜɢɥɟɧɫɤɢɯ” [K, 75v] / „a ɧɚɝɨɜɨɪɢɥɶ ɦɟɫɬɢɬɶ ɜɟɥɢɤɵɯ” [S, 93];
ɧɚ ɬɵɯ ɦȭɫɬ – „ɧɚ ɬɵɯ ɦȭɫɬ ɤɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɵɢ əɤɝɚɢɥɨ ɞɚɫɬɶ ɩɪɚɜɞɭ ɤɧɹɡɸ ɜɟɥɢɤɨ- ɦɭ Ʉɟɪɫɬɭɬɵɨ” [K, 75], „ɧɚ ɬɵɯ ɦȭɫɬ ɜȭɪɧɭɥɫɹ ɞɨ Ʉɢɟɜɚ” [K, 81v] / „ɤɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɵɢ əɝɚɢɥɨ ɜɟɥɢɤɨɦɭ ȼɢɬɨɜɬɭ (…) ɲɬɨ ɧɢɤɨɥɢ ɩɪɨɬɢɜɭ ɟɝɨ ɧɟ ɫɬɨɹɬɢ” [S, 92], „ɜɯɚɜ ɝɨɪɨɞ ɜɨ Ʉɢɟɜ ɛɨɥɟɧɶ, ɛɨɥɟɜ 7 ɞɧɟɢ” [S, 103]; ɨɬɱɢɡɧa – „ɤɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɵɢ ȼɢɬɨɜɬ ɫɨɛɪɚɥ ɫɜɨɸ ɪɚɬɶ ɫɜɨɟɟ ɨɬɱɢɡɧɵ” [K, 76]; ɩɨɫɩɨɥ – „Ʉɚɤ ɩɨɥɤɢ ɩɨɫɩɨɥ ɫɬɭɩɢɥɢɫɹ ɢ ɧɚɱɧɭɬɶ ɛɢɬɜɭ” [K, 79], „ɂ ɩɨɫɬɭɩɢɥɢ ɜɨɢɫɤɚ ɩɨɫɩɨɥ” [K, 79v] / „əɤɨ ɢɫɬɭɩɢɲɚɫɹ ɩɨɥɰɢ” [S, 99v], „ɂ ɫɬɭɩɢɜɴɲɢɦɶɫɹ ɩɨɥɤɨɦ” [S, 101]; ɩɪɟɩɪɨɫɢɬɢ – „ɤɧɹɡɶ ɜȭɥɢɤɢɢ əɤɝɚɢɥɨ ɩɪɟɩɪɨɫɢɬɶ ɤɧɹɡɹ ɜȭɥɢɤɨɝɨ ȼɢɬɨɜɬɚ” [K, 77v] / „ɤɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɢ əɝɚɢɥɨ, ɩɟ- ɪɟɡɜɚɜ ɟɝɨ co ɇɟɦɟɰɶ, ɢ ɞɚɥɶ ɟɦɭ Ʌɭɱɟɫɤɶ” [S, 97]; ɩɪɢɫɹɝa – „ɩɪɢɫɹɝɭ ɦɟɠɢ ɫɨɛɨɸ ɧɚ ɬɨɦ ɞɚɥɢ” [K, 73v], „ɩɪɢɫɹɝɭ ɫɜɨɸ ɩɟɪɟɫɬɭɩɢɥɢ” [K, 89v] / „ɩɪɚɜɞɭ ɦɟɠɢ ɫɟɛɟ ɧɚ ɬɨɦɶ ɞɚɥɢ” [S, 89], „ɰɟɥɨɜɚɧɢɟ ɩɟɪɟɫɬɭɩɢɥɢ” [S, 83v]; ɩɪɢɫɹɝɧɭɬɢ – „ɱɨɪɧɵɢ ɥɸɞɢ ɩɪɢɫɹɝɧɭɥɢ ɧɚ ɬɨɦ” [K, 89v] / „ɱɟɪɧɵɹ ɥɸɞɢ ɰɟɥɨɜɚɥɢ ɩɚɧɚ Ⱥɧɞɪȭɹ ɧɚ ɜɫɟɦɶ ɬɨɦɶ”
[S, 83]; ɩɪɢɡɜɨɥɟɧɨ – „ɠɨɧɤɚɦ ɞɜȭɦɚ ɩɪɢɡɜɨɥɟɧɨ ɛɵɥɨ ɯɨɞɢɬɢ ɞɨ ɤɨɦɧɚɬɶ” [K, 77]
/ „ɠɨɧɰɟ ɞɜȭ ɯɨɞɢɥɢ (…) ɜ ɤɚɦɧɚɬɭ” [S, 96]; ɩɪɢɹɡɧɶ – „Ɍɨɝɞɵ ɩɚɤ ɤɧɹɡɶ əɧɭɲ ɦɚɡɨɜɟɰɴɤɢɢ, ɡɚɛɵɜɲɢ ɞɨɛɪɚ ɢ ɩɪɢɹɡɧɢ ɬɶɫɬɹ ɫɜɨɟɝɨ” [K, 76], „ɬɨɝɞɵ ɬɵɟ ɤɧɹɠɚɬɚ Ʉɨɪɹɬɨɜɢɱɢ (…) ɜɨɲɥɢ y ɩɪɢɹɡɧɶ ɫɨ ɚɬɚɦɚɧɵ” [K, 82v] / „Ʉɧɹɡɶ ɩɚɤɶ əɧɭɲɶ, ɡɹɬɶ ɟɝɨ, ɡɚɛɵɜ ɞɨɛɪɚ ɩɪɢɞɟ ɤɧɹɡɸ ɜɟɥɢɤɨɦɭ əɝɚɢɥɭ” [S, 93v]; ɫɥɨɧɰɟ – „ɫɥɨɧɰɟ ɩɨɬɟɦ- ɧȭɥɨ, ɫɬɪɚɯ ɛɵɥ ɜȭɥɢɤɢɢ ɧɚ ɡɟɦɥɸ Ɋɭɫɤɭɸ” [K, 85]; ɫɬɚɬɤɢ ‘rzeczy’ – „ɨɬɩɭɫɬɢɬɶ ɟɝɨ (…) ɫɨ ɜɫɢɦɢ ɫɬɚɬɤɢ” [K, 75] / „ɨɬɩɭɫɬɢ ɟɝɨ (…) ɫɨ ɜɫɢɦɶ ɟɝɨ” [S, 92v]; ɫɬɨɥɟɰɶ – „ɞɟɪɠɚɱɢ ɟɦɭ ɫɬɨɥɟɰɶ ɉɨɥɫɤɨɝɨ ɤɪɨɥɟɜɫɬɜɚ” [K, 86] / „ɞɟɪɠɚɳɢ ɫɬɨɥ Ʉɪɚɤɨɜɫɤɨɝɨ ɤɪɨɥɟɜɴɫɬɜɚ” [S, 79v]; ɬɟɠ – „ɬɨɦɭ ɬɟɠ c ɧɢɦ (…) ɠɢɜɭɱɢ” [K, 86] / „ɬɨɦɭ c ɧɢɦɶ (…) ɠɢɜɭɳɢ” [S, 79v]; „ɭɱɢɧɢ ɬɟɠ ɦɧȭ ɱɟɫɬɶ” [K, 83v] / „ɭɱɢɧɢ ɦɢ ɬɭɸ ɱɟɫɬɶ”
[S, 107]; ɲɥɸɛɭ – „ɧɟ ɯɨɬɹɱɢ ɨɫɬɚɜɢɬɢ ɲɥɸɛɭ ɛɪɚɬɚ ɫɜɨɟɝɨ” [K, 74] / „ɧɟ ɨɫɬɚɜɢ ɛɪɚɬɚ ɫɜɨɟɝɨ” [S, 89v].
Staroruskiemu obrzĊdowi ɤɪɟɫɬɧɨɝɨ ɰɟɥɨɜɚɧɢɹ przeciwstawia siĊ pojĊcie ɩɪɢɫɹɝɚ, które moĪna traktowaü jako egzotyzm sáuĪący do nominacji zachodnioeuropejskiego zwyczaju. Jak zauwaĪają badacze [Ɂɨɥɬɚɧ 1984, 104–105] sáowa ‘przysiĊga, przysiĊgaü / przysiąc’ byáy bardzo powszechne w staropolskich zabytkach koĔca XIV – XV wieku i pod wpáywem jĊzyka polskiego zastąpiáy ɤɪɟɫɬɧɨɟ ɰɟɥɨɜɚɧɢɟ [Kochman, Sznigier 1984, 95–104]. W Kronice Supraskiej przy opisie epizodów rozgrywających siĊ w Smo- leĔsku konsekwentnie stosowane jest pojĊcie ɤɪɟɫɬɧɨɟ ɰɟɥɨɜɚɧɢɟ, por.: „ɩɟɪɟɫɬɭɩɢɜ ɤɪɟɫɬɧɨɟ ɰɟɥɨɜɚɧɢɟ” [S, 99v], „ɩɨɱɚ ɩɪɢɜɨɞɢɬɢ ɤɨ ɰɟɥɨɜɚɧɢɸ ɫɦɨɥɧɹɧɶ” [S, 83],
„ɜɥɚɞɵɤɚ ɫɦɨɥɟɧɫɤɵɢ ɋɟɦɢɨɧ (…) ɰɟɥɨɜɚɥɢ ɩɚɧɚ Ⱥɧɞɪȭɹ ɧɚ ɜɫɟɦɶ ɬɨɦɶ” [S, 83],
„ɜ ɫɪɟɞɭ ɡɞɭɦɚɲɚ ɫɦɨɥɧɹɧɟ, (…) ɩɚɧɚ Ⱥɧɞɪȭɹ ɫɨɝɧɚɬɢ ɫɢɥɨɸ c ɝɨɪɨɞɚ, a ɰɟɥɨɜɚɧɢɟ ɩɟɪɟɫɬɭɩɢɥɢ” [S, 83v]. PojĊcie ɤɪɟɫɬɧɨɟ ɰɟɥɨɜɚɧɢɟ jest zastąpione sáowem ɩɪɚɜɞɚ we wszystkich fragmentach odnoszących siĊ do ksiąĪąt litewskich, por.: „ɜɟɥɢɤɵɢ əɝɚɢɥɨ ɩɪɚɜɞɭ ɧɚɛɨɪɡɞɟ ɡɚɝɭɛɢɥɶ” [S, 93], „ɤɧɹɡɶ ɋɤɢɪɢɝɚɢɥɨ ɬɚɤɨɠɶ ɩɪɚɜɞɭ ɞɚɥ ɜɟɥɢɤɨɦɭ
ɤɧɹɡɸ ȼɢɬɨɜɬɭ” [S, 94v], „ɨɛɚɞɜɚ ɩɨȭɞɟ ɜ ɪɚɬɶ ɤɨ əɝɥɭ3, ɧɚɞɢɹɫɹ ɧɚ ɬɵɢ ɩɪɚɜɞɵ.
Ʉɧɹɡɶ ɠɟ ɜɟɥɢɤɵɢ əɝɚɢɥɨ ɩɟɪɟɫɬɭɩɢɥ” [S, 95v]. W analogicznych fragmentach Latopi- su KrasiĔskich wszĊdzie pojawia siĊ sáowo ɩɪɢɫɹɝɚ: „a ɨɧ c ɧɚɦɢ ɜ ɞɨɤɨɧɱɚɧɢ ɛɭɞɭɱɢ ɢ ɜ ɩɪɢɫɹɡȭ, ɢ ɩɟɪɟɫɬɭɩɢɥ ɫɜɨɸ ɩɪɢɫɹɝɭ” [K, 78v], „ɩɨɱɚɥ ɫɦɨɥɧɹɧ ɩɪɢɜɨɞɢɬɢ ɤ ɩɪɢɫɹɡɟ” [K, 89v], „ɜɥɚɞɵɤɚ ɫɦɨɥɟɧɫɤɢɢ (…) ɩɪɢɫɹɝɧɭɥɢ ɧɚ ɬɨɦ” [K, 89v],
„ɡɞɭɦɚɥɢ ɱɨɪɧɵɢ ɥɸɞɢ ɫɦɨɥɧɹɧɟ (…) ɩɚɧɚ Ⱥɧɞɪȭɹ ɫɨɫɥɚɬɢ ɫɢɥɨɸ ɡ ɝɨɪɨɞɚ, a ɩɪɢɫɹɝɭ ɫɜɨɸ ɩɟɪɟɫɬɭɩɢɥɢ” [K, 89v] / „ɤɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɵɢ əɤɝɚɢɥɨ (…) ɧɚɛɨɪɡɞɟɢ ɩɪɢɫɹɝɢ ɫɜɨɟɟ ɡɚɛɵɥ” [K, 75v], „ɤɧɹɡɶ ɋɤɢɪɝɚɢɥɨ ɩɪɢɫɹɝɭ ɞɚɥ ɤɧɹɡɸ ɜɟɥɢɤɨɦɭ ȼɢɬɨɜɬɭ” [K, 76v].
Wszystkie zapoĪyczenia zgromadzone na postawie analizy fragmentów tekstów Kroniki Supraskiej i Latopisu KrasiĔskich moĪna podzieliü, w zaleĪnoĞci od znaczenia, na kilka grup semantycznych. Do najliczniejszych naleĪą:
1. Nazwy czynnoĞci i procesów: ɞɨɪɚɞɢɬɢɫɹ, ɜɴɦɨɜɢɬɢ, ɡɚɛɢɬɢ, ɡɨɫɬɚɬɢ, ɡɵɫɤɚɬɢ, ɦɟɲɤɚɬɢ, ɧɚɦɨɜɢɬɢ, ɩɪɟɩɪɨɫɢɬɢ, ɩɪɢɫɹɝɧɭɬɢ, ɭɱɢɧɢɬɢ.
2. Sáownictwo okreĞlające osoby ze wzglĊdu na peánioną funkcjĊ, przynaleĪnoĞü do danej grupy spoáecznej: ɛɭɪɫɧɢɤɴ, ɞɟɞɢɱɶ, ɠɨɥɧɟɪɴ, ɦɚɪɲɚɥoɤɴ, ɦɟɫɬɢɱɢ (ɦɟɫɳɚɧe), ɦɢɫɬɪɴ, ɩɚɧɴ, ɩɚɧɢ, ɩɨɥɹɤ, ɫɬɚɪɨɫɬɚ.
3. Leksyka związana z funkcjonowaniem paĔstwa: ɝɪɨɲɶ, ɤɨɪɭɧa, ɨɬɱɢɡɧa, ɩȭɧɟɡɶ, ɪɚɞɚ ɥɢɬɨɜɴɫɤɚɹ, ɫɬɨɥɟɱɧɵɢ, ɫɬɨɥɟɰɶ, ɫɨɢɦɴ.
4. Terminologia chrzeĞcijaĔska: ɚɪɰɢɛɢɫɤɭɩɴ, ɛɢɫɤɭɩɴ, ȼɴɡɜɟɫɬɨɜɚɧɟ ɦɚɬɤɢ ɛɨɠɢ, ɤɨɫɬɟɥɴ.
Pod wzglĊdem przynaleĪnoĞci do czĊĞci mowy najbardziej reprezentatywną gru- pĊ wĞród zapoĪyczeĔ formalnosemantycznych stanowią rzeczowniki, co potwierdza ustalenia badaczy jĊzyka zajmujących siĊ tym zagadnieniem [Ȼɚɯɚɧɶɤɨʆ, ɀɭɪɚʆɫɤɿ, ɋɭɞɧɿɤ 1970, 92; KaraĞ 1996, 330]. Znacznie mniejszą liczebnoĞü wykazują czasowniki i przymiotniki. W analizowanych zabytkach odnotowano równieĪ jednostkowe przykáady imiesáowów, przysáówków i przyimków.
Kolejną grupą zapoĪyczeĔ wyekscerpowanych z latopisów są kalki wyrazowe (semantyczne).W rezultacie semantycznego kalkowania zapoĪycza siĊ jedynie leksy- kalne znaczenie, które zostaje przykazane za pomocą rodzimego wyrazu. Prowadzi to do rozszerzenia zakresu znaczeniowego danego sáowa w jĊzyku przyjmującym [Ƚɚɪɛɭɧɶ 2009, 41–42; KaraĞ 1996, 55]. Temu zjawisku sprzyja bliskoĞü obu jĊzyków oraz posia- danie wspólnego zasobu sáownictwa prasáowiaĔskiego niejednokrotnie cechującego siĊ rozbieĪnoĞcią znaczeĔ. JednoczeĞnie owa bliskoĞü jĊzyków utrudnia rozpoznanie kalk semantycznych [Citko 2010, 17; Witkowski 1992, 264].
Oba teksty dokumentują niewielką iloĞü kalk semantycznych. NaleĪy zauwaĪyü, iĪ w póĨniejszym Latopisie KrasiĔskich odnotowano wiĊcej przykáadów tego rodzaju zapoĪyczeĔ: ɠɚɞɟɧɴ – „ɫɵɧɨɜ y ɧɟɝɨ ɠɚɞɧɨɝɨ ɧȭ ɛɵɥɨ, ɬɨɥɤɨ ɨɞɧɚ ɞɨɱɤɚ ɛɵɥɚ y ɧɟɝɨ, ɧɚ ɢɦɹ əɞɜɢɝɚ” [K, 77v] / „ɫɵɧɨɜ ɜ ɧɟɝɨ ɧɟ ɛɵɥɨ, ɬɨɥɤɨ ɨɞɧɚ ɞɨɱɤɚ, ɢɦɟ- ɧɟɦɶ əɞɜɢɝɚ” [S, 97]; ɥɢɫɬɴ – „ɩɨɱɧɟɬ […] ɡɚɩɢɫɵɜɚɬɫɹ ɥɢɫɬɵ a ɫɬɨɹɬɢ ɩɪɨɬɢɜɤɭ ɤɧɹɡɹ ɜɟɥɢɤɨɝɨ Ʉɟɪɫɬɭɬɹ” [K, 74], „ɩɢɫɚɥ ɥɢɫɬ ɞɨ ɛɪɚɬɚ ɫɜɨɟɝɨ” [K, 81]; ɦȭɫɬɨ
3 Tak w rĊkopisie.
– „ɝɞȭ ɬɟɩɟɪ Ʉɚɦɟɧɟɰɤɨɟ ɦȭɫɬɨ ɥȭɠɢɬɶ” [K, 83], „ɨɬɬɨɥȭ ɩɨɢɞɟɬɶ ɒɜɢɬɪɢɝɚɢɥɨ ɤ ɀɟɫɥɚɜɥɸ, ɢ ɀɟɫɥɚɜɥɹ ɨɞɧɨɝɨ ɞɧɹ ɞɨɛɵɥ, ɢ ɦȭɫɬɨ ɡɠɨɝ” [K, 88], „ɤɧɹɡɶ Ⱥɧɞɪȭɢ ɩɨɥɨɰɶɤɵɢ ɩɪɢɞɟ (…) ɧɚ Ʌɢɬɨɜɫɤɭ ɡɟɦɥɸ ɢ ɩɨɜɨɟɜɚɥ, ɩɨɠɶɠɟ ɦɧɨɝɨ ɦȭɫɬɶ ɢ ɫɟɥ”
[S, 98]; ɩɨɧɹɬɢ (pol. ‘pojąü za ĪonĊ’) – „ɩɨɧɹɥ ɛɵ y ɧɢɯ ɤɨɪɨɥɟɜɧɭ əɞɜɢɝɭ ɫɨɛȭ ɠɨɧɨɸ” [K, 78], „ɩɨɧɹɥ ɡɚ ɫɟɛȭ ɤɨɪɨɥɟɜɭɸ” [K, 78], „ɩɨɧɹɥɶ ɡɚ ɫɟɛɟ ɤɪɨɥɟɜɧɭ əɞɜɢɝɭ, ɢ ɤɨɪɭɧɨɜɚɧɶ ɛɵɫɬɶ ɬɨɝɨ ɤɨɪɨɥɨɜɫɬɜɚ ɤɨɪɭɧɨɸ” [S, 97v]; ɪɟɱɶ (pol. ‘rzecz’) – „ɧɚ ɞɟɧɶ ɜɵɯɨɞɢɥɨ ɢɦ ɨɛɪɨɤɭ ɩɨ ɩɹɬɢɫɨɬ ɛɨɱɨɤ ɦɟɞɭ ɚ ɩɨ ɩɹɬɢɫɨɬ ɹɥɨɜɢɰɶ (…) a ɢɧɲɢɯ ɪȭɱɟɢ ɥɢɱɛɵ ɧȭɬ” [K, 86].
Ciekawie przedstawia siĊ w obu zabytkach uĪycie zapoĪyczenia ɥɢɫɬɴ. ZauwaĪalne jest przeciwstawienie sobie wschodniosáowiaĔskiego pojĊcia ɝɪɚɦɨɬɚ dla oznaczenia oficjalnych dokumentów w Kronice Supraskiej oraz jego polskiego ekwiwalentu konse- kwentnie stosowanego w Latopisie KrasiĔskich: „ɡ ɧɟɦɴɰɵ ɫɨɢɦɵ ɱɢɧɢɬɢ ɢ ɡɚɩɢɫɵɜɚɬ- ɫɹ ɥɢɫɬɵ a ɫɬɨɹɬɢ ɩɪɨɬɢɜɤɭ ɤɧɹɡɹ ɜɟɥɢɤɨɝɨ Ʉɟɪɫɬɭɬɹ” [K, 74] / „ɩɨɱɚɥɶ ɫɨ ɧɟɦɶɰɢ ɫɨɛɟ ɫɨɢɦɵ ɱɢɧɢɬɢ ɢ ɡɚɩɢɫɵɜɚɬɢɫɹ ɝɪɚɦɨɬɚɦɢ ɩɪɨɬɢɜɭ ɜɟɥɢɤɨɝɨ ɤɧɹɡɹ Ʉɟɫɬɭɬɢɹ”
[S, 90], „Ɍɵ ɦɧȭ ɧɟ ɜȭɪɢɥ, o ɫɟ ɬɵɢ ɥɢɫɬɵ, ɲɬɨ ɡɚɩɢɫɚɥɢɫɹ ɧɟɦɰɵ ɧɚ ɧɚɫ c ɤɧɹɡɟɦ əɤɝɚɢɥɨɦ” [K, 75] / „Ɍɵ ɦɧȭ ɧɟ ɜȭɪɢɥɶ, a ce ɬɵɟ ɝɪɚɦɨɬɵ, ɡɚɩɢɫɚɥɢɫɹ ɛɵɥɢ ɧɚ ɧɚɫ”
[S, 92], „ɬɵɢ ɥɢɫɬɵ ɧɚɢɞɟɬɶ y ɧɟɝɨ, ɲɬɨ ɡ ɧɟɦɰɵ ɫɹ ɡɚɩɢɫɚɥ” [K, 74v] / „ɝɪɚɦɨɬɵ ɢ ɧɚɞɟɬɶ, ɲɬɨ ɡ ɧɟɦɶɰɢ ɡɚɩɢɫɚɥɫɹ” [S, 91v]. Taka zamiana leksyki w odpowiednich fragmentach Latopisu KrasiĔskich moĪe Ğwiadczyü o silniejszym zakorzenieniu siĊ sáowa ɥɢɫɬɴ w zasobie XVI-wiecznego sáownictwa jĊzyka biaáoruskiego. Kronika Supraska odnotowuje obecnoĞü tego zapoĪyczenia wyáącznie w zwrocie ɤɝɥɟɢɬɨɜɧɵɢ ɥɢɫɬɴ;
w jednym przypadku tylko kontekst wskazuje na znaczenie ‘list Īelazny’: „ɨɧ ɩɪɢɫɥɚɥ ɤ ɤɧɹɡɸ Ʉɨɫɬɟɧɬɢɧɭ ɤɝɥɟɢɬɨɜɧɵɢ ɥɢɫɬɵ, ɫɨ ɜɟɥɢɤɨɸ ɬɜɟɪɴɞɨɫɬɢɸ ɢ ɩɪɨɫɹ ɟɝɨ, ɲɬɨɛɵ ɤ ɧɟɦɭ ɩɪɢȭɯɚɥɶ” [105v], „ɤɧɹɡɶ Ʉɨɫɬɟɧɬɢɧ ɧɚ ɤɥɟɝɢɢɬɨɜɧɵɯ ɥɢɫɬɟɯ ɤ ɩɨɥɶ- ɫɤɨɦɭ ɤɨɪɨɥɭ ȭɡɞɢɥ” [105v] (…) ɢ ɨɩɹɬɶ ɧɚ ɬɵɯ ɠɟ ɥɢɫɬȭɯ ɨɬɟɯɚɥ ɞɨ ɉɨɞɨɥɴɫɤɨɢ ɡɟɦɶɥɢ” [106].
Ostatnim rozpatrywanym rodzajem zapoĪyczeĔ z jĊzyka polskiego są kalki struk- turalne frazeologiczne. Powstają one w wyniku kopiowania morfologicznej struktury polskich jednostek leksykalnych, w których elementy skáadowe jĊzyka-dawcy zostaáy za- stąpione biaáoruskimi [KaraĞ 1996, 55]. W porównaniu z kalkami semantycznymi zabytki dokumentują wiĊkszą liczbĊ tego rodzaju zapoĪyczeĔ. Są to nastĊpujące zwroty:
ɛɵɬɢ ɜ ɩɨɫɥɭɲɟɧɫɬɜȭ – ‘byü posáusznym’ [Mayenowa, Pepáowski 2000 t. XXVIII, 54] – „ɤɧɹɡɶ Ʉɨɪɢɛɭɬ Ɉɥɤɝɢɪɞɨɜɢɱ ɧȭɲɬɨ ɩɨɱɧȭɬɶ ɧɚ ɬɨ ɪɚɞɢɬɢ ɢ ɧɟ ɜ ɩɨɫɥɭɲɟɧɫɬɜȭ ɛɵɬɢ y ɤɧɹɡɹ ɜȭɥɢɤɨɝɨ ȼɢɬɨɜɬɚ” [K, 80v], „Ɉɞɨɟɜɫɤɢɟ ɤɧɹɡɢ y ɜɟɥɢɤɨɦ ɩɨɫɥɭɲɟɧɫɬɜȭ ɛɵɥɢ y ɜȭɥɢɤɨɝɨ ɤɧɹɡɹ ȼɢɬɨɜɬɚ” [K, 86v]; ɛɪɚɬɶ ɩɪɢ- ɫɹɝɭ – ‘odbieraü przysiĊgĊ, byü obecnym przy przysiĊdze’ [UrbaĔczyk 1975 t.VII, 348]
– „ɤɧɹɡɶ ɜɟɥɢɤɵɢ ȼɢɬɨɜɬ ɨɬɤɚɡɚɥ: ɉɪɢɫɹɝɭ y ɜɚɫ ɛɟɪɭ” [K, 76v]; ɝɧȭɜ ɦȭɜɚɬɢ – ‘mieü gniew’(na kogo, na co?) [Mayenowa, Pepáowski 1973 t. VII, 454–455]– „ɤɧɹɡɶ ɜȭɥɢɤɵɢ ȼɢɬɨɜɬ, ɧɚ ɤɨɬɨɪɭɸ ɡɟɦɥɸ ɝɧȭɜ ɦȭɜɚɥ” [K, 86]; ɞɨ ɠɢɜɨɬɚ – ‘do Īywota’
do Ğmierci, doĪywotnio [Reczek 1968, 677; Linde 1860 t. 6, 1214] –„ɛɵɥɢ ɢ ɞɨ ɠɢɜɨɬɚ ɫɜɨɟɝɨ ɜ ɬɨɢ ɩɪɚɜɞɟ” [S, 89], „ɛɵɥɢ ɜ ɬɨɢ ɫɩɪɚɜɟɞɥɢɜɨɫɬɢ, ɨɥɢ ɠ ɞɨ ɠɢɜɨɬɚ ɫɜɨɟɝɨ”
[K, 73v]; ɥɢɱɛɵ ɧȭɬ – ‘Liczby nie masz, nie byáo’ [Mayenowa, Pepáowski 1979 t. XII,
237], zwrot „liczby nie mie(wa)ü” – „ɧɚ ɞɟɧɶ ɜɵɯɨɞɢɥɨ ɢɦ ɨɛɪɨɤɭ ɩɨ ɩɹɬɢɫɨɬ ɛɨɱɨɤ ɦɟɞɭ (…) a ɢɧɲɢɯ ɪȭɱɟɢ ɥɢɱɛɵ ɧȭɬ” [K, 86]; ɧɚ ɢɦɹ – „ɬɨɥɤɨ ɨɞɧɚ ɞɨɱɤɚ ɛɵɥɚ y ɧɟɝɨ, ɧɚ ɢɦɹ əɞɜɢɝɚ” [K, 77v]; ɩɨɛɢɬɢ ɧɚ ɝɨɥɨɜɭ – ‘pobiü na gáowĊ’ zwyciĊĪyü – „ɩɨɛɢɥɢ ɦɨɫɤɜɢɱ ɧɚɝɨɥɨɜɭ” [K, 90v]; ɩɨɤɨɪɵ ɭɱɢɧɢɬɢ – ‘pokorĊ uczyniü’ [Maye- nowa, Pepáowski 1998 t. XXVI, 355] – „ɧɟ ɜɫɯɨɬɟ ɩɨɤɨɪɵ ɭɱɢɧɢɬɢ ɢ ɱɟɥɨɦɶ ɭɞɚɪɢɬɢ ɜɟɥɢɤɨɦɭ ɤɧɹɡɸ ȼɢɬɨɜɬɭ” [S, 102]; ɩɨɪɚɧɭ – wyr. przyimkowe „po ranu” – ‘przed poáudniem, rankiem, rano, w porze porannej’ [Mayenowa, Pepáowski 1997 t. XXV, 64]
– „ɩɨɬɨɦ ɤɧɹɡɶ ɜȭɥɢɤɵɢ ȼɢɬɨɜɬ ɩɪɢɲɨɥ ɩɨɞ Ʉɚɦɟɧɟɰɶ ɢ ɧɚɱɨɜɚɥ, ɢ ɩɨɪɚɧɭ Ʉɚɦɟɧɰɚ ɞɨɛɵɥ” [K, 83]; ɭɱɢɧɢɬɢ ɱɟɫɬɶ – ‘czeĞü uczyniü’ [Mayenowa, Pepáowski 1967 t. IV,153] – „ɭɱɢɧɢ ɦɢ ɬɭɸ ɱɟɫɬɶ, ɞɚɢ ɦɢ ɉɨɞɨɥɴɫɤɭɸ ɡɟɦɥɸ” [S, 107]; „ɭɱɢɧɢ ɬɟɠ ɦɧȭ ɱɟɫɬɶ” [K, 83v].
Oba zabytki dokumentują równieĪ obecnoĞü zapoĪyczonej z jĊzyka polskiego konstrukcji skáadniowej z przyimkiem ɞɨ + dopeániacz w funkcji okolicznika miejsca.
Konstrukcja ta jest niezwykle produktywna w Latopisie KrasiĔskich, por.: „ɡɚ ɨɞɢɧ ɞɟɧɶ ɩɪɢɠɟɧɟɬɶ ɡ Ƚɨɪɨɞɧɚ ɞɨ ȼɢɥɧɢ ɞɨ ɨɬɰɚ ɫɜɨɟɝɨ” [K, 75] / „ɡɚ ɨɞɢɧɶ ɞɟɧɶ ɩɪɢɠɟɧɟɬɶ ɢɡ Ƚɨɪɨɞɧɚ ɤɨ ɨɬɰɸ ɫɜɨɟɦɭ” [S, 92], „ɭɬɟɱɟɬɶ ɞɨ ɇɟɦɟɰɶ” [K, 77v] / „ɭɬɟɱɟɬɶ ɜɨ ɇɟɦɶɰɢ” [S, 96v], „ɜȭɪɧɭɥɫɹ ɞɨ Ʉɢɟɜɚ ɧȭɦɨɰɨɧ” [K, 81v] / „ɜɯɚ ɜ ɝɨɪɨɞ ɜɨ Ʉɢɟɜ ɛɨɥɟɧɶ” [S, 103]. PowyĪsze cytaty potwierdzają zamianĊ wschodniosáowiaĔskich konstrukcji ɜ + biernik oraz ɤ + celownik wyekscerpowanych z Kroniki Supraskiej ich polskim odpowiednikiem we fragmentach pochodzących z Latopisu KrasiĔskich.
Analiza zapoĪyczeĔ leksykalnych w tekstach dwóch zachodnioruskich latopisów wykazaáa, iĪ w póĨniejszym zabytku powstaáym w poáowie XVI wieku wpáyw jĊzyka polskiego zaznacza siĊ zdecydowanie wyraĨniej. Na podstawie przeprowadzonych badaĔ moĪna stwierdziü, iĪ autor II redakcji Ğwiadomie wprowadziá zmiany w leksyce i stylu fragmentów zapoĪyczonych z I redakcji latopisów, tym samym dostosowując je do ówczesnego jĊzyka biaáoruskiego. W analizowanych zabytkach (znacznie intensywniej w Latopisie KrasiĔskich) polonizmy niejednokrotnie zastĊpują rodzimą leksykĊ wschod- niosáowiaĔską, co moĪe wynikaü równieĪ z indywidualnych cech jĊzykowych kronikarza.
DwujĊzycznoĞü redaktora latopisu mogáa sprzyjaü przenoszeniu nawyków myĞlowych z jednego jĊzyka na drugi, czego rezultatem byáo zwiĊkszenie udziaáu zapoĪyczeĔ [Citko 2010, 20]. Kolejną, równie waĪną przyczyną obecnoĞci zapoĪyczeĔ leksykalnych, byáa potrzeba nominacji nowych przedmiotów, zjawisk, realiów, które nie posiadaáy do tej pory swoich okreĞleĔ w jĊzykach wschodniosáowiaĔskich.
WĞród udokumentowanych w zabytkach poĪyczek leksykalnych najliczniejszą grupĊ stanowią zapoĪyczenia formalnosemantyczne. Kalki strukturalne i semantyczne znajdują swe poĞwiadczenie w mniejszej iloĞci przykáadów, aczkolwiek naleĪy podkreĞliü zdecy- dowany wzrost ich udziaáu w Latopisie KrasiĔskich. Jak zauwaĪają badacze [KaraĞ 1996, 330], to wáaĞnie kalki są przejawem gáĊbszego wzajemnego oddziaáywania jĊzyków.
W porównaniu do Kroniki Supraskiej znajdującej siĊ jeszcze pod znacznym wpáywem tradycji staro-cerkiewno-sáowiaĔskiej, leksyka Latopisu KrasiĔskich poĞwiadcza rozwój coraz silniejszej w jĊzyku starobiaáoruskim tendencji siĊgania do zasobu sáownikowego polszczyzny.
Bibliografia
Citko L., 2010, O zapoĪyczeniach leksykalnych z polszczyzny w jĊzyku latopisów starobiaáoruskich // Biaáostockie Archiwum JĊzykowe, Nr 10, Biaáystok, 11–22.
Getka J., 2009, Prosta mowa koĔca XVIII wieku. JĊzyk „Nauk parafialnych” (Poczajów1794), Warszawa.
KaraĞ H., 1996, Rusycyzmy sáownikowe w polszczyĨnie okresu zaborów, Warszawa.
Kochman S., Sznigier Cz., 1984, Czy ros. prisjaga jest polonizmem?, Uniwersytet GdaĔski: Zeszyty Naukowe Wydziaáu Humanistycznego: Filologia rosyjska, T. 12, GdaĔsk, 95–104.
Walczak B., 1999, ZapoĪyczenia leksykalne: teoria i metodologia badaĔ, Polszczyzna póánocno- wschodnia, T. 2., Biaáystok.
Witkowski W., 1992, Rosyjskie zapoĪyczenia semantyczne z jĊzyka polskiego, Z polskich studiów slawistycznych, Seria VII, Warszawa, 263–270.
Ȼɚɯɚɧɶɤɨʆ Ⱥ.ə., ɀɭɪɚʆɫɤɿ Ⱥ.ȱ., ɋɭɞɧɿɤ Ɇ.Ɋ., 1970, Ƚɿɫɬɚɪɵɱɧɚɹ ɥɟɤɫɿɤɚɥɨɝɿɹ ɛɟɥɚɪɭɫɤɚɣ ɦɨɜɵ, Ɇɿɧɫɤ.
Ȼɭɥɵɤɚ Ⱥ.Ɇ., 1972, Ⱦɚʆɧɿɹ ɡɚɩɚɡɵɱɚɧɧɿ ɛɟɥɚɪɭɫɤɚɣ ɦɨɜɵ, Ɇɿɧɫɤ.
Ƚɚɪɛɭɧɶ Ʌ., 2009, ɋɟɦɚɧɬɢɱɟɫɤɢɟ ɩɨɥɨɧɢɡɦɵ ɜ ɪɭɫɫɤɨɦ ɩɪɢɤɚɡɧɨɦ ɹɡɵɤɟ ɩɟɪɜɨɣ ɩɨɥɨɜɢɧɵ XVII ɜɟɤɚ (rozprawa habilitacyjna), ȼɢɥɶɧɸɫ.
ɀɭɪɚʆɫɤɿ Ⱥ.ȱ., 1961, Ⱦɚ ɩɵɬɚɧɧɹ ɚɛ ɚɫɧɨʆɧɵɯ ɬɵɩɚɯ ɫɬɚɪɚɠɵɬɧɚɣ ɛɟɥɚɪɭɫɤɚɣ ɥɿɬɚɪɚɬɭɪɧɚɣ ɦɨɜɵ, „ɉɪɚɰɵ ȱɧɫɬɵɬɭɬɚ Ⱥɇ ȻɋɋɊ”, Ɇɿɧɫɤ, 106–116.
Ɂɨɥɬɚɧ Ⱥ., 1984, Ɂɚɩɚɞɧɨɪɭɫɫɤɨ-ɜɟɥɢɤɨɪɭɫɫɤɢɟ ɹɡɵɤɨɜɵɟ ɤɨɧɬɚɤɬɵ ɜ ɨɛɥɚɫɬɢ ɥɟɤɫɢɤɢ ɜ XV ɜ.
(rozprawa doktorska), Ɇɨɫɤɜɚ.
Ɇɢɤɢɬɚɫɶ ȼ.Ʌ., Ɂɚɯɢɞɧɨɪɭɫɶɤi, ɚɛɨ ɥɢɬɨɜɫɶɤɨ-ɪɭɫɶɤi, ɥiɬɨɩɢɫɢ [ɜɢɬɹɝ ɡ ɩiɞɪɭɱɧɢɤɚ:
Ɇ.ɋ. Ƚɪɢɰɚɣ, ȼ.Ʌ. Ɇɢɤɢɬɚɫɶ, Ɏ.ə. ɒɨɥɨɦ, 1978, Ⱦɚɜɧɹ ɭɤɪɚïɧɫɶɤɚ ɥiɬɟɪɚɬɭɪɚ, Ʉɢïɜ, 97–103]; www.litopys.org.ua/psrl3235/lytov34htm [17.10.2014].
Ɉɝɢɟɧɤɨ ɂ.ɂ., 2012, ɂɧɨɹɡɵɱɧɵɟ ɷɥɟɦɟɧɬɵ ɜ ɪɭɫɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ, Ɇɨɫɤɜɚ.
ɍɥɚɳɢɤ ɇ.ɇ. (ɪɟɞ.), 1980, ɉɨɥɧɨɟ ɫɨɛɪɚɧɢɟ ɪɭɫɫɤɢɯ ɥɟɬɨɩɢɫɟɣ, XXXV ɬ., Ɇɨɫɤɜɚ.
ɑɚɦɹɪɵɰɤɿ ȼ.Ⱥ., 1997, Ȼɟɥɚɪɭɫɤɿɹ ɥɟɬɚɩɿɫɵ ɿ ɯɪɨɧɿɤɿ, Ɇɿɧɫɤ.
ɑɚɦɹɪɵɰɤɿ ȼ.Ⱥ., 1969, Ȼɟɥɚɪɭɫɤɿɹ ɥɟɬɚɩɿɫɵ ɹɤ ɩɨɦɧɿɤɿ ɥɿɬɚɪɚɬɭɪɵ. ɍɡɧɿɤɧɟɧɧɟ ɿ ɥɿɬɚɪɚɬɭɪɧɚɹ ɝɿɫɬɨɪɵɹ ɩɟɪɲɵɯ ɡɜɨɞɚʆ, Ɇɿɧɫɤ.
əɪɦɨɥɟɧɤɚ ɗ.ȼ., 2010, Ʌɟɤɫɿɱɧɵɹ ɚɫɚɛɥɿɜɚɫɰɿ ɋɥɭɰɤɚɝɚ ɥɟɬɚɩɿɫɭ // Ȼɟɥɚɪɭɫɤɚɟ ɫɥɨɜɚ: ɝɿɫɬɨɪɵɹ ɿ ɫɭɱɚɫɧɚɫɰɶ, red. ɉɪɵɝɨɞɡɿɱ Ɇ.Ɋ., Ɇɿɧɫɤ, 140–145.
Ȼɟɥɚɪɭɫɤɚɹ ɦɨɜɚ. ɗɧɰɵɤɥɚɩɟɞɵɹ, 1994, ɪɷɞ. Ɇɿɯɧɟɜɿɱ Ⱥ.ə., Ɇɿɧɫɤ.
Sáowniki
Ȼɭɥɵɤɚ Ⱥ.Ɇ., 1993, ɋɥɨʆɧɿɤ ɿɧɲɚɦɨʆɧɵɯ ɫɥɨʆ, Ɇɿɧɫɤ.
Ƚɿɫɬɚɪɵɱɧɵ ɫɥɨʆɧɿɤ ɛɟɥɚɪɭɫɤɚɣ ɦɨɜɵ, 1982, Ɍ. 1–29, Ɇɿɧɫɤ.
Ɏɚɫɦɟɪ Ɇ., 1986, ɗɬɢɦɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɫɥɨɜɚɪɶ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, Ɍ. 1–4, Ɇɨɫɤɜɚ.
ɐɵɝɚɧɟɧɤɨ Ƚ.ɉ., 1989, ɗɬɢɦɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɫɥɨɜɚɪɶ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, Ʉɢɟɜ, ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ
«Ɋɚɞɹɧɫɶɤɚ ɲɤɨɥɚ».
ɑɟɪɧɵɯ ɉ.ə., 1999, ɂɫɬɨɪɢɤɨ-ɷɬɢɦɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɫɥɨɜɚɪɶ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɝɨ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, Ɍ. 1–2, Ɇɨɫɤɜɚ.
ɒɚɧɫɤɢɣ ɇ.Ɇ., 1963, ɗɬɢɦɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɫɥɨɜɚɪɶ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, Ɍ. 1., ȼɵɩ. 1, Ɇɨɫɤɜɚ, ɂɡɞɚ- ɬɟɥɶɫɬɜɨ Ɇɨɫɤɨɜɫɤɨɝɨ ɭɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬɚ.
ɒɚɧɫɤɢɣ ɇ.Ɇ., ɂɜɚɧɨɜ ȼ.ȼ., ɒɚɧɫɤɚɹ Ɍ.ȼ., 1971, Ʉɪɚɬɤɢɣ ɷɬɢɦɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɫɥɨɜɚɪɶ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, Ɇɨɫɤɜɚ.
ɒɚɩɨɲɧɢɤɨɜ Ⱥ.Ʉ., 2010, ɗɬɢɦɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɫɥɨɜɚɪɶ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɝɨ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ. ȼ ɞɜɭɯ ɬɨɦɚɯ, Ɇɨɫɤɜɚ.
BoryĞ W., 2005, Sáownik etymologiczny jĊzyka polskiego, Kraków.
Brückner A., 1927, Sáownik etymologiczny jĊzyka polskiego, Kraków.
Linde S.B., 1860, Sáownik jĊzyka polskiego, T. 6, Lwów.
Reczek S., 1968, PodrĊczny sáownik dawnej polszczyzny, Wrocáaw-Warszawa-Kraków.
Sáownik polszczyzny XVI w., 1966 i nast., red. Mayenowa M.R., Pepáowski F., T. I–XXVIII , Wrocáaw.
UrbaĔczyk S. (red.), 1975, Sáownik staropolski, t. VII, z. 5 (45), Wrocáaw-Warszawa-Kraków- GdaĔsk.
Summary
LEXICAL POLONISMS IN SELECTED BELORUSSIAN-LITHUANIAN CHRONICLES
This article focuses on the analysis of lexical borrowings from the Polish language occurring in two Western-Ruthenian chronicles: the first Belorussian-Lithuanian compilation the SupraĞl Chronicle and the KrasiĔskis Chronicle, which researchers classify as the second Belorussian-Lithuanian compilation. In the article formal-semantic borrowings have been analyzed as well as semantic and structural calques. The comparison of excerpts from both texts has revealed that the Polish language had more influence over the lexis of the KrasiĔskis Chronicle.
